ORTA KARADENİZ BÖLGEMİZDE Çevre Dergisi YOK OLMA TEHLİKESİ İÇİNDEKİ BİR GENETİK REZERVİMİZ (Niksar-Erbaa Toros Sediri) ("Cedrus Libani A. Rich" Bükleri) Doç.Dr.H. Zeki KALAY - Arş. Gör. Musa GENÇ K.T.Ü. Orman Faküllesi-TRABZON ÖZET Asıl yayılışım Akdeniz Bölgesi'nde yapan Toros Sediri (Cedrus Libani A.Rich.) bu ana yayılışından ayrı olarak Karadeniz ardı yöremizde, iki nokta şeklinde, Erbaa ve Niksar dolaylarında da doğal olarak yetişmektedir. Nemli ve ıhman bir iklimin hakim olduğu hu yörelerimiz, ekolojik özellikler yönünden Toros Sediri'nin esas yayılış alanlarına benzerlik göstermektedir. Toros Sediri'nde henüz cüğrafık varyasyonlara ait bir çalışma yapılmamıştır. Ancak birçok araştırıcı Erbaa ve Niksar yörelerimizdeki bu Sedir büklerinin bir ekotip olabileceğini belirtmektedir. Sarıçam, karaçam, meşe gibi ağaç türleriyle karışımlar halinde bulunan sözkonusu bu bükler, bugün özellikle sosyal baskılar sonucu daraltılmakta, bir başka deyişle mevcut genetik rezerv giderek fakirleşmektedir. Toros Sediri'nin yeryüzünde, en kuzeydeki yayılışı bu alanlarda bulunmaktadır. Tarihi süreç içinde doğal ve/veya yapay nedenlerle oluşan ve halen devam eden gen azalımı, bu büklerin geleceğini ve Toros Sediri'nde gelecekte yapılabilecek genetik ıslah çalışmalarım tehdit eder boyutlardadır. Bu makalede adı geçen ağaç türünün yetiştiği ekolojik ortam tanıtılmış, büklerin mevcut durumu ve çevre ile olan ilişkileri onaya konmuştur. GİRİŞ Türkiye'nin dünya üzerindeki konumu ve ekolojik özellikleri gereği bitki örtüsü de türce çok zengindir. En gür bitki örtüsü olan ormanlar ve onu oluşturan ağaç türleri ayrıcalıklı yere sahiptir. Özellikle Cedrus Libani A.Rich. türünün ülkemizdeki yayılışı ve bunların ortamlarıyla birlikte korunması önemlidir. Akdeniz bölgesindeki doğal genel yayılışının dışında. 250 km. kuzeyde, kendine has nitelikler gösteren iki noktada daha-tabii yayılışı vardır ki genetik amaçlarla olduğu kadar ekonomik ve ekolojik amaçlarla da bu ortamların korun-
Ekoloji ması zorunludur (Şekil-1). Bu noktalar Tokat Erbaa (Tortepe Yöresi) ve Niksar (Akıncılar Köyü) arazileri içinde bulunmaktadırlar (40,50',00"-36, 34', 00"). Birbirine oldukça yakın, çok daralmış bu sedir bükleri, fenotipik bazı özellikleriyle de birbirlerinden farklı görünmektedirler. Bu aşamada şu sorulara cevap bulmak mecburiyeti ortaya çıkmaktadır: -Çok küçük iki alandaki bu sedirler birbirleriyle akraba mıdır? Yada hangi yörelerin sedirleriyle yakın akrabadır? -İğne yapraklarını döken Tortepe sedirlerinin bu özelliğinin kalıtımla ilişkisi var mıdır? -Dar iki alanda olsa bile bu sedirlerin genetik özellikleri nelerdir? Ve hangi karakterleri onların burada günümüze kadar gelmesini sağlamıştır? -Buradaki sedirlerin nesillerinin devamını sağlayan yetişme ortamının fizyografik, klimatik ve toprak özellikleri nelerdir? -Burada bir genetik drift'ten söz edilebilir mi? Tokat ili Tortepe-Akıncılar yöresi sedirleri 1946 yılına kadar bilinmiyordu. ÖnceErbaa- Tortepe'deki sedirler ve arkasından Niksar- Akıncılar köyü sedirleri bulunmuştur. Tümüyle yok olmaması için değişik tedbirler alınmışsa da sayı ve alan bakımından azalış devam etmektedir (Şekil-2). Bu makaleye konu olan husus, adı geçen orman ağacı türünün hayatını sürdürdüğü bu alanların önemli özelliklerinin, günümüze dek yapılmış araştırmalardan da yararlanarak ortaya konmasıdır. Sonuç olarak bir genetik kaynağın daha yok olmasına engel olmaya çalışmaktır. Çünkü günümüzde herbiri sayılabilecek kadar azalmış kümeleri ve fertleri, bir orman örtüsü oluşturmaktan oldukça uzaktır. TOROS SEDİRİ (KATRAN AĞACI)'NIN BOTANİK ÖZELLİKLERİ Cedrus sözcüğü Türkçede kozalaklı ağaç anlamına gelen "Kedros"tan gelmektedir. Ayrıca yerli halk "Katran ağacı" demektedir. Botanik açısından Cedrus Link. cinsi bitkiler dünyasının yedinci bölümünü oluşturan Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler) ve bu bölümün Gymnospermae (Açık Tohumlular) alt bölümü içindeki Coniferae sınıfının Pinaceae familyası içinde yer almaktadır. Niksar-Erbaa yörelerindeki sedir türü, Toros Sediri olarak bilinmektedir. Sedirler herdem yeşil orman örtüsü oluşturabilecek özellikte uzun boylu, dolgun ve düzgün gövdeli ağaçlardır. İğne yapraklar tek Tortepp l rina k T n 7. n n Sedir Bükleri 2'deki RrbnnN Durum' N iksar l9r9'd,nki (biiriinkü) durum Akı n n K ö v i i Şekil 1: Erbaa-Çatalan ve Niksar-Akıncı Sedir Büklerinin Yeri. Şekil 2: Çatalan ve Akıncı köylerindeki mevcud sedir meşcereleri (Selçuk 11.1962'den)
Çevre Dergisi \ r \ 110 1- Kuraklık Sınırı 120 YAfiıg, ı 100 NİKSAK- AK INC II AK (1250 m) / f 90 Kring' t. «öre Yaîı, '. 80 r.tkenliği indisi NKMI.İ, Bitki Örtüsü ' k '0 NKMCII. 1 B - 49 /. 60 25 l î 2-, _50- ' / jt / 20 40 J "? 2 10 t o w 5 / lllllllllt- SICAKUK, lif /' \^ 1 ll,'"lll IV V VI VII VIII IX X XI XII A Y 1. A k 30 20 10 Y Af: l ş Y- Kuraklık Sınırı NİKSAR (350 oı) Şekil 3: Niksar'ın 1250 m için enterpole su bilançosu. (VValter'e göre). reçine kanallı ve üç köşeli olup uzun sürgünlerde tek tek, kısa sürgünlerde pek çoğu bir arada bulunurlar. Uzunlukları 1,5-3,5 cm. olabilir. Odunu kendine has bir kokuya sahip olup reçine kanalları yoktur. Çok dayanıklıdır ve eterik (uçucu) yağlara sahiptir. Bir cinsli bir evcikli olup kozalaklar 26 ayda olgunlaşmaktadır. Hızlı büyür, uzun ömürlüdür (300-600 yıl). TÜRKİYE'DE DOĞAL SEDİR OR- MANLARININ YAYILIŞ ALANLARINDA- Kİ BAZI EKOLOJİK İLİŞKİLER VE ER- BAA (TORTEPE)-NİKSAR (AKINCI KÖYÜ-KİLLİK TEPE) SEDİR BÜKLERİ- NİN YETİŞME ORTAMI ÖZELLİKLERİ Yukarıda değinildiği üzere sedir ağacı kendine has botanik özellikleri yanında ekolojik isteklere de sahiptir. Genel doğal yayılışını yaptığı Akdeniz çevresi özellikle Batı ve Doğu Toroslar ilginç iklim, toprak ve fizyografik yapıya sahiptir. Sedir ormanlarının doğal yayılış alanında yıllık ortalama yağışın 650-1400 mm, ortalama sıcaklığın 6,0-12,5 C arasında ve Erinç Formülüne göre nemlilik Indisi(I)=40 ve dolayısıyla iklimin "Nemli" oldu- ÖLI bilinmektedir. Genel dikcv yavılısı da 600 Şekil 4: Niksar'ın VValter'e göre su bilançosu (350 m). m ile 2200 m yükseltileri arasında bulunmaktadır. NİKSAR/AKINCILAR KÖYÜ (KİLLİK TEPE) VE ERBAA/ÇATALAN YÖRESİN- DEKİ SEDİR BÜKLERİNİN YETİŞME OR- TAMI İLİŞKİLERİ: İklim: Niksar ve Erbaa ilçesindeki iklim özellikleri birbirine benzemektedir. Şekil (3) ve (4)" den de görüleceği gibi uzun ve oldukça kurak yazları olan ve kışı da yağışlı olan bir iklime sahiptir. Yöre Orta Karadeniz ardı bölgesidir. Ancak iklim özellikleri bakımından Karadeniz iklim tipine girmekle birlikte Akdeniz iklimine de yakın özellik göstermektedir. Daha doğrusu, Akdeniz iklimine en yakın olan Karadeniz iklimidir. Ondan farkı yaz yağışının oldukça yüksek ve kış sıcaklık derecelerinin de -17 C'ye varan düşük düzeyde olmasıdır. Sedirlerin yaygın bulunduğu alanların- yukarı kısmını oluşturan 1250 m yükselti için de Im=49 bulunmuştur. Bu sonuca göre iklim "Nemli"dir. Yalnız sedirler arazide 700-750 m yükseltide başlamaktadır. Buralardaki iklim yukarı kısımlardan daha kurak ve sıcaktır. Ancak 700 m için Akıncılar köyü üst kısımları ]39]
Ekoloji iklimi de "Nemli" olarak bulunmuştur. Oysa buharlaşma miktarının bu alçak mıntıkalarda yüksek olduğu bir gerçektir. Fazla buharlaşma miktarı formülde yer almadığı gibi ölçümü de yapılmamıştır. Anataş ve Fizyografik Yapı Jeolojik yapı bakımından sedirlerin bulunduğu araziler Kretase olup volkanik örtüler egemendir. Buralarda sedir ağaçlan ve toplulukları olivinli bazaltlar üzerinde (Akdenizde kalker taşları üzerinde) yetişmektedir. En iyi gelişimlerim derin bazaltik koliviyal (kayşa) birikintileri üzerinde yapmaktadır. Fizyografik yapı Akıncılar Köyü yöresinde çok dik ve sarptır. Tortepe yöresinde ise aşağı kısımlarda çok dik, tepe ve sırt çizgisine yaklaştıkça eğim azalmaktadır. Toprak Şartları Jeolojik temel fizyografik yapı ve iklim şartlarının etkisi altında oluşan toprak, bitki örtüsünün de etkisini taşır. Hayvan ve özellikle insanın etkisi birçok yerde diğer etmenlerle birleşerek ve ortaklaşa toprağın son şeklini almasını sağlamışlardır. Akıncılar Köyü yöresindeki sırt ve dik yamaç reliyeflerindeki toprak sığ ve taşlıdır. Geçirgenlikleri iyidir. Ancak korunmuş yerlerde ağır balçık topraklara rastlanmaktadır. Etek ile birikinti (kolivial=kayşa) oluşabilecek az eğimli yerlerde toprak derin, taze ve serbest su boşaltım sistemine sahiptir. Buralarda sedirler çok iyi gelişmektedir. Oysa sığ ve iskelet muhtevası zengin olan topraklarda düşük bir gelişim vardır. Tortepe'de ise toprak özellikleri daha değişiktir. Herşeyden önce burası eğimce çok dik değildir. Ancak sarp olan alanlar da vardır. Sedirlerin bük halinde bulunabildiği Tortepe mevkiinin sırta yakın reliyeflerinde toprak hem sığ hem de ağırdır. Anataş yine bazalttır. Bazaltın ağır toprak verme özelliği yanında tarım alanı olarak, bu araziler uzun yıllar sürülmüş, toprağı aşınmış ve ürün alınamayınca kendi haline bırakılmıştır. Bu alanlara çevreden sedir gençliği gelmeye başlayınca yurttaşlarca korunmuş ve günümüze kadar gelerek kısmen korunmaya alınmıştır. Buradaki toprak özellikleri (ağır ve sığ) sedir için elverişsizdir. Çünkü bu ağaç türü ağır ve sığ topraklarda iyi yetişememektedir. Derin kök sistemi olan sedir derin, taze, balçık ve kumlu balçık gibi hafif toprakların dışında iyi gelişememektedir. Tortepe'de iyi beslene - memekte ve yer yer kurumalar görülmektedir. Degrade olan bu alanların ıslah edilerek korunması Bitki Örtüsü Tortepe ve Akıncılar yetişme ortamlarında sedirler diğer orman ağaçlarıyla genellikle karışık halde bulunmaktadırlar. Yer yer saf küçük kümeler ve bükler de oluşturmaktadırlar. Bölgenin genelinde bitki yükselti (yükselim) kuşakları vardır. 250 m yükseltiden 1250 m yükseltiye kadar sıcak seven bitkilerden soğuğa dayanıklı olanlara doğru bir değişim görülmektedir. Ayrıca yöredeki bitkilerin, 115 bitki taksonunda yapılan bir değerlendirmede, % 61'inin Euro-Siberian, %26'sının Mediterranean ve % 13'ünün İrano-Turanian kökenli oldukları tespit edilmiştir. İklim Akdeniz Bölgesine benzer özellikler taşımaktadır. Bu nedenle Akdeniz bitki örtüsü burada da vardır. Dolayısıyla Tokat ilindeki sedirlerin burada suni değil eskiden beri tabii olarak bulundukları görüşü ispatlanmış durumdadır. Ancak yine de diğer yöntemlerle (palinolojik araştırmalar v.b.) bu görüşün desteklenmesi ERBAA-NlKSAR SEDİR ALANLARININ BUGÜNKÜ DURUMU Sedir (Katran) ve diğer değerli birinci sınıf orman ağaçları (sarıçam, karaçam, kızılcam, kayın, meşe) ile hepsinin birbirine karıştığı orman kuruluşları Türkiye'nin hemen hiçbir yerinde bulunmamaktadır. Bazı kısımlarda yer yer artık hâlde küçük kümeler halinde doğal bitki örtüsü kendini göstermektedir. Sedirler de genellikle sarp ve çok dik yerlerde, insanın ulaşamayacağı sırt ve kayalıklarda bulunmaktadır (diğer ağaçlann yetişemeyeceği kurak yerler).
Çevre Dergisi Günümüzde bile keçi sürülerinin otlatıldığı bu degrade (yani insan eliyle yozlaşmış) araziler üzerinde orman işletmeleri olumlu çalışmalar içine girmişlerdir. Sedirin biraz bol görüldüğü sahalar korunmaya alınmış, çevresi dikenli telle çevrildiği halde pek başarılı olunamamıştır. SONUÇ VE TAVSİYELER Araştırma sonuçları ve ivedilikle yapılması gereken çalışmalar şu şekilde sıralanabilir: -Yetişme ortamım oluşturan bitki örtüsü, toprak ve iklim şartlan bir bütünlük arz etmektedir. Bu bütünlüğün herşeyi ile korunması -Yetişme ortamı şartları ve bitki örtüsü, buradaki sedir varlığının tabiiliğini ortaya koymaktadır. Ancak daha önce yetiştiği geniş alanların da yapılacak araştırmalarla tespit edilmesi -Mevcut Sedir kalıntılarının genetik yapısı, alışılmış genetik-ıslah yöntemleri yanında izoenzim analizlerinden de yararlanılarak belirlenmeli ve diğer sedir toplulukları içinde yakın bulundukları topluluklar ortaya çıkarılmalıdır. -Aşırı tahribata uğramış olanlara öncelik verilerek en kısa zamanda gen envanteri çalışmalarına başlanmalıdır. Belirlenecek ferdi veya toplumsal varyasyonlar gen konservasyonu çalışmalarıyla güvence altına alınmalıdır. -Orman Genel Müdürlüğünce korumaya alınan alanlarda olumlu gelişmeler olmuştur. Ancak bu alanlar, genel yayılış alanı dikkate alındığında son derece azdır ve mevcut genetik çeşitliliği tam anlamıyla taşımaktan yoksundur. Bu nedenle korunmuş alanların köyleri de içine alacak şekilde genişletilmesi -Sedirin en kuzey enlemdeki yayılışını temsil eden ve giderek azaltılmakta olan bu genetik rezervimize ait araştırma çalışmalarına bir an önce başlamalı ve projeler mutlaka desteklenmelidir. Özellikle bir bük olarak kabul edilebilecek kadar bir alana sahip tek sedir topluluğunun yer aldığı "Tortepe Tabiatı Koruma Alanı", mevcut sedir ağaçları dikkate alınarak kapsamlı bir araştırma içinde ele alınıp yetişme zorlukları dikkate alınmalıdır. 1986 yıllarında yeniden hem Tortepe ve hem de Akıncılar köyü sedirliklerinde daha sıkı koruma başlatılmış olup buradaki düzgün ve gelişimi sağlıklı ağaçlardan tohum kaynağı olarak yararlanılmaktadır. Ancak bu yeterli değildir. Çünkü asıl korunması gerekli geniş alanlar hem otlatılmakta ve hem de orman olmasına rağmen toprağı aşmımla yitirilmektedir. Diğer yandan Tortepe yöresinde dik eğimlerde ve hazine arazisinde tahıl başta olmak üzere tarım yapılmakta ve toprak ana taş çıkana ve verimsiz duruma gelene kadar bu işlem sürmektedir. Sahip çıkan da yoktur. Bu araştırmamızla, ilgili mercileri bu değerli tabii varlığımıza sahip çıkıp, koruma ve geliştirme çalışmalarına destek olmaya davet etmek istiyoruz. KAYNAKLAR: 1. Akıncı, Y., 1963 Doğu Karadeniz Mıntıkası (Cedrus libani A. rich.) Sedir Bükleri t.ü. Orman Fakültesi Dergisi S.B.S.l 104-113 istanbul. 2. Anşin, R., 1988. Tohumlu Bitkiler I. Cilt Gymnospermae (Açık Tohumlar) KTÜ. Orman Fakültesi Yayınları 122/15 KTÜ. Basımevi 262 sh. Trabzon. 3. Anşin, R., M.Küçük., 1990 Niksar ve Erbaa Yöreleri Doğal Sedir Büklerinde Floristik Araştırmalar. Uluslararası Sedir Sempozyumu 22-27 Ekim 1990 1-11 sh. Antalya. 4. Atalay, 1., 1987. Sedir (Cedrus libani A.Rich) Ormanların Yayılış Gösterdiği Alanlar ve Yakın Çevresinin Genel Ekolojik Özellikleri ile Tohum Transfer Rejyonlaması, Tarım Orman ve Köy işleri Bakanlığı OGM Yayın No. 663/61 167 sh. Ankara. 5. Boydak, M., 1986. Lübnan (Toros) Sediri'nin (Cedrus libani A.Rich) Yayılışı Ekolojik ve Silvikültürel Nitelikleri, Doğal ve Yapay Gençleştirme Sorunları, OAE Dergisi Cilt 32, Sayı 2, No.64, Ankara. 6. Erinç, S., 1984. Klimatoloji ve Metodlan I.Ü. Yayın No.3278, istanbul. 7. Evcimen, B.S., 1963. Türkiye Sedir Ormanlarının Ekonomik Önemi, Hasılat ve Amenajman Esasları, OGM Yayınları No.355/ 16, istanbul. 8. Kalay, H.Z., 1990. Türkiye'de Toros Sediri (Cedrus libani A.Rich)nin Doğal Yayıldığı En Kuzey Enlemdeki Verimliliğine (Gelişimine) Etki Eden Ekolojik Koşulların Araştırılması. Uluslararası Sedir Sempozyumu 22-27 Ekim 1990, Antalya sh.64-75. 9. Kantarcı, M.D., 1982. Türkiye Sedirleri (Cedrus libani A.Rich) ve Doğal Yayılışı Alanında Bazı Ekolojik ilişkiler. I.Ü. Orman Fakültesi Dergisi Seri A. C.32 S.l sh.113-198 istanbul. 10. Savaş, K., 1947. Antalya işletme Ormanlarında Bazı Notlar ve Karadeniz Ardı Mıntıkası Sedir Meşceleri, Akın Matbaası Ankara. 11. Selçuk, H., 1962. Erbaa-Çatalan Sedir Ormanı Rejyonu Kesiti ve Yeni Bir Sedir Ormanımız. OMD Sayı 4 sh.3-7 Ankara. 12. Sevim, M., 1955. Lübnan Sedirinin (Cedrus libani Barr.) Türkiye'deki Tabi Yayılışı ve Ekolojik Şartları O.U.M. Yayın No. 143/24, Ankara.