Ekonomi II 21.Enflasyon Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.
2 21.1.Nedenlerine Göre Enflasyon 1.Talep Enflasyonu: Ekonominin tam istihdam veya tam istihdama yakın bir düzeyde bulunduğunu varsayalım. Şekil 21.4 ten görüleceği gibi, toplam talepte bir artış, hem fiyat düzeyini hem de reel GSYİH yı artırır. Fakat fiyat düzeyindeki artış oranı reel GSYİH daki artış oranından çok daha fazladır. Firmalar, tam istihdam gelir düzeyinin üzerinde üretim yapabilmek için kaynakları aşırı yoğunlukta kullanmak zorundadırlar. Bir taraftan fiyatlar artıp işçilerin reel geliri azalırken, diğer taraftan da başta emek olmak üzere üretim faktörlerine olan aşırı talep ücretlerin ve diğer girdilerin fiyatlarının, dolayısıyla da maliyetlerin artmasına neden olacaktır.
21.1.Nedenlerine Göre Enflasyon Maliyetlerin artması kısa dönem toplam arz (SRAS) eğrisini sola kaydıracak ve fiyat düzeyi daha da artacaktır. Fiyat düzeyinin artması özellikle devlet harcamalarını artıracaktır. Bunun nedeni, bir taraftan artan fiyatlar karşısından memurların nominal gelirlerinin de artırılması, enflasyona ezdirilmemesi ; diğer taraftan devletin yatırım ve ofis malzemeleri alımı yapacağı diğer harcamaları yüksek fiyatlar ödeyerek gerçekleştirebilmesidir. Devlet harcamalarının artması toplam talebi arttırır; o da fiyat düzeyini arttırır, fiyat düzeyinin artması maliyetleri artırır, o da kısa dönem arz eğrisini sola kaydır ve fiyatlar artmaya devam eder. Buna talep artışlarından kaynaklanan enflasyon spirali denir. 3
21.1.Nedenlerine Göre Enflasyon 4
5 21.1.Nedenlerine Göre Enflasyon Toplam talepteki artış, tüketimde, yatırımda, devlet harcamalarında veya net ihracatta bir artıştan kaynaklanabilir. Gerçek hayatta, bunlardan en çok görüleni devlet harcamalarının devlet gelirlerindeki artıştan çok daha fazla artmasından kaynaklanan bütçe açıkları ve özellikle de bu bütçe açıklarının daha çok para basılarak karşılanmasıdır. Para basarak kalkınma çabaları hiper-enflasyona neden olabilmektedir.
6 21.1.Nedenlerine Göre Enflasyon 2.Maliyet Enflasyonu: Talep enflasyonunu açıklarken yaptığımız gibi, yine ekonominin tam istihdam veya tam istihdama yakın bir düzeyde bulunduğunu varsayalım. Maliyetlerdeki bir artış, Şekil 21.5 te görüleceği gibi, kısa dönem toplam toplam arz eğrisini (SRAS) sola kaydırır. SRAS ın sola kayması bir taraftan fiyat düzeyinin artmasına, diğer taraftan reel GSYİH nın azalıp, deflasyonist bir açığın ortaya çıkmasına neden olur. Bu duruma Stagflasyon denir.
21.1.Nedenlerine Göre Enflasyon 7
8 21.1.Nedenlerine Göre Enflasyon Ekonomide durgunluğu ifade eden deflasyonist açık, hükümetlerin bu açığı kapatmak için bir şeyler yapmasını zorunlu kılar. Hükümetler ya maliyetleri azaltıp kısa dönem toplam arz eğrisinin sağa kaymasını sağlayacak arz yönlü politikalar, ya toplam talebi artırıcı politikalar veya hem toplam talebi hem de kısa dönem toplam arzı artırıcı politikalar uygulayabilirler. Kısa dönemde toplam arzın arttırılması (SRAS eğrisinin sağa kayması), özellikle gelişmekte olan ülkelerde, pek o kadar kolay olmamaktadır.
21.1.Nedenlerine Göre Enflasyon Hükümetler, genellikle toplam talebi talebi artırıcı politikalar uygularlar. Bu yüzden, toplam talep arttırılınca, bir taraftan reel GSYİH artar, diğer taraftan fiyat düzeyi artmaya devam eder. Fiyat düzeyinin artışından kaynaklanan işçi reel ücret azalmalarının telafisi için, işçiler ücret artışı talep ederler, bu da maliyetlerin artmasına neden olur. Maliyetlerin artışı SRAS eğrisini yine sola kaydıracak ve fiyat düzeyi artmaya devam edecektir. Bu da maliyet artışından kaynaklanan enflasyon spirali olarak adlandırılır. 9
10 21.1.3.Enflasyon Beklentisi Enflasyon beklentisi de enflasyona neden olur. Memurlar enflasyon beklentisi ile hükümetten maaşlarına zam isterler. Bu da onların nominal gelirini ve toplam talebi artırır. Bankalar da yüksek enflasyon beklentisi ile mevduata yüksek faiz verip firmalara verecekleri krediler için yüksek faiz talep ederler. Ücretlerin ve faiz oranının artması firmaların üretim maliyetlerini yükseltir ve kısa dönem eğrisinin sola kaymasına neden olur.
21.2.Enflasyonun Ekonomi Üzerindeki Etkileri Enflasyon ekonomiyi bazılarının kazanıp bazılarını kaybettiği büyük bir kumarhaneye çevirir ve sınırlı kaynakların yanlış yönlendirilmesine neden olur; etkinlik, adil gelir dağılımı ve büyüme gibi temel ekonomik hedeflerin elde edilmesini güçleştirir. 1.Gelir dağılımı üzerindeki etkisi: Olumsuz etkisi vardır. Genelde sabit gelirlinin gelirindeki artış oranı enflasyon oranından az, serbest meslek sahiplerinin gelirindeki artış oranı enflasyon oranından fazla olma eğilimi gösterir. 11
21.2.Enflasyonun Ekonomi Üzerindeki Etkileri Enflasyon, faiz oranlarını artmasına neden olur. Reel faiz oranı pozitif ve biraz da yüksek ise, parası olanların yanı sıra iş adamları da paralarını bankalara yatırmak veya yüksek getiri olan bono ve tahvil almak suretiyle büyük kazançlar elde ederler. Dar ve orta gelirli insanların ya tasarruf edip bankaya koyacak paraları yoktur, ya da çok azdır. Dolayısıyla bu insanların, yüksek reel faizden yararlanma olanakları yoktur. Enflasyon ve dolayısıyla yüksek faizler işadamlarını yeni yatırımlar yapmaktan alıkoyar. Yatırımların azalması, işsizliğin ve yoksulluğun artırıp ülkede gelir dağılımı iyice bozar. 12
21.2.Enflasyonun Ekonomi Üzerindeki Etkileri 2.Büyüme üzerine etkisi: Enflasyon sonucu artan faiz oranları iş adamlarını yeni yatırımlar yapmaktan alıkoyar. Yakın zamanlara kadar Türkiye de olduğu gibi, devletin bütçe açıklarını yüksek reel faizler ile borçlanıp finanse etmesi iş adamlarının bankalardan çok az kredi kullanmasına ve dolayısıyla çok az yatırım yapmasına neden olur. Hatta bazı iş adamları kendi paralarını yatırım için kullanmak yerine, bankalara yatırmak veya devlet tahvili ve hazine bonosu almak şeklinde değerlendirip büyük paralar kazanırlar. 13
21.2.Enflasyonun Ekonomi Üzerindeki Etkileri Enflasyon ortamında yatırım yapmak iş adamları için riskli olur. İş adamları gelecekteki fiyatların ne olacağını pek kestiremedikleri için yüklenecekleri risk karşılığı ancak çok yüksek kar beklentisi olan sahalara yatırım yaparlar. Bu türden sahalar sınırlı olduğu için yatırımlar ve dolayısıyla ekonomik büyüme az olur. 14
15 21.2.Enflasyonun Ekonomi Üzerindeki Etkileri 3.Dış ticaret üzerindeki etkisi Yurt içinde fiyatlar artarken ticari ilişkilerimiz olan diğer ülkelerde fiyatlar pek artmıyorsa, yabancı mal ve hizmetler yerli mal ve hizmetlere göre ucuzlamış olacak ve durum ithalatı artırıcı, ihracatı azaltıcı, dolayısıyla cari işlemler dengesi üzerinde negatif bir etki yapacaktır. Cari işlemler dengesi üzerindeki bu negatif etki ekonomi üzerinde daraltıcı (üretim ve istihdam azaltıcı) ve eğer cari işlemler dengesinde bir açık var ise bu açığı artırıcı bir etki yaratacaktır.
21.2.Enflasyonun Ekonomi Üzerindeki Etkileri Cari işlemler açığı daha çok dış borç ile finanse edilmekte ve bu da o ülkenin dış borç stokunu artırmaktadır. Bu olumsuz etkiyi dengelemek için döviz kurunda iç fiyatlardaki artış ile ticari ilişkilerimiz olan diğer ülkelerdeki fiyat artışlarına göre gerekli ayarlamaları yapmak (döviz fiyatını artırmak) gerekmektedir. Dalgalı kur politikasında bu ayarlamayı piyasaların yapacağına inanılmaktadır. 16
17 21.2.Enflasyonun Ekonomi Üzerindeki Etkileri 4.Kaynak tahsisi üzerindeki etkisi Enflasyon kaynakların verimsiz ve spekülatif amaçlı kullanılmasına, gelir dağılımı, yatırım, istihdam, büyüme ve ödemeler dengesi gibi konularda çeşitli olumsuzluklara neden olmaktadır. 5.Toplumsal etkileri Enflasyonun uzun dönemde ortaya çıkardığı işsizlik ve yoksulluk ülkede, dolandırıcılık, hırsızlık, alkole düşkünlük, uyuşturucu kullanma, intihar ve şiddet olayları gibi çeşitli olumsuzluklara neden olabilir.
21.2.Enflasyonun Ekonomi Üzerindeki Etkileri Halk arasında bazen enflasyon ile pahalılık özdeşleştirilir. Her ne kadar enflasyon bazı kişilerin reel gelirlerinin azalmasına ve dolayısıyla onlar için hayatın pahalılaşmasına neden olursa, enflasyon ve pahalılık farklı şeylerdir. 18
19 21.3.Enflasyonun ile İşsizlik Arasındaki İlişki (Phillips Eğrisi) Ekonomide bir durgunluk olduğunda para arzının artması, toplam talebi artıracak, toplam talebin artması da hem üretimi ve dolayısıyla istihdamı, hem de fiyat düzeyini artıracaktır. Ekonomide üretim ve gelirin artması daha fazla istihdam ve dolayısıyla işsizlik oranının azalması anlamına gelecektir. Toplam talebin artması bir taraftan fiyat düzeyini artırırken diğer taraftan üretim ve istihdamı artırmakta, işsizliği azaltmaktadır. Böylece, enflasyon oranı ile işsizlik oranı arasında ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Yeni Zelandalı ekonomist A.W.Phillips in İngiltere ekonomisi üzerine yaptığı çalışmadan dolayı Phillips eğrisi olarak adlandırılmaktadır.
20 21.3.1.Kısa Dönem Phillips Eğrisi Kısa dönem Phillips eğrisi, beklenen enflasyon oranı ile doğal işsizlik oranı veri olarak ele alındığında, enflasyon ile işsizlik arasındaki ödünleşmeyi (tradeoff) gösterir. Kısa dönem Phillips eğrisi, Şekil 21.7 de gösterildiği gibi, bu noktadan geçecek aşağı doğru eğimli bir eğridir.
21.3.1.Kısa Dönem Phillips Eğrisi 21
22 21.3.1.Uzun Dönem Phillips Eğrisi Uzun dönem Phillips eğrisi, gerçekleşen enflasyon oranı ile beklenen enflasyon oranının birbirine eşit olduğu durumda, enflasyon ile işsizlik arasındaki ilişkiyi belirtir ve Şekil 21.9 daki gibi dikey bir çizgi ile gösterilir.
21.3.1.Uzun Dönem Phillips Eğrisi 23
24 21.4.Enflasyonla Mücadele Politikaları Maliye, para ve kur politikaları uygulanabilir. Ekonomide talep enflasyonu ve enflasyonist bir açık var ise, uygun maliye politikası, daraltıcı maliye politikalarıdır. Buda, vergilerin arttırılması, devlet harcamalarının azaltılması veya her ikisinin bir den uygulanması ile toplam talebin yani enflasyonist baskının azaltılmasına neden olur. Maliyet enflasyonu ve bunun sonucu stagflasyon var ise, maliye politikaları daha çok, firmaların maliyetlerini azaltıcı ve üretimi arttırıcı şekilde olmalıdır.
25 21.4.Enflasyonla Mücadele Politikaları Bunun için, kurumlar vergisinde indirimler yapılabilir ve girdiler üzerindeki vergiler azaltılabilir. Talep enflasyonu ve enflasyonist açık var ise, uygun para politikası daraltıcı (sıkı) para politikalarıdır. Daraltıcı para politikası para arzını azaltmak suretiyle faiz oranını artırmak ve yatırım ve tüketim harcamalarında azalmalara neden olmaktır. Bu toplam talepte azalmaya, dolayısıyla enflasyonist baskının azalmasına neden olacaktır. Dikkat edilmesi gerek şey, dikkatli ve dozunda maliye politikaları uygulanması gerekmektedir.
26 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA baltufan@yahoo.com http://tufanbal.net