TARIM BiLIMLERi DERGISi 1999, 5 (2) 36-40 Baz ı Üzüm Çe ş itleri ve Amerikan Asma Anaçlar ı ndan Farkl ı lukta Al ı nan Yapraklar ı n Bitkisel Boyac ı l ı kta Kullan ı m ı Nuran KAYABA Ş I1 Sema ET İ KAN1 Geli ş Tarihi : 30.12.1998 Özet: Bu ara şt ı rma g ı da maddesi olarak de ğerlendirilemeyen asma yapraklann ı n bitkisel boyac ı l ı kta kullan ı larak at ı k olmaktan ç ı kar ılmas ı amac ı yla verdikleri renklerin belirlenmesi ve bu renklerin ışı k ve sürtünme hasl ı klann ı n saptanmas ı planlanm ışt ır. Araşt ırmada bitkisel materyal olarak şarapl ı k üzüm çeşitlerinden (Vitis vinifera L.) ve 'n ın olgun ve genç yapraklar ı, Alicante Bouschet'in ise dökülmeye yak ı n k ı rm ızila ş m ış yapraklan ile Amerikan asma anaçlar ı ndan (Vitis vinifera L.)'ün olgun ve genç yapraklar ı kullan ı lm ışt ır. %3 oran ı nda mordan kullan ılarak mordanl ı boyama (ön mordanlama) yöntemi ile toplam 35 boyama yap ı lm ışt ı r. Boyamalardan elde edilen renkler bej renginden koyu kahverengiye kadar de ğ işiklik göstermektedir. Bu renklerin ışı k hasl ı klar ı 3 ile 6, sürtünme hasl ı klar ı ise 1 ile 3-4 de ğerleri aras ında de ğ işmektedir. Anahtar Kelimeler: Şarapl ı k üzüm çe şitleri, Amerikan asma anac ı, yapraklar, boyarmadde, yün hali ipli ği, ; şı k hasl ığı, sürtünme hasl ığı The Use of Some Grape Varieties and Rootstocks Leaves with Different Maturaties in Natural Dyes Abstract: in this study, it is planned be determined the colours they give together with the light and abrasion fastness characteristics of their coiours because grape leaves will no ionger be wasted by being used in the natural dyes. In this research mature and young leaves of and which are varieties of winegrapes, reddish leaves at the falling stage of Alicante Boushchet, and mature and young leaves of the Rootstocks were used. Totaly 35 dyeing were done using mordant with 3 k. Light and abrassion fastness degrees of the colours obtained were determined. The colours of the grape leaves were labeled and type of these colours varied from beige to dark brown. On the other hand, the colour fastnesses to light and to abrasion on wool carpet yarns of this plant were studied. The colour fastness to light of this plant were found as 3 to 6, to abrasion 1 to 3-4. Key Words: Winegrapes varieties, rootstocks, leaves dyestuffs, wool carpet yarn, colour fastness to light, colour fastness to abrasion Giriş Asma (Vitis vinifera L.), meyve ve yapra ğı ndan yararlan ı lan bir kültür bitkisidir. Asma yapra ğı taze ya da salamura şeklinde g ı da maddesi olarak tüketilmektedir. Ayn ı zamanda asma yapra ğı n ı n bitkisel boyac ı likta da kullan ı ld ığı bilinmektedir. Buna ra ğ men Harmanclo ğlu(1955rnun çe şidi belli olmayan asma yapraklar ı n ı bitkisel boyac ı f ı kta kulland ığı ara şt ı rmas ı n ı n d ışı nda; farkl ı asma çeş it ve anaç yapraklar ı n ı n verdi ğ i renklerin belirlendi ği ve bitkisel boyalarla boyanm ış yün hal ı ipliklerinde önemli kriterlerden olan ışı k ve sürtünme hasl ı klann ı n saptand ığı ayr ı nt ı l ı bir çal ışma yap ılmam ışt ı r. Asma'n ı n Rahamnales tak ı m ı n ı n Vitacea (asmagiller) familyas ı n ı n Vitis cinsine mensup olan 60 kadar türü bulunmaktad ı r. Tar ı msal yönden ekonomik değeri olan türlerin yan ı s ıra süs de ğeri olan türleri de vard ı r. Kimyasal aç ı dan asma yapraklari sakkaroz, invert şekeri ve sepileyici maddeler yan ı nda Quercetin, Qercitrin ve Karotin gibi boyarmaddeler içermesi nedeniyle bitkisel boyac ı l ı kta kullanilmaktad ı r (Baytop 1984, Anonim 1991). Bu ara şt ı rmada g ı da maddesi olarak de ğerlendirilemeyen asma yapraklar ı n ın bitkisel boyac ı l ı kta kullan ılarak at ı k olmaktan ç ı kar ı lmas ı ve verdikleri renklerin belirlenmesi, ışı k ve sürtünme hasl ı klar ı n ı n saptanmas ı amaçlanmi şt ı r. Ara şt ı rmada şarapl ı k üzüm çe şitlerinden ve 'n ı n olgun ve genç yapraklar ı, Alicante BouscheVin ise dökülmeye yak ı n k ı rm ız ı la ş m ış yapraklar ı ile Amerikan asma anaçlar ı ndan 'ün olgun ve genç yapraklar ı kullan ı lm ışt ı r. Tekirda ğ ve İzmir civar ı nda yayg ı n olarak yeti ş en küçük siyah yuvarlak taneli, küçük salk ı ml ı 'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Ev Ekonomisi Yüksekokulu Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ı-ankara
KAYABABI, N ve S.ETIKAN, "Baz ı üzüm çeşitleri ve Amerikan asma anaçlarindan farkl ı olguniukta alman yapraklar ı n bitkisei boyac ı l ıkta kullan ı m ı'' 37 şarapl ık bir çeşittir. Dünyaca tan ı nm ış çok kaliteli sekşarap veren bu çe şitin verimi dü şüktür. Şarab ı n ı n kendine has aromas ı vard ı r (Anonim 1990). çe şidi ise Ankara civar ı nda yayg ı n olarak yeti şmektedir. Siyah yuvarlak orta irilikte tanelere sahiptir. Salk ı m ı da Orta irilikte ve konik, kanatl ı şekildedir. Verimi iyi olan Orta Anadolu'nun en kaliteli siyah şarapl ı k çe şidi olarak yeti ştirilmektedir (Anonim 1990). Alicante Bouschet çe şidi de İzmir ve Tekirda ğ yöresinde yayg ın olarak yeti şmektedir. Taneleri siyah yuvarlak ve orta irilikte olup salk ı m ı da konik şeklinde ve orta iriliktedir. Şarab ı kaliteli olmay ı p UCUZ kitle şarab ı niteli ğindedir. Renginin çok koyu olmas ı nedeniyle aç ı k renkli şaraplann renklendirilmesinde paçal şarab ı olarak kullan ı lmaktad ı r (Anonim 1990). Amerikan Asma anaçlar ı ndan Almanya'da 1886 y ı l ı nda Oppenheim Ba ğ c ı l ı k Okulunda Teleki'nin elde etti ği Berlandieri X Ripario No. 4 melezinin seleksiyonundan elde edilmi ştir. Sürgün ucu ayva gibi tüylü yapraklar ı n kenarlar ı k ı rm ız ı ms ı renktedir. yapraklar ı örümcek a ğı gibi tüylü yeş il az çok bak ı r rengini and ı r ı r. Geli şmesini tamamlam ış yapraklar 5 kö şeli konik şekilli ve lobsozdur. Çiçek di şi yap ı ya sahip olup sterildir. anac ı h ı zl ı geli şme gösteren kuwetli bir anaçt ı r (Çelik 1998, Çelik ve ark. 1998). Materyal ve Yöntem Ara şt ı rman ı n materyalini şarapl ı k üzüm çe ş itlerinden,, Alicante Bouschet ve Amerikan asma anaçlar ı ndan 'ün yapraklar ı, 2,5 numara beyaz (boyas ız) yün hal ı ipli ği ve alüminyum şap ı [Kal()2], bak ı r sülfat (Cu), demir sülfat (Fe), potasyum bikromat (K2Cr207), sodyum klorür (NaCt) olmak üzere 5 adet kimyasal madde (mordan) olu şturmaktad ı r. Yöntem bölümünde yün hal ı ipliklerinin mordanla işlem görmesi, boya ekstrakt ı n ı n haz ı rlanmas ı, mordanla i şlem görmü ş yünün boyanmas ı, elde edilen renklerin adland ı r ı lmas ı, ışı k hasl ığı tayini, sürtünme hasl ığı tayini belirtilmi ştir. Yün hah ipliklerinin mordanla i şlem görmesi: Yün hal ı iplikleri materyal bölümünde belirtilen mordanlar ı n herbiriyle ayr ı ayr ı ön mordanlama yöntemi ile mordanlanm ışt ı r. Bunun için yüne göre % 3 oran ı nda hesaplanan mordan miktar ı 1/50 oran ında ı l ı k su içerisinde eritilmi ş, önceden nemlendirilmi ş yün ipli ği bu mordanl ı suda 1 saat kaynatilm ışt ı r. Bu sürenin sonunda d ışar ı ya al ı nan yün ipli ğinin suyu süzdürülerek boyanmaya haz ı r hale getirilmi ştir. Boya ekstrakt ı n ı n haz ırlamas ı : Bitki yapraklar ı n ı n içerdi ği boya maddesinin suya geçmesini sa ğ lamak amac ıyla kurumu ş yapraklar elle ufalanarak küçük parçalar haline getirilmi ştir. Daha sonra boyanacak yün ipli ğinin a ğı rl ığı na göre %100 oran ı nda al ı nan bitki yine boyanacak yün ipli ğ inin a ğı rl ığı na göre 1/50 oran ı nda su içerisinde 1 saat süreyle kaynat ı lm ışt ı r. 1 saatin sonunda bitki art ı klar ı süzülerek ortamdan uzakla şt ı r ı lm ışt ı r. Mordanla i ş lem görmü ş yünün boyanmas ı : Daha önce mordanlanan yün hal ı iplikleri elde edilen ekstrakt içinde 1 saat süreyle kaynat ı l ı p kendi halinde so ğ umaya b ı rak ı lm ışt ı r. Daha sonra bol so ğ uk su ile durulanarak, gölge ve havadar bir yerde kurutulmu ştur. Elde edilen renklerin adland ı r ı lmas ı : Elde edilen renklerin adland ı r ı lmas ı subjektif olarak yap ı lm ışt ı r. Bunun için bir komisyon olu şturulmu ştur. Do ğ al ayd ı nlatma!' bir mekanda boyal ı yün hali ipli ği örnekleri beyaz zemin üzerinde benzeyen renkler bir araya getirilerek grupland ı nlm ış ve Harmanc ı o ğlu (1955) esas al ı narak adland ı rma yap ı lm ışt ı r. I şı k hasl ığı tayini: Boyal ı yün ipliklerinin ışı k hasl ığı tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ı ndan haz ı rlanan TS 867 (Gün i ş i ğına Karşı Renk Hasti ğ i Tayini Metodu) (Anonymous 1984 a) ve DIN 5033 (Fabmessung Begriffe der Farbmetrik) (Anonymous 1970) standartlar ı na göre yap ı lm ışt ı r. Sürtünme hasl ığı tayini: Boyal ı yün ipliklerinin sürtinme hasl ı g ı tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ı ndan haz ı rlanan TS 717 (Sürtünmeye Kar şı Renk Hasl ığı Tayini) (Anonymous 1978) ve TS 423 (Tekstil Mamüllerinde Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akmasi) ve Solman ın (renk de ği şmesi) Değ erlendirilmesi İ çin Gri Skalalann Kullan ı lma Metodlar ı ) (Anonymous 1984 b) standartlar ı na göre yap ı lm ışt ı r. Ara şt ı rma Sonuçlar ı ve Tartışma Farkl ı asma çe ş it ve anaç yapraklar ı ndan elde edilen renkler Ara şt ırmada yüne göre /0 100 oran ı nda asma yapra ğı ve Vo 3 oran ı nda materyal bölümünde belirtilen 5 adet mordan (kimyasal madde) kullan ı larak -bn mordanlama yöntemi ile yap ı lan boyamalardan 21 -renk elde edilmi ştir. Farkl ı asma çe ş it ve anaç yapraklar ı n ı n verdi ğ i renkler Çizelge 1'de sunulmu ştur. Çizelge 1'in incelenmesinden bu çal ışmada elde edilen renklerin sar ı, civciv sar ı s ı, saman sar ı s ı, kirli sar ı, koyu sar ı, kirli saman sar ı s ı, ye şil sar ı, ye şil-kahve, koyu yeşil-kahve, aç ı k sütlü kahve, sütlü kahve, limon küfü, bej, koyu bej, toprak rengi, kimyon, kuru me şe yapra ğı, hardal rengi, koyu hardal rengi, kahverengi, koyu kahverengi oldu ğ u görülmektedir. Elde edilen bu renkler, Harmanc ı o ğlu (1955)'nun yapt ığı çal ışmada elde etti ğ i renklerle de uygunluk göstermektedirler.
38 TAR1M BILIMLERI DERGISI 1999, Cilt 5, Say ı 2 Çizelge 1. Farkl ı asma çeşit ve anaç yapraklar ından elde edilen renkler anaç ad ı Yaprak tipi Mordan Ad ı Renk ad ı Alüminyum Şap ı Civciv sar ısı Bak ır sülfat Koyu hardai rengi Yeş il-kahve Aç ık sütlü kahve(2) Alüminyum Şap ı Kirli saman sar ı s ı Yeşil sar ı Koyu yeşil kahve Potasyum bikromat Sar ı Koyu bej(2) Alüminyum Ş ap ı Kirli saman sar ıs ı Koyu ye şil-kahve Koyu bej Alüminyum Ş ap ı Kirli sar ı Kahverengi Alüminyum Şap ı Aç ık sütlü kahve Saman sar ıs ı Kimyon Toprak rengi Potasyum bikromat Saman sar ı s ı Sod um klorür Be) Alüminyum Ş ap ı Saman sar ısı Toprak rengi Potasyum bikromat Saman sar ı s ı Bej Dökülmeye Alüminyum Ş ap ı Limon küfü Alicante yak ı n Koyu meşe yapra'g ı Bouschet k ı rm ız ı laşm ış Demir sülfat Koyu kahve yapraklar Potasyum bikromat Kirli sar ı Sütlü kahve Farkl ı asma çeş it ve anaç yapraklar ı ndan elde edilen renklerin ışı k hasl ı k değerleri Asma yapraklar ından elde edilen renklerin ışı k hasl ı klan TSE 867 ve DIN 5033'e göre yap ı larak de ğ erler Çizelge 2'de sunulmu ştur. Asma yapraklar ı ndan elde edilen renklerin ışı k hasl ı klar ı TSE 867 ve DIN 5033'e göre yap ı larak de ğ erler Çizelge 2'de sunulmu ştur. Çizelge 2' den de anla şı ld ığı gibi en yüksek ışı k hasl ığı değeri çe şitinin genç yapraklar ından sodyum klorür mordan ı kullan ılarak yap ılan boyamada 6 olarak bulunmu ştur. En dü şük ışı k hasl ığı değeri ise çeşidinin olgun yapraklar ından sodyum klorür, Amerikan asma anac ı n ı n genç yapraklanndan alüminyum şap ı, Alicante Bouschet çe ş itinin dökülmeye yak ı n k ı rm ızı la ş m ış yapraklanndan sodyum klorür kullan ılarak yap ılan boyamalarda 3 olarak belirlenmi ştir. Di ğ er boyamalarda 4 ve 5 deg'eri elde edilmi ştir. Bu de ğ erler ışı k hasl ığı n ı n orta düzeyde oldu ğ unu göstermektedir. Farkl ı asma çe şit ve anaç yapraklar ından elde edilen renklerin stirtünme hasl ı k değerleri Asma yapraklanndan elde edilen renklerin sürtünme hasl ı k değerleri TS 717 ve TS 423'e göre yap ılarak değerler Çizelge 3' de sunulmu ştur. Çizelge 3'e göre en yüksek sürtünme hasl ığı değ erinin 3-4, en dü ş ük sürtünme hasl ığı değerinin ise 1 oldu ğu görülmektedir. Bu ara şt ı rman ı n sonucunda sürtünrne hasl ığı değ erleri de orta düzey de bulunmu ştur.
KAYABA Ş!, N ve S.ETIKAN, "Baz ı üzüm çe şitleri ve Amerikan asma anaglar ı ndan farkl ı olgunlukta al ı nan yapraklann bitkisel boyac ı l ı kta kullan ı m ı " 39 Çizelge 2. Farkl ı asma çeşit ve anaç yapraklar ından elde edilen renklerin ışı k hasl ı k değerleri. anaç ad ı Alicante Bouschet Yaprak tipi Mordan Ad ı I şı k hasbi< değerleri Dökülmeye yak ı n k ı rm ı z ı laşm ış yapraklar Alüminyum Şap ı 4 4 Demir sülfat 5 Potasyum bikromat 5 4 Alüminyum Şap ı 4 4 4 5 Potasyum bikromat 5 6 Alüminyum Şap ı 4 4 3 Alüminyum Ş ap ı 3 4 4 Sod_yum klorür 3 Sonuç Farkl ı asma çe şit ve anaç yapraklar ı ndan % 3 oran ında materyal bölümünde belirtilen mordanlar kullan ı larak 35 adet boyama yap ı lm ış ve 21 farkl ı renk elde edilmiştir. Ara şt ırmada elde edilen bu renkler donuk ve pastel tonlardad ı r. iç ve d ış piyasada hall ve kilim sat ışında; donuk ve pastel renk ve tonlarda boyanm ış ipliklerle üretilmi ş hall ve kilimlerimiz birinci s ı ray ı almaktad ır. Bu nedenle elde edilen bu renkler hal ı ve kilim dokunmas ı nda kullan ı labilir. boyamada 6 olarak belirlenmi ştir. 6 değeri orta üstü bir de ğerdir. Bu de ğeri veren asma çe ş idi, mordan ve mordan oran ı ile yap ılan boyamalarla elde edilen renklerin hal ı ve kilim dokunmasinda kullan ılmas ı uygundur. Sürtünme hasl ığı de ğerleri ise orta düzeydedir. Elde edilen bu de ğerler de yün hall ve kilim dokunmas ı nda kullan ı labilir de ğ erlerdir. I şık hasl ığı nda en yüksek de ğer çe şidinin genç yapraklar ı ndan sodyum klorür ile yap ı lan
40 TARIM BILIMLERI DERGISI 1999, Cilt 5, Say ı 2 Çizelge 3. Farkl ı asma çeşit ve anaç yapraklar ı ndan elde edilen renklerin sürtünme hasl ı k de ğerleri. anaç ad ı Alicante Bouschet Yaprak tipi Mordan Ad ı Sürtünme hasl ı k de ğ erleri Alüminyum Ş ap ı 2 2-3 2 Potasyum bikromat 2-3 3-4 Alüminyum Şap ı 2 2-3 1-2 Potasyum bikromat 3 2-3 Alüminyum Ş ap ı 2-3 3 1-2 Potasyum bikromat 3 3-4 Alüminyum Şap ı 2 Bak ır sülfat 2 1 Potasyum bikromat 2-3 3 Alüminyum Ş ap ı 2-3 3 1-2 Potasyum bikromat 3-4 3-4 Alüminyum Ş ap ı 2 3 1-2 Potasyum bikromat 3-4 3-4 Dökülmeye Alüminyum Ş ap ı 3 yak ı n 2-3 k ı rm ız ı la şm ış Demir sülfat 1-2 yapraklar Potasyum bikromat 2-3 3 Kaynaklar Anonim, 1970. DIN 5033 Farbmesung Begriffe der Farbmetrik Deutschland. Anonim, 1978. Boyal ı ya da Bask ı l ı Tekstil Mamülleri İçin Renk Hasl ığı Deney Metodlan-Sürtünmeye Kar şı Renk Hasl ığı Tayini. Türk Standartlan Enstitüsü Yay ı nlar ı. TS 717, Anonim, 1984a. Boyal ı ve Bask ı l ı Tekstil Mamülleri için Renk Hasl ığı Deney Metodlar ı-gün I şığı na Karal Renk Hasl ığı Tayini Metodu. Türk Standartlar ı Enstitüsü Yay ı nlar ı. TS 867, Anonim, 1984b. Tekstil Mamullerinin Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akmas ı) ve Solman ı n (renk de ğ işmesi) Değerlendirilmesi İçin Gri Skalalar ı n Kullan ı lma Metodlan. Türk Standartlar ı Enstitüsü Yay ı nlar ı. TS 423, Anonim, 1990. T.C. Tar ım Orman ve Köyişleri Bakanl ığı Standart Üzüm Çe şitleri Katalo ğu. Anonim, 1991. Bitkilerden Elde Edilen Boyalarla Yün Liflerinin Boyanmas ı. T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanl ığı Küçük Sanatlar Sanayi Bölgeleri ve Siteleri Genel Müdürlü ğ ü. Baytop, T. 1984. Türkiye'de Bitkiler lie Tedavi. Istanbul Üniversitesi Yay ı nlar ı. No: 40, Sanal Matbaac ı l ı k. istanbul. Baytop, T. 1994. Türkçe Bitki adlar ı Sözlüğü. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Türk Dil Kurumu Yay ı nlar ı : 578 Türk Tarih Kurumu Bas ı mevi. Çelik, S. 1998. Ba ğc ı l ı k (Ampeloji) Cilt 1. Anadolu Matbaa Ambalaj San. ve Tic. Ltd. Şti. Tekirda ğ. Çelik, H., Y. S., A ğ ao ğ lu., Y, Fidan., B. Marasal ı., G., Söylemezo ğ lu. 1998. Genel Ba ğc ı l ık. Mesleki Kitaplar Serisi 1. Sun Fidan A. Ş. Harmanc ı oğlu, M., 1955. Türkiye'de Bulunan önemli Bitki Boyalanndan Eide Olunan Renklerin Çe şitli Müessidere Kar şı Yün Üzerindeki Hasl ı k Dereceleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı : 77. Ankara Üniversitesi Bas ı mevi.