Essays in Honour of Veli Sevin

. Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam Için Yazılar Veli Sevin' e Armağan SCRIPTA Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology Editör / Editor Aynur ÖZFIRAT YAYINLARI

Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar Veli Sevin'e Armağan SCRIPTA Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology

. Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam için Yazılar Veli Sevin'e Armağan SCRIPTA Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology Editör/ Editor Aynur Özfırat YAYINLARI

Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Ya z ılar Veli Sevin'e Armağan SCRIPTA Essays in Honoıır of Veli Sevin A Life Immersed in Arclıaeology Editör / Editor Aynur Özfırat ISBN 978-605-4701-47-6 2014 Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: 14641 Bütün hakları saklıdır. / Ali rights reserved. Bu kitapta yayımlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. The academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation. Baskı / Printed by Oksijen B a sım ve Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. 100. Yıl Mah. Matbaacılar Sit. 2. Cad. No: 202/A Bağcılar - İstanbul Tel: +90 (212) 325 71 25 Fax: +90 (212) 325 61 99 Sertifika No / Certificate No: 29487 Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prod. San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Istanbul - Turkey Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 e.mail: info@zerobooksonline.com www.zerobooksonline.com/eng www.egeyayinlari.com

İçindekiler / Contents u nu ş (Aynur Özfırat). Prof. Dr. Veli Sevin (Özg eçmiş ve Bibliyografya)..... Yalnızca Geçmiş Değildir..." (Gülriz Kozbe).. _ 1odern Bir Alarod... (Hatice Kalkan). Arkeolojinin Alimi (Şevket Dönmez).... VII.......................... IX...... XXI...... XXIII.... XXV az ı l ar / Essays. 1ehmet Iş ıklı y- ' seklerde Arkeoloji Yapmak. Doğu Anadolu Arkeolojisinin Dünü-Bugünü..... 1 Giorg i L. Kavtaradze Transcaucasia and the Problem of the Uruk Cultural Phenomenon.....\nıonio Sagona Kura-Araxes Culture Complex: A History of Early Research. \~li Balışa liye v haeological Research of Monuments in the Vicinity of Sirab...................... 21.... 33.-\rsen B o bo k/ıyan - Ruhen Davtyan m Metsamor to Ugarit: Patterns of Economy and Cultural Contact in Late Bronze Age Armenia.......................... 49 Jul lbragimli ut Collective Burial Places in Nakhchivan... arshid lravani Glıadim Abad Kurgan No IV... le Burney Thoughts on the Origins and Background of the Kingdom of Urartu... Ö-::jıra t : Ağ rı Dağı ' nın Kuzey Eteğinde Aras Vadisi' nde Bir U rartu Kalesi..... 79......................... 87... 107........... 111 -..:...:..o.ı wg and Distribution of the Urartian Fortifications in Turkey.. Çil ingi roğ lu - Kalesi' nde Mısır Mavisi (Egyptian Blue).. C. Erdem alelerinde Çanak Çömleğ in Depolanmasıyla İlg ili Uygulamalar. llftl'":n."."jlrlf Grekyan.ıı:-=~=- and Beard Depicting of Enemies in Urartian Bronze Art.... '.. 137.... 147..... 155

VI İçindekiler / Contents Oscar White Muscarella Libation "Lion/Hand" Bowls: An Overview.......... 175 Geoffrey Summers Of Boats and Biplanes: Enigmatic Doodles at Çarpanak in Lake Van.. 195 Stephan Kroll Notes on the Post-Urartian (Median) Horizon in NW-Iran and Armenia... 203 Hatice Kalkan Doğu Anadolu'da Bir Post Urartu Formu: Tankard..... ---------- - - - - - - - - - - -211 Hiromichi Oguchi The Distribution of Nuzi Ware and Its Implication...... 215 A. Tuba Ökse -Ahmet Görmüş Demir Çağında Salat Tepe............. 233 Gülriz Kozbe Kavuşan Höyük/Diyarbakır Yeni Assur Dönemi Gömüleri. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ~7 AramKosyan To The East of Hatti.. 277 Önder Bilgi İkiztepe'den Ünik Bir Mızrakucu... 283 Şevket Dönmez Kuzey-Orta Anadolu' da Yeni Bir Arkeolojik Keşif: Oluz Höyük Kubaba (Matar Kubileya) Tapınağı (Kızılırmak Kavsi İçinde Ana Tanrıça İle İlgili Güncel Bulgular)....... 289 Zafer Derin İzmir-Yeşilova Höyüğü Neolitik Mühürleri. --------------------- - -- 305 Arsen Bobokhyan Troy and Ebla: Cognitive Links Between Two Ancient Capitals.. - - - - - - - - - - - - - - - - - - 313 Eşref Abay Beycesultan'dan Ayak Biçimli Bir Riton...... 345 Engin Akdeniz - Safiye Akdeniz Anadolu'da Kültürel Devamlılığa Manisa' dan Bir Örnek; Niobe Mitolojisinden Yedi Kızlara.................. 349 Ferudun Özgümüş Afrodisias'taki Semitik Kültler Üzerine Bazı Düşünceler.. - - - - - - - - -- - - - - -- -- - -- 355 Necla Arslan Sevin Antik Çağ ve Sonrasında Civa-Zencefre Kullanımı ve Neikaia Kenti. 363 Oğuz Tekin Some Hellenistic Weights in the Çanakkale Museum.. --------------- 375 Christopher S. Lightfoot Learning and Literacy at Byzantine Amorium...... 381 Müge Savrum Kortanoğlu Arkeolojik Alanlarda Alan Yönetimi Planlamasının Hukuksal ve Kurumsal Açıdan Değerlendirilmesi..... 387 Ayla Sevim Erol - Pınar Gözlük Kırmızıoğlu Karagündüz Ortaçağ İnsanlarında Diş Çürüğü". - - - - - - - - - - - - - - - - -- - -- 393

KARAGÜNDÜZ ORTAÇAG İNSANLARINDA DİŞ ÇÜRÜGÜ Ayla SEVİM EROL* - Pınar GÖZLÜK KIRMIZIOÖLU** Abstract The Dental Caries of Karagündüz Middle Age Population The jaws and teeth belonging to 435 individuals [including 90 infant (20,69 %), 157 ehi/dren (36,09 %), 81 females (18,62 %) and 107 males (24,60 %)] exhumedjrom the Medieval cemetery region of the first structured level of the Van-Karagündüz Höyük lıav e been investigated in order to study dental caries and to compare tlıe these data with those jrom the other ancient Anatolian populations to reveal the similarities and tlıe dif.ferences between them. Tlıe avarage age of the adults is 37,08 in the Karagündüz population. This value is 36,16 for the females and 38,59 for the males. Dental caries is closely related to dietary custqms and life style. Metting with so many grain holes and tandoors at tlıe second Medieval layer in Karagündüz Höyük shows that people planted so many wheat and grew sainfoin, trifolium for tlıeir animals. 6,36 % (2734! 174) in tlıe permanent teetlı of adults (according to Hardwick correction 14,04 %) dental caries ratio are determined in the Karagündüz population. The findings of this population is lower tlıan other ancient Anatolian populations that lived in tlıe close period. Tlıe Karagündüz Middle aged society is thought to lıave an agriculture and a cattle-breeding based life style. Finally, it can be suggested that some carbonhydrated and sugary food, related with their grain agriculture and also animal proteins existed in their nutrition system, the former being not much consumed. Keywords: Karagündüz, Medieval, dental caries Arkeolojik kazılardan ele geçen insan iskeletlerinin Antropolojik metotlarla incelenmesi sonucunda geçmişte yaşamış toplumlar hakkında bir çok bilgiye ulaşılabilmektedir. İnsan dişlerinin incelenmesiyle antik dönem toplumlarının ağız ve diş sağlığı hakkında bilgi edinmek bunların bir kısmını oluşturmaktadır. Di ş çürüğü Neolitik dönemlerden itibaren insanların önemli bir sağlık sorunu olmuştur. Diş çürüklerinin incelenmesi sonucunda, ilgili toplumun beslenme yapısı geçirmiş oldukları hastalıklar ve çevresel koşullarına ilişkin bilgilere ulaşmak mümkün olabilmektedir. Amacımız; Karagündüz toplumu temel alınarak Anadolu'da yaşamış çağdaşı diğer toplumlar diş çürüğü açısından karşılaştırmak ve bu dönem diş çürüklerinden yararlanarak bu toplumların ağız sağlığı beslenme yapıları ve çevresel koşullarına ilişkin verilere ulaşmaktır. Prof. Dr. Ayla Sevim Erol, Mehmet Akif Ersoy Üni versitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Antropoloji Bölümü, Burdur-Türkiye. E.posta: ayla_sevim@yahoo.com ** Doç. Dr. Pınar Gözlük Kırnu z1oğ lu, Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Antropoloji Bölümü, Sivas-Türkiye. E.posta: pinar.gozluk@gmail.com

394 Ayla Sevim Erol - Pın a r Gözlük Kırmızıo ğ lu Karagündüz; Van il merkezinin 35 km. kuzeydoğusunda, Erçek bucağına bağlı bir köydür (Res. 1). Suları Van Gölü gibi sodalı Erçek Gölü' nün kuzeydoğu kıyılarındaki aynı adlı höyüğün üzerinde kurulmuş ve 1890 m. rakımlı bir köydür. Köy, son birkaç yıldır hızla yükselen göl suları nedeniyle daha yüksekteki başka bir yere taşınmıştır (Sevin ve Kavaklı 1995a, 1996; Sevin, Kavaklı ve Özfırat 1998; Sevin 1999; Sevin ve Özfırat 2000). Karagündüz Höyüğü kazıları 1992 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları Merkezi ile Van Müze Müdürlüğü tarafından ortaklaşa başlatılmıştır (Sevin ve Özfırat 2000). Bu alanda Eski Karagündüz köyünde yer alan Karagündüz Höyüğü ile bu höyüğün 1,5 km. doğusundaki İ.Ö. 1000 yıllarına tarihlendirilen Erken Demir Çağı Nekropol alanı olmak üzere iki yerde kazı yapılmıştır. Karagündüz kazısı 1992 yılında nekropolde başlatılan kurtarma kazısı, Erçek Gölü' nün giderek yükselmesi üzerine 1994 yılından itibaren çalışmalar höyüğe kaydırılmıştır (Sevin ve Kavaklı 1995a, 1995b; Sevin, Kavaklı ve Özfırat 1998; Sevin ve Özfırat 2000). Karagündüz Höyük ve Nekrepol'de yapılan çalışmalar sonucunda açığa çıkartılmış çok sayıda insana ait iskeletlerin dişleri, burada yaşamış insanlarını ağız ve diş sağlığını araştırmak ve çağdaşı Anadolu toplumlarıyla ilişkisini ortaya koymak amacıyla, antropolojik açıdan değerlendirilmiştir. Materyal ve Metot Çalışma materyalini 1994-1998 yılları arasında Van-Karagündüz Höyüğü'nün 1. yapı katında yer alan ve Ortaçağ Döneme tarihlendirilen toplam 890 birey oluşturmuştur. Basit toprak gömü türündeki mezarlara cesetler, genel olarak Hıristiyan anlayışına göre, ba ş ları batıya gelecek şekilde doğu-batı doğrultusunda ve s ırt üstü yatırılmışlardır. Eller kadınlarda genellikle göğüs üzerinde, erkeklerde ise karın üzerinde birbiri üzerine gelecek şekilde yerleştirilmiştir (Res. 2). Höyükteki 2. Ortaçağ yapı katı basit toprak mez arların hemen altındaki, çok sayıda tahıl çukuru ve tandırın bulunduğu tek evreli bir tabakayla temsil edilir (Sevin, Kavaklı ve Özfırat 1998). Bu çalışmanın konusunu, Karagündüz toplumunun diş çürükleri açısından değerlendirilmesi oluşturduğu için, öncelikle mevcut bireylerden dişlere ve çenelere sahip olanlar değerlendirmeye alınmıştır. Genellikle Arkeolojik kazılardan ele geçen iskeletlerin uzun süre toprak altında kalmaları ve gün ışığına çıkarılması sırasında meydana gelen istem dışı tahripler ile kötü korunma koşulları gibi pek çok faktör iskeletlerin karışması ve dağılmasına sebebiyet verebilmektedir. Bu gibi etkenler nedeniyle Karagündüz iskeletlerinde de tüm bireylerde çene ve dişlerin tamamını incelemek mümkün olamamış olmakla birlikte, incelenen diş ve çene sayı s ı topluluğu temsil edebilecek düzeydedir. Karagündüz toplumunun genel bir demoğrafik dağılımı yapıldığında ; toplum % 20,69'u (90 birey) bebek, % 36,09'u çocuk (157 birey), % 18,62'si kadın (81 birey), % 24,60 ' ı erkek (107 birey) olmak üzere toplam 435 bireyle temsil edildiği anlaşılmaktadır. Bu bireylere ait dişler ve çene patolojik açıdan incelenmiştir. Yapılan incelemeler sonucu elde edilen diş, çene ve alveol dağılımları (Tablo 1,2,3,4)'te verilmiştir. Tablo 1: Toplam diş sayı s ı Tablo 2: Toplam daimi di ş sayısı Diş sayısı Üst çene Alt çene Toplam Daimi diş sayısı Üst çene Alt çene Toplam Süt 1007 1141 2148 Çocuk 290 326 616 Daimi 1571 1820 3391 Kadın 551 634 1185 Toplam 2578 2961 5539 Erkek 706 843 1549 İzole 24 17 41 Toplam 1571 1820 3391

Karagündüz Ortaçağ İnsanlarında Diş Çürüğü 395 Tablo 3: Toplam çene sayısı Tablo 4: Toplam alveol sayısı Daimi diş sayısı Üst çene Alt çene Toplam Alveol sayısı Üst çene Alt çene Toplam Çocuk 290 326 616 Bebek ve Çocuk 500 1078 1578 Kadın 551 634 1185 Kadın 715 862 1577 Erkek 706 843 1549 Erkek 876 937 1813 İzole 24 17 41 To p lam 2091 2877 4968 To p lam 1571 1820 3391 Karagündüz iskeletlerinin cinsiyetlerinin belirlenmesinde; kemiklerin genel morfolojik yapılarına, kafatası ve leğen kemikleri ile diğer vücut kemiklerindeki cinsiyet kriterleri dikkate alınmıştır (WEA, 1980). Bireylerin yaş tahminleri ise; bebek ve çocuklarda diş sürme zamanları baz alınarak geliştirilen dental yaşlandırma tablosu, genç erişkinlerde epifizlerin kaynaşma yaş aralıkları ve daimi dişlerin köklerinin kapanma durumu, erişkin bireylerde ise kafa kemiklerinin kaynaşma dereceleri (sutural yaşlandırma), symphisis pubisin y ıpranma durumu ve dişlerin aşınma dereceleri ile köprücük kemiğinin ( clavicula) kemik kalınlığındaki yıpranma ve kesitteki boşluğun durumu ile uyluk ve üst kol kemiklerinin (femur ve humerusun) üst uçlarındaki sünger doku ile kemik kalınlığı yıpranma dereceleri dikkate alınarak yapıldı (Ubelaker 1978; Brothwell 1981, Olivier 1969; WEA 1980, White, 1991, (Kaur ve Jit 1990, Szilvassy ve Kritscher 1990). Bunların yanı sıra, çoklu yaş tahmini kriterinin birlikte değerlendirildiği ve oldukça güvenilir sonuçlar verdiğini düşündüğümüz kompleks yaşlandırma metodu (Acsadi ve Nemeskeri 1970; WEA 1980), breylerin iskeletlerinin bütün olduğu durumlarda yararlanılan önemli bir metotdur. Dişler üzerinde dikkatli ve doğru bir gözlem ve inceleme yapılmadığında çürükler doğru tespit edilemeyebilmektedir. Bu nedenle bu çalışmada çürük olabilecek şüphesi taşıyanlar genelde büyüteç yardımıyla ve bir diş hekimi desteğiyle tespit edilmiştir. Diş çürükleri belirlenirken; Ortner ve Putschar'ın (1985), Brothwell'in (1981), Hillson (1990)'verilen kriterler dikkate alınarak tanımlanmışt ı r. Elde edilen bilgiler SPSS 11.0 programına yüklendikten sonra istatistiksel açıdan analizleri yapıldı (t testi ve X 2 testleri yapılarak diş çürükleriyle ilgili bulgular elde edildi). Bulgular ve Değerlendirme 1. Paleodemografik Dağılım ve Ortalama Ömür Uzunluğu Materyal metot bölümünde de değinilen Karagündüz Ortaçağ bireylerinin detaylı paleodemoğrafik analizi yapıldığında Tablo 5 ve Grafik 1 'deki gibi bir dağılım elde edilmi ş tir. Karagündüz'ün tüm antropolojik materyali genel olarak değerlendirildiğinde; toplam 890 bireyin 41 'inin fetus (% 4,61), 205'ini bebek(% 23,03), 272'sini çocuk (% 30,56), 139'unu kadın(% 15,62) ve 176'sını (% 19,78) erkeklerin oluşturduğu anlaşılmaktadır. Bu iskeletlerin değerlendirilmesi sırasında bazıloarında yeterli kriter bulunamadığından cinsiyet tespiti yapılamadı. Bu türde olanlar 57 birey olarak hesaplandı, bu da toplumun% 6,40'ını oluşturmaktadır (Tablo 5 ve Grafik 1). KAragündüz toplumunun paleodemografik dağılımı incelendiğinde, genelde fetus, bebek ve çocukların sayıca fazla olduğu yani toplumun % 58,20'ini bu grubun temsil ettiği görülmektedi (Gözlük 2004). Ancak bunların sadece 435'i diş çürüğü açısından değerlendirilebildi. Karagündüz toplumu erişkinlerinde yapılan değerlendirmeler sonucunda, bu insanların ortalama yaşam süresi 37,08 yıl olarak hesaplandı. Bu durum cinsiyete göre ele alındığında ise; kadınların ortalama yaşam süresinin 36,16, erkeklerin ortalama yaşam süresinin 38,59 yıl olduğu sonucuna varılmıştır. Bu değerlere göre Karagündüz toplumunda erkeklerin ortalama yaşam sürelerinin daha uzun olduğu görülmektedir. Bu toplumda her iki cinsiyet birlikte değerlendirildiğinde ise erişkinlerin ortalama yaşam süresinin 37,08 yıl olduğu anlaşılmaktadır. Anadolu'da yaşamış olan Ortaçağ toplumlarıyla ilgili Sevim (1993) tarafından hazırlanan bir çalışmada bu toplumların ortalama yaşam süresinin 39,7 yıl olduğu belirlenmişti (Gözlük 2004). Karagündüz toplumunda

396 Ayla Sevim Erol - Pınar Gözlük Kırmızıo ğ lu Tablo 5 ve Grafik 1: Karagündüz Ortaçağ populasyonunda toplam birey sayısı n % 35 Fetus 41 4,61 30 - Bebek 205 23,03 1 25 ~ Çocuk 272 30,56 Kadın 139 15,62 Erkek 179 19,78 Cins. Bilinm. 57 6,40 Toplam 890 100 a'< 20 ~ 1 5.J 10 5 -ı o + I ~... ı I il Fetus Bebek Çocuk Kadın Erkek Cins. n: Birey sayısı Bilinm. hesaplanan ortalama yaşam süresi de çağdaşı diğer Anadolu toplumlarına yakın bir değerde vermektedir. Dolayısıyla toplumların normal yaşam standartı içerisinde; ya ş am tarzları, bulundukları bölgeler ve yaşam hareketlilikleri farklı olmakla birlikte genel bir değerlendirme yapıldığında birbirlerine yakın sonuçlar vermeleri Anadolu coğrafyasının çeşitli bölgelerinde büyük oranda farklılıkların olmadığını yansıtmaktadır. Ancak bir savaş durumu, bulaşıcı hastalık ve beslenme yetersizliği gibi koşulların olduğu durumlarda farklı sonuçlarla karşılaşılması çok olağandır. 2. Karagündüz Höyüğü Ortaçağ Populasyonunda Diş Çürüğü Paleodemografik dağılım toplumun genel sağlık durumuyla ilgili ipuçları vermekle birlikte, diş hastalıklarıyla birlikte değerlendirildiğinde çok daha doğru.sonuçlara ulaşılabilecektir. Dişler paleoantropolojik ara ş tırmaların en temel materyalleri arasındadır. İskelet sisteminin en sert organı olan di ş ler, canlı öldükten sonra toprak altında uzun süre bozulmadan kalabilmekte ve kazılarda çoğunlukla en sağlam ve çok miktarda ele geçen buluntulardır. Geçmişte yaşamış insan topluluklarına ait di ş lerin incelenmesiyle, toplumların beslenme biçimleri, besin türleri, besin hazırlama şekilleri, enfeksi yonel hastalıkları, ağız ve diş sağlıkları, kültürel alışkanlıkları, bireylerin genel s ağlık durumları gibi birçok bilgiye ulaşmak mümkündür. Bunun yanı sıra toplumların yaşam biçimi ve çevreye gösterdikleri uyum süreci de bu materyallerin incelenmesiyle gözler önüne serilmektedir (Buikstra ve Ubelaker 1994). Diş ve çeneler pek çok hastalığın izini taşıdıkları için bu materyalin incelenmesi sırasında pek çok patolojik olguya rastlanmaktadır. Bunlardan en sık rastlananlar; diş aşınması, di ş çürüğü, hypoplasia, diştaşı, apse, periyodontal hastalıklar (alveol kaybı) ve ölüm öncesi (premortem) diş kayıpları şeklinde sıralanır. Bu çalışmada, hem premortem kayıplar hem de periyodontal ha s talıklara neden olan diş çürükleri ele alındı. İnsanoğlunun en eski hastalık belirtilerinden biri olan diş çürüğü, diş patolojileri içerisinde araştırmalara en çok konu olan bir patolojik olgudur. Di ş çürüğünün, beslenme biçimi ve besin çeşitliliğiyle doğrudan ili ş kili olduğu bilinmektedir. Özellikle rafine edilmiş tahıllar, yumuşak gıdalar ile şekerli besinler büyük ölçüde diş çürümesinden sorumlu tutulmaktadır. Di ş çürü ğ ü; bakteri plakları tarafından karbonhidratlı besinlerin fermantasyonu sonucu oluşan organik asitlerden kaynaklı, mine, dentin ve sementin yıkımıyla ortaya çıkan bir olgu olarak tanımlanmakta ve kök ve taç yüzeylerinde çürükler şeklinde görülmektedir (Hillson 1998; 2005). Diş dokusundaki mineraller ph 4 ve 5,5 arasında çözülür ve genellikle bakteri plaklarının bulunduğu yerler çürüğün oluştuğu yerlerdir. Plaktaki ph düzeyi mine, sement ve dentindeki mineralleşmeyi engelleyecek kadar düşük olduğu durumlarda diş çürüğü meydana gelmektedir (Hillson 1990). Diş çürüğünün oluşum nedenleri konusunda oldukça tartışmalı görüşler bulunmakla birlikte, Key'in şematize ettiği gibi genetik yapı, hormonal durum ve tükürük miktarı gibi bireysel etmenler ile beslenme ve ağız mikro florası gibi çevresel etkenlerin rol oynadığı dış etkenli bir mekanizmaya dayalı oluşabilmektedır (Sungur ve diğ.

Karagündüz Ortaçağ İns a nlarında Diş Çürüğü 397 1977). Diş çürümesinde, dişlerin şekli ve sıralanması, diş kapanma bozuklukları, ağız florası, içilen su, fluorür miktarı, ağız salgılarının ph düzeyi, vitaminler, bakteriyel enzimler, ırksal oluşum ve genetik yapı, iklim, doğum öncesi (prenatal) ve doğum sonrasındaki (postnatal) biyolojik etkiler, beslenme biçimi, hormona! ve metabolik hastalıklar, yaş ve cinsiyet gibi pek çok etken önemli derecede rol oynamaktadır. Ayrıca diş gelişimi sırasında diş olgunlaşması için gerekli maddelerin (proteinler, yağlar, kalsiyum, fosfat ve vitaminler gibi) eksikliği, dişin oluşum evresinde çürük oluşumuna zemin hazırladığı için, bu durumdaki bireylerde diş çürükleri daha kolaylıkla oluşabilmektedir. (Öz 1973; Çevik 1983; Saygılı 1983a, 1983b; Ortner ve Putschar 1985; Hillson 1990; Buikstra ve Ubelaker 1994; Langsjoen 1998). Bu bilgiler doğrultusunda Geçmişte yaşamış olan toplumlarının dişleri incelenmeli ve değerlendirmeler yapılmalıdır. Bu bağlamda bu çalışmada Ortaçağ ' da yaşamış olan Karagündüz toplumunun dişleri çürük açısından ele alınmış ve elde edilen bilgiler doğrultusunda bu toplumun ağız ve diş sağlığı değerlendirilmiştir. Çalışmamızın konusunu oluşturan Karagündüz toplumunda diş ve çürükler hem bebek ve çocuklarda hem de eriş kinlerde ayrı ayrı incelendi. Bebek ve çocuklara ait toplam 2148 süt dişi, çürük açısından incelenmiş olup bunların 105'inde (yani % 4,89'inde) diş çürüğü olduğu tespit edilmiştir. Bu gruptaki çürük oluşumu üst çene dişlerinde% 6,95 oranında iken, alt çene dişlerinde % 3,07 oranında olduğu belirlendi. Bebek ve çocukların alt ve üst çeneleri birlikte değerlendirildiğinde, süt dişlerinde çürüğe en fazla maruz kalan diş grubunun 1. büyük azı dişleri olduğu (% 9,96), daha sonra bunu sırasıyla 2. büyük azı dişleri(% 8,12), 1. kesici dişler(% 2,19), 2. kesici dişler(% 1,12) ve köpek dişleri (% 0,24) izlediği anlaşılmıştır. Karagündüz toplumunda bu yaş gruplarında çürük oluşumları genellikle arayüz çürüğü şeklinde karşımıza çıkmaktadır(% 55,24). Bebek ve çocukların süt dişlerinde çürüğüne rastlanması, bunların diyetlerinde karbonhidratlı besinlerin varlığının bir belgesi olarak gösterilebilir. Karagündüz toplumu erişkin bireyleri diş çürüğü açısından incelendiğinde; incelenen 2734 dişin 174'ünde bu oluşumun varlığı saptanmıştır. Her iki cinsiyet birlikte değerlendirildiği % 6,36 oranında diş çürüğünün mevcut olduğu anlaşılmıştır. Bu grubun alt çene ve üst çene dişleri birlikte değerlendirildiğinde ise; en yüksek orandaki diş çürüğü 2. büyük azı dişlerindedir (% 15,28). Bunun % 10.95 ile 1. büyük azı dişleri izlemektedir (Tablo 6 ve Grafik 2). Bu durum genellikle beklentiler doğrultusunda bir sonuç olarak değerlendirilebilir. Erişkin grupta büyük azı dişleri karmaşık bir yapı sergilemektedir. Bunların çiğneme yüzeyleri (oklüzyal yüzeylerinde) tüberküllü, oluklu ve çukurlardan oluşan geniş yüzeyli bir yapı göstermesi nedeniyle, besin maddeleri bu dişlerde daha sık birikerek mikroorganizmaların aktivitelerine uygun zemin oluşturmaktadırlar. Dolayısıyla erişkin azı dişlerinde, ön dişlere göre daha sık ve yüksek oranda diş çürüğüne rastlanmaktadır. Erişkin bireylerin çeneleri ayrı ayrı değerlendirildiğinde ise; bu oluşumdan üst çene dişlerinin( % 7,48) alt çene dişlerine göre(% 5,42) daha fazla etkilendiği görülmektedir ki, bu durum da genellikle beklen bir sonuç olarak değerlendirilebilir. Tablo 6: Erişkin bireylere ait daimi dişlerde diş çürükleri (kadın+erkek) Dişler SOL SAG GENEL Üst+Alt çene B G % B G % B G % I1 146 2 1,37 140 3 2,14 286 5 1,75 12 171 o o 177 1 0,56 348 1 0,29 c 208 4 1,92 195 5 2,56 403 9 2,23 Pl 205 9 4,39 210 6 2,86 415 15 3,61 P2 192 17 8,85 178 12 6,74 370 29 7,84 Ml 166 19 11,4 172 18 10,5 338 37 10,95 M2 181 27 14,9 179 28 15,6 360 55 15,28 M3 110 11 10 104 12 11,5 214 23 10,75 TOPLAM 1379 89 6,45 1355 85 6,27 2734 174 6,36

398 Ayla Sevim Erol - Pınar Gözlük Kırmı zıoğlu Grafik 2: Erişkin bireylere ait daimi dişlerde di ş çürükleri ( kadın+erkek) (alt çene+üst çene) 20 1 5 10 5 o -1------~~~~~----- 11 12 c Pl P2 Ml M2 M3 Diş Grupları İn san toplumlarında diş çürükleri, genellikle üst çene dişlerinde, alt çene di ş lerine oranla daha fazla görülmektedir. Zira dil ve tükürüğün alt çene di ş lerini temizlemede daha fazla i ş levsel olması bu diş grubundaki çürüklerdeki artı ş ı oranını düşük olmasını sağlarken, üst çene dişlerinde biriken artıkların kolayca temizlenememesi çürüklerin artmasına neden olabilmektedir. Tükürük içindeki çürüğü önleyici maddelerin ve yıkama etkisinin alt çenede daha kolay uygulanabilir olması dişin korunmasınında daha etkili olabilmektedir. Genellikle mekanik temizlemenin olmadığı veya zor olduğu diş yüzeylerinde di ş çürükleri daha fazla olu ş maktadır. Ağızdaki artıkların daha çok di ş ara yüzeylerde s ıkışıp kalmaları nedeniyle, erişkin bireylerdeki diş çürükler çoğunlukla arayüz çürüğü şek linde karşımıza çıkmaktadır. Karagündüz toplumunda yapılan diş çürüğü analizi sonuçlarına göre de çürüklerin % 37,93'ünü ara yüz çürükleri oluşturmaktadır (Grafik 3). Grafik 3: Erişkin bireylerde daimi di ş lerde diş ç ürüğü görülme yüzeyleri (kad ın+erk ek) 40 35 30 25 ~ 20 15 10 5 o ARAYÜZ MESİAL DİSTAL LİNGUAL LABİAL BUCCAL OKLÜZYAL Çürük Yüzeyleri KÖK Karagündüz eri şki n bireylerinde her iki cinsiyet (erkek ve kadınları) di ş çürüğü açısından birbirleriyle kar ş ıla şt ırıldığ ında ; kadınlarda incelenen toplam 1185 di ş in 86'sında (% 7,26), erkelerde incelenen 1549 dişin 88'inde (5,68) diş çürüklerinin varlığı saptanmı ş tır. Bu sonuçlar değerlendirildiğinde, kadınl arın dişlerindeki çürük oluşumunun aşırı derecede yüksek olmamakla birlikte, erkeklerdekinden daha yüksek oranda olduğu görülmektedir. Bu sonuç bize, kadınların diyetlerinde erkeklere göre daha fazla karbonhidratlı ve şekerli besinlerin mevcut olabileceğini ve ya genetik olarak kadınların di ş çürüklerine daha fazla yatkın olabileceğini dü ş ündürmekte dir. Birçok araştırmacı,

Karagündüz Ortaçağ İnsanlarında Diş Çürüğü 399 kadınların eve bağımlı bir yaşam sürmelerinin, çürük oluşturabilecek etkenlerden, erkeklere göre daha fazla etkilenmesine neden olduğunu ileri sürmekle birlikte, her dönem her toplumda kadınların sürekli eve bağımlı yaşam sünnediği dikkate alındığında bu görüşün çok fazla geçerli olamayacağı düşünülebilir. Belki de kadınların diş çürüklerini oluşturmaya genetik olarak daha yatkın olması ve/veya ağız hijyenine çok önem vennemeleri daha geçerli gibi düşünülebilir. Karagündüz insanlarının hem kadınlan hem de erkeklerinde, üst çene dişlerindeki diş çürü oranı alt çene dişlerinde yüksek değerde bulundu. Oranın üst çene dişlerinde yüksek çıkmasında, çürüklerin özellikle büyük azı dişlerinde yoğunlaşmasının etkili olduğu düşünülmektedir. Dişlerin morfolojik yapılan ile ağız hijyeni ve dişin lokalizasyonunun bu durumu etkileyen etkileyen faktörler olabileceği kanısındayız. Diş çürümesinin, beslenme ve ağız hijyeninin yanı sıra ilerleyen yaş ile de ilişki olduğu bilinmektedir (Çevik 1983; Ortner ve Putschar 1985). Yaşlanmayla birlikte ağızdaki çürük sayısında da bir artış olması genellikle doğal bir süreç olarak değerlendirilir (Özbek 1979). Bu bilgi doğrultusunda Karagündüz Ortaçağ toplumu kadın ve erkek bireylerinin incelenen dişlerinde saptanan diş çürükleri, yaş gruplarına göre değerlendirilmiş olup, ortaya çıkan tabloda en fazla çürük oluşumunun 35 ile 44,9 yaş aralığında yoğunlaştığı görülmüştür. Aynca her bir cinsiyet grubunda alt ve üst çenelerdeki diş çürükleri karşılaştınnalı olarak incelenmiştir. Çeşitli istatistiksel analizler yardımıyla (bu grupların karşılaştırılmalarında istatistiksel analiz olarak "t testi" ve "X 2 testi" uygulanmıştır) yapılan değerlendirmeler sonucunda belirlenen farkın anlamlı bir fark olmadığı sonucuna varıldı. 3. Karagündüz Ortaçağ Populasyonunda Saptanan Diş Çürüğünün, Diğer Eski Anadolu Toplumlarıyla Karşılaştırılması Karagündüz toplumunun diş çürükleri sonuçlan, Anadolu'da kendi dönemlerinde ve ya yakın dönemlerde farklı yerleşim yerlerinde yaşamı olan toplumlarla da karşılaştırılmıştır. Geçmişte yaşamış insan topluluklarına ait dişlerin ve çenelerin paleopatolojik açıdan incelenmesi, bu toplumların genel sağlık durumları, sosyo-ekonomik ve kültürel yapılan, beslenme biçimleri, yaşam şekilleri gibi insanoğlunun günlük hayatındaki pek çok aktivite ile ilgili bilgiler ortaya koyduğu gibi, bu verilerin günümüz toplumlarından elde edilen değerlerle karşılaştırılmasıyla da, hastalıkların seyri, tarihsel gelişimleri ve toplumlar arası benzerlik ile farklılıkları (yani ilişkileri) gibi oldukça önemli bilgiler vermektedir. Diş çürüğü, bir uygarlık hastalığının belirtileri olarak dikkate alınmakta ve yapılan araştırmalardan çok eski çağlardan beri bu olguya neden olan etkenlerin insan yaşamında var olduğu anlaşılmaktadır. Hominidler (insanımsılara) üzerinde yapılan incelemelerde, diş çürüğüne ilişkin en eski bulguların Güney Afrika buluntularından Australopithecus' larda olduğu belirlenmiştir. İnsan türlerinin dahil edildiği Homo genusundan "Homo erectus "larda ve "Homo neanderthalens '"!erden Yakın-Doğu' da bulunan Skhull fosilleri ile Üst Paleolitik Avrupa gruplarında% 1 civarında diş çürüğünün varlığı tespit edilmiştir (Brothwell 1963, 1981; Caselitz 1998). Rodezya' da bulunmuş olan Homo neanderthalensis'lerin çağdaşı olduğu belirlenen bir fosil kafatasının üst çenesinde (alt çene bulunamamıştır) yer alan dişlerin, neredeyse yarısından fazlasının ileri derecede çürük olduğu belgelenmiştir. Bu kadar çürüğün bu bireyde varlığı, bireyin ölümünden belki de diş çürüğünü oluşturan bir enfeksiyonun sorumlu olabileceği şüphesini uyandırmaktadır (Brothwell 1963). Bunun yanı sıra Zambiya'da bulunmuş ve Orta Pleistosen döneme tarihlendirilen "Broken Hill" kafasında bulunan çenede tespit edilen diş çürüğünden yola çıkarak, insanın başına bela olan bu sorunun, çok eski dönemlerden beri var olduğunu anlayabilmekteyiz (Hillson 1998). Cro-Magnon insanında ve fosil Homo sapiens'lerde de (Fransa'da Solutrean depozitlerinden ele geçirilen iki kafatasında ve Aurignacian kafatasında) % 2 civarında diş çürüğü olduğu belirlenmiştir (Brothwell 1981; Caselitz 1998). Antik dönem insanlarının diş ve çenelerinde görülen patolojik lezyonların yoğunluğu, toplumların yaşam biçimi ve bireyin yer aldığı ekolojik ortamla doğrudan bağlantılı olmasına bağlanmaktadır. Diş çürüğü tarım toplumlarında, avcı-toplayıcı toplumlara göre çok daha fazla görülürken, çürüğün tam tersi olarak diş aşınmalarına, tarım

400 Ayla Sevim Erol - Pınar Gözlük Kırrruzıoğlu toplumlarının aksine avcı- toplayıcı toplumlarda daha fazla rastlanmaktadır (Brothwell 1981; Ortner ve Putschar 1985; Özbek 1997, 2000; Langsjoen 1998). Üst Paleolitik Dönem insanlarında% 1 gibi oldukça düşük diş çürüğü bulunmasının (Özbek 1979), Avcı-toplayıcı olarak yaşamını sürdüren bu gibi toplumların beslenme sisteminin; daha çok sert, lifli ve iri taneli besinler ile hayvansal proteinlerin yer alması dişlerin çürük oranının düşük olmasını sağladığına inanılır. Daha önce de belirtildiği gibi sert besinlerin doğal temizlemeyi kolaylaştırması nedeniyle, bu tür beslenme rejimine sahip olan bu topluluklarda, çürükten çok aşınmanın oluşması beklentiler doğrultusunda bir durum olarak değerlendirilmelidir. Paleolitik sonu ve Neolitik başlangıcında (10 bin-6 bin) çürüğe neden olan etkenlerin giderek tarım devrimi ile birlikte yaygınlaşmaya başladığı belirtilmektedir (Özbek 1979). Paleolitik sonunda henüz tahıl tarımı yapılmamakla birlikte, toplanan yabani tahılların taş dibeklerde öğütülmesi sonucu elde edilen ürünlerin, o dönem insanlarının diyetinde önemli bir yer tuttuğu savunulmaktadır (Özbek 1985; 1997). Dolayısıyla Neolitik dönemle birlikte tarımın başlaması, insanoğlunun besin maddelerinin de değişmesine neden olmuştur, bu durum da diş çürüklerinin artışına bir ortam hazırlamıştır. Böylece Neolitik devrim bir yandan insan yaşamını kolaylaştıracak bir çok pozitif gelişmeyi sağlarken, diğer yandan da mikroorganizmaların yayılması, sıtmanın ortaya çıkması ve diş hastalıklarını artışı gibi bazı negatif oluşumlara da zemin hazırlamıştır. Nitekim Neolitik başlangıcına tarihlendirilen bazı Avrupa ve Kuzey Afrika toplulukları üzerinde yapılan incelemelerde diş çürüğüne % 7,7 oranında rastlanmıştır. Birçok araştırmacı diyetlerinde et ve düşük karbonhidratlı besinlerden yrarlanan avcı-toplayıcılardaki diş çürüğü oranının düşük oluşundan söz ederken, tarım toplumlarında artış gösteren diş çürüğünü, diyetlerinin büyük bir kısmını oluşturan karbonhidrat ve glikoza bağlamaktadırlar (Hillson 1998). Bilinmektedir ki, avcı-toplayıcılıktan yerleşik hayata geçişle birlikte besinlerin türü, besin hazırlama teknikleri ve beslenme yapısında meydana gelen değişim ile diş çürüklerinin sıklığındaki artış arasında güçlü bir ilişki bulunmaktadır. Neolitik Dönemde Tarımın evcilleştirilmesiyle birlikte insanoğlunun besin maddelerinin değişimine bağlı olarak beslenme alışkanlığında önemli bir değişme olmaya başladığı bilinmektedir. Birçok Neolitik tarım toplumunda yapılan araştırmaların sonuçlarına göre % lü'lara kadar çıkan diş çürüğü sıklığı, bu kültürel değişmenin en iyi göstergesi olarak gösterilebilir (Özbek 2000). Karbonhidratça zengin tahıl ürünlerinin ağırlıklı olarak tüketildiği tarım toplumlarında görülen çürük oranlarının hızla artışında; besinlerin ön işlemlerden geçirilmesi, öğütülmesi, içerisindeki yabancı maddelerden arındırılması, saklanması, çanak-çömleğin kullanımı, karbonhidratlı ve/veya şeker içeren besinlerdeki artış, yapışıcı besinlerin tüketilmesindeki artış, besin hazırlama teknolojilerindeki değişim, nüfus yoğunluğundaki artış ve yaşam beklentisindeki artış gibi kültürel temellere dayanan değişimlerin etkili olduğu savunulmaktadır (Erdal 2000). Madenler Çağında dikkate değer bir artış göstermeyen diş çürüğü, özellikle Klasik Çağlarda hızla yaygınlaşmaya başlamış, günümüzde ise bu durum dişlerin% 50-60'ını, bireylerin ise % 90'ını etkileyecek düzeye ulaşmıştır (Özbek 1979, 1988; Brothwell 1981). Ortaçağ'da % 51 'e varan çürük sıklığı, bazı Batı Avrupa ülkelerinde % 90-lOO'e varacak ölçülerde yaygınlaşmıştır. Güncel toplumlara doğru büyük oranlarda artış gösteren diş çürüğü, bir çok araştırmacı tarafından bir uygarlık hastalığı olarak tanımlanmıştır (Öz 1973; Özbek 1985; Uzel ve diğ. 1988). Avrupa'daki toplumlar üzerinde yapılan araştırmalara dayanarak; Paleolitik Dönemde oldukça düşük olan diş çürüğü, Mezolitik, Neolitik, Bronz ve Demir Çağlarında derece derece artış göstererek, Ortaçağ ve Modern Çağlar boyunca yaşamış olan toplumlarda hızla artarak en yüksek seviyelere çıkmıştır. Bu artışa paralel olarak her bir bireyin ağzındaki çürük sayısında da bir artış olmaya başlamıştır (Hillson 1998). Dünya' da olduğu gibi Anadolu toplumlarında da Neolitik'ten günümüze diş çürüğünde genel bir artış gerçektir. Özbek (2007) tarafından hazırlanan ve diş çürüğünün kronolojik olarak değişimini gösteren tabloda; Paleolitik dönemde hiç olmayan diş çürüğü, Neolitikte % 3 civarında, Helenistikte hızlı bir artış göstererek% 8'lere ve Yakınçağda da % 11 'lere kadar çıktığı görülmektedir (Tablo 7 ve Grafik 4). Grafik 4'de yer alan toplumlar, Paleolitik (Ortadoğu Neanderthalleri) ve Kalkolitik (Lübnan, Byblos) dönem dışındakilerin hemen hepsi Anadolu toplumları üzerinde yapılmış çalışmaların sonuçlarını içermektedir. olduğu bir

Karagündüz Ortaçağ İn sa nlarında Di ş Ç ürü ğ ü 401 Tablo 7: Diş çürüğünün zaman içerisindeki evrimi (Özbek, 2007). Grafik 4: Di ş çürüğünün zaman içerisindeki evrimi (Özbek, 2007). Dönem % Paleolitik Neolitik 3,1 Kalkolitik 4 Hellenistik ve Roma Çağ ı 8,2 Ortaç ağ 11 Yakın çağ 11,2 Günümüz 98-100 o " E '2 'Ô ~ "' '".~ u- 60 40 ı Paleolitik Neolitik Kalkolitik Hel! enistik ve Ortaçağ Roma Çağ Ya kınçağ Günümüz Anadolu'da Neolitik dönemden günümüze yaşamış toplumlardaki di ş ç ürüğünün seyrine bakıldığında, bu lezyon; Neolitik topl u mlarından Çatalhöyük'te % 1,2 (Angel 1970), Çayönü'nde % 4,3 (Özbek 1997), Tunç Çağ toplumlarından Hayaz Höyük'te (Erken Tunç) % 3,93 (Özbek 1984), Resuloğlu ' nda (Erken Tunç) % 3,74 (Atamtürk ve Duyar 2010), Çavlum'da (Orta Tunç) % 6,8 (Sevim ve diğ. 2005), Demir Çağ toplumlarından Norşuntepe'de % 11,27 (Korkmaz 1993), Helenistik toplumlarından Antandros'ta (M.Ö. 7-2. yy.) % 9,8 (Erdal 2000), Roma top lumlarından Panaztepe'de % 11,11 (Güleç ve Duyar 1998), Bizans toplumlarından Alanya Kalesi'nde % 12,6 (Üstündağ ve Demirel 2009), İznik'te % 10,88 Erdal (1 996), Ortaçağ top lumlarından Van Kalesi' nde % 11,75 (Gözlük ve diğ. 2004), Tepecik'te % 10,9 (Sevim 2005), M.S. 14.-19. yüzyıllar arasında yaşamış Trabzon Kızlar Manastırı toplumunda % 16,87 (Gözlük ve diğ. 2010) olarak kaydedilmiştir. Ülkemizde günümüzde yaş amış olan toplumlar üzerinde Koca ve diğ. (2006)'da yapmış oldukl arı, Ankara'da yaşayan yaşlan 14-60 arasında değişen toplam 400 birey üzerinde yapılan bir çalışmada, % 17,1 oranında di ş çürüğünün varlığı saptanmı ş tır. Neolitikten günümüze Anadolu' da yaşamış toplumlar üzerinde yapılan diş çürüğü çalışmaları, bu lezyonun zaman içindeki artışını gözler önüne sermektedir. Karagündüz Höyüğü Ortaçağ toplumunun, kendisine yak ın dönemlerde yaşamış di ğe r eski Anadolu top luml arı y la, diş çürüğü açısından, bir karşı l aştırm ası yapılmıştır (Tablo 8 ve Grafik 5). Tablo 8: Eski Anadolu toplumlarında diş çürüklerinin karşılaştırılması Yer Dönem Araşt ı rıc ı Çürük % Panaztepe Roma Güleç ve Duyar (1998) 11,11 Arslan tepe Geç Roma Uzel ve dijf,. (1988) 9,52 Sardis G. Roma ve E. Bizans Eroğlu (1998) 8,7 Hasankeyf Erken Bizans Sevim Erol ve diğ. (2011) 4,08 Kyzikos M.S. 2. yy. Gözlük ve diğ. (2009) 7,76 Symrna Agorası Bizans Gözlük ve diğ. (2006) 4,68 Alanya Kalesi Bizans Üstündağ ve Demirel (2009) 12,6 Adramytteion (Örentepe) M.S. 5-6. yy. Atamtürk ve Duyar (2008) 10,1 İ z nik Geç Bizans Erdal (1996) 10,88 Eski Cezaevi Geç Bizans Erdal (2003) 9,6 Tepecik Ortaç ağ Sevim (2005) 10,9 Karagündüz Ortaç ağ Gözlük (2004) 6,36 Van Kalesi Ortaç ağ Gözlük ve diğ. (2004) 11,75 Minnetpınarı Ortaçağ Yaşar (2007) 7,6 Güllüdere Ortaç ağ Ya şar (2007) 3,6 Dilkaya Orta çağ Güleç ( 1987) 10

402 Ayla Sevim Erol - Pın a r Gözlük Kırnuzıoğlu Grafik 5: Eski Anadolu toplumlarında diş çürüklerinin karşılaştırılması 14 12 10 Buna göre Karagündüz Ortaçağ toplumunda belirlenen % 6,36'lık diş çürüğü oranı; Minnetpınarı (Ortaçağ) (% 7,6) ve Kyzikos (M.S. 2. yy.) (% 7,76) toplumlarından elde edilen değerlerle oldukça birbirine yakın değerlerdir. Minnetpınarı Toros dağlarının eteğinde olup, hayvancılıkla uğraşan bir toplum olduğu düşünülmektedir (Yaşar 2007). Kyzikos antik kenti ise, Balıkesir ili Erdek ilçesinde yer almakta ve verimli toprakları sayesinde zeytincilik, bağcılık ve şarapçılıkta ekonomik anlamda oldukça ileri gitmiş bir bölgedir. Bu yerleşim yerinin denize yakın bir bölgede yer alması, burada yaşamış olan insanların beslenme sistemlerinde denize! ürünlere de yer verdiklerini düşündürmektedir (Gözlük ve diğ. 2009). Dolayısıyla her iki toplumun çürük oranlarının birbirlerine yakınlığı hayvancılık ve balıkçılıktan kaynaklı olabileceği değerlendirilebilir. Bu toplumlar arasında en düşük diş çürüğü yüzdeleri Güllüdere (Ortaçağ) (% 3,6), Hasankeyf (Erken Bizans)(% 4,08) ve Symma Agorası (Bizans) (% 4,68) toplumlarında gözlenmiştir. Güllüdere (Ortaçağ) toplumunun yerleşim alanının ova olması nedeniyle, bu toplumun tarım toplumu olduğu düşünülmektedir (Yaşar 2007). Dicle Nehri' ne oldukçay~n olan Hasankeyf'te Neolitik Dönemden beri avcılığın yanı sıra hayvan yetiştiriciliğinin yapıldığı ve yerle:şik hayata köy yerleşimi biçiminde geçildiği bilinmektedir. Bu bölgede a~eramik dönemde bile toprak ekilmeye başlanmış olduğu, buğday, arpa, darı, çavdar gibi ürünlerin yetiştirilip pişirilerek yendiği kazı çalışmalarıyla ortaya çıkarılmıştır. (Sevim Erol ve diğ. 2011). Symrna Agorası yerleşim alanının ise yine denize yakınlığı, burada yaşayan insanların da beslenme sistemlerinde denize! gıdalara yer vermesini sağlamış olmalıdır (Gözlük ve diğ. 2006). Farklı ya da aynı bölgede Karagündüz Ortaçağ toplumu ile yakın dönemlerde yaşamış diğer eski Anadolu toplumlarında çürük yüzdeleri incelendiğinde, değerlerin birbirine oldukça yakın olduğu görülmektedir. Gözlenen sonuçlar yoğun tarım toplulukları için öngörülen sonuçlarla bir benzerlik içindedir. Örneğin, Arslantepe Geç Roma topluluğunda gözlenen diş çürüğü oranı % 9,52'dir (Uzel ve diğ. 1988). Bu toplum diş çürüğü açısından dönemine göre oldukça yüksek bir değerdir. Araştırmacılar, Arslantepe toplumunu yumuşak gıdalarla ve iyi beslenen bir topluluk olarak tanımlamaktadırlar. Geç Roma-Erken Bizans Dönemine tarihlendirilen Sardis de (diş çürüğü % 8,7) bir tarım toplumudur (Eroğlu 1998). Erdal (1996) İznik Geç Bizans topluluğunda % 10,88, Büyük Saray-Eski Cezaevi Geç Bizans toplumunda (Erdal 2003) % 9,6 oranında diş çürüğü saptamıştır. Araştırmacı her iki toplumda da tarımın yoğun bir şekilde yapıldığını, tahılın ana besin kaynağı olduğunu ve yoğun biçimde karbonhidrata dayalı beslenme biçiminin, dişlerde yüksek oranda diş çürüğü meydana getirdiğine değinmiştir. Bu toplumlarda besinler iyi işlenmiş, içlerindeki aşındıncılardan arındırılmış niteliktedir. Kaplan (1992) 6.-11. yüzyıllar arasında Bizans İmparatorluğu 'nun genelinde üretim - tüketim ilişkisini incelemiş, Bizanslıların geçiminin tarıma dayandığını ortaya koymuştur. Bu dönemler içerisinde tarımsal ürünler ve hayvansal proteinler beslenmede birincil önemi taşımaktadır. Bizans İmparatorluğu Dönemi boyunca tahıl ve sebzelerin nüfusun büyük bölümünün besinlerini oluşturduğu yazılı belgelerin incelenmesiyle ortaya konulmuştur (Erdal 1996). Karagündüz alüvyonlu düzlükleri, hem coğrafik hem de beslenme koşulları açısından yıllar boyunca Van ili çevresinde insanoğlunun yerleşmesine en uygun köşelerden birini oluşturan olanaklara sahiptir. Çevre koşullarına baktığımızda, o dönemle günümüz arasında önemli bir fark görülmemektedir. Büyük bir olasılıkla Doğu Anadolu Bölgesinde o dönemdeki mevcut bitki örtüsü günümüz bitki örtüsü ile benzerdir (Şerefli ve diğ. 1998). Ancak, yapılan kazılar, daha çok höyüğün tepesindeki kilise etrafına yayılmış olan mezarlıkta gerçekleştirildiği, Ortaçağ köyü fazla incelenemediği için, o dönem in s anlarının günlük yaşamları konusunda çok da sağlıklı verilere

Karagündüz Ortaçağ İn sa nlarında Di ş Çür ü ğ ü 403 ulaşılamadı ğ ını göstermektedir. Ancak Karagündüz Höyüğü ' nün 2. Ortaçağ katında çok miktarda tahıl çukurlarına ve tandırlara rastlanmı ş olması, Ortaç ağ insanlarının bol miktarda buğday ektiklerini ve tükettiklerini, hayvanları için yonca, korunga gibi tarımsal ürünler yetiştirdiklerinin birer kanıtı gibidir. Ayrıca bu insanların kerpiç evlerde oturdukları, ekmeklerini köy meydanındaki büyük tandır ve fırınlarda pişirdikleri, oldukça soğuk bir iklime sahip bu yörede yakıt olarak tezeğin kullanıldığı arkeolojik buluntulardan anlaşılmaktadır (Sevin sözlü görüşme). Karagündüz Ortaçağ toplumundan saptanan diş çürüğü yüzdesi genel olarak değerlendirildiğinde, bu topluma yakın dönemlerde yaşamı ş diğer eski Anadolu toplumlarından saptanan değerlerin birçoğundan daha düşük bir değere sahiptir. Elde edilen verilere göre, tahıl tarımının yapıldığı Karagündüz populasyonun beslenme sisteminde karbonhidratlı ve şekerli besinlerin mevcut olduğu, ancak bunların çok yoğun bir şekilde tüketilmediği, beslenme sistemlerinde tarım ürünleriyle birlikte hayvansal proteinlere de yer verdikleri anla ş ılmaktadır. Karagündüz yerleşim yerinin Erçek gölü yakınlarında yer alması, bu toplumun besin kaynaklarını çe şitlendirebilecek bir ortama sahip olduğunun bir göstergesidir. Tablo 8 ve Grafik 5 'te karşılaştırm as ı yapılan diğer toplumlarla birlikte değerlendirildiğinde, Karagündüz toplumundaki çürük oranının ne çok yüksek ne de çok düşük olduğunu, ortalarda yer aldığı görülmektedir. Dolayı s ıyla diş ç ürüğü oranı çok yüksek sayılmayacak bir oranda bulunmayan Karagündüz toplumunda, ağız ve di ş sağ lığının çok fazla kötü olmadığının bir göstergesidir. Karagündüz insanlarının ortalama yaşam süresinin 37 civarında olması ve toplum genelindeki çürük oluşumunun 35-45 yaşlar arasında en yoğun olduğu dikkate alındığında bulunan çürük oranının beslenmeden çok yaşlanma ve ya şam koşullarıyla ilişkilendirilebileceği söylenebilir.

404 Ayla Sevim Erol - Pınar Gözlük Kırmızıoğlu Kaynaklar Acsadi ve Nemeskeri 1970 Acsadi G. Y., J. Nemeskeri, History of Human Life Span and Mortality, Budapeşte: Akademia Kiado. An gel 1970 Angel, J. L., "Appendix: Human Skeletal Remains at Karataş", American Journal of Archaeology 74: 253-259. Atamtürk ve Duyar 2008 Atamtürk, D., i. Duyar "Adramytteion (Örentepe) İskeletlerinde Ağı z ve Diş Sağlığı", Haceıtepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2511: 1-15. Atamtürk ve Duyar 2010 Brothwell 1963 Atamtürk, D., i. Duyar, "Resul oğ lu Erken Tunç Çağı Topluluğunda Ağız ve Diş Sağlığı ", Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 27/1: 33-52. Brothwell, D. R., "The Macroscopic Dental Pathology of Some Earlier Human Populations", D. R. Brothwell (ed.), Dental Anthropology 5: 271-288, New York: Pergamon Press. Brothwell 1981 Brothwell, D. R., Digging up Bones: Excavations, Treatmenı and Study of Human Skeletal Remains, (3. Basım), Oxford: Oxford University Press. Buikstra ve Ubelaker 1994 Buikstra, J. E., D. H. Ubelaker, Standards: For Data Collection From Human Skeleıal Remains, Arkansas Archeological Survey Research Series, No:44. Caselitz 1998 Caselitz, P., "Caries-Ancient Plague of Humankind", Dental Anthropology: Fundamentals, Limits and Prospects, K. W. Alt, F. W. Rösing, M. Tescher-Nicola (eds.), 203-226, New York: SpringerWien. Çevik 1983 Çevik, S., Ağız, Çene ve Diş Hasta lıkları, Ankara: Hacettepe Ta ş Kitapçılık. Erdal 1996 Erdal, Y. S., İzn ik Geç Bizans Dönemi İnsanlarının Çene ve Dişlerinin Antropolojik Açıdan İnc ele nm es i (Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). Erdal 2000 Erdal, Y. S., "Antandros İnsanlarında Ağız Sağlığı ", Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 1: 45-55. Erdal 2003 Erdal, Y. S., " Büyük Saray-Eski Cezaevi-Esk.i Cezaevi Çevresi Ka z ıl arında Gün Işı ğ ına Çıkarılan İnsan Kalıntılarının Antropolojik Analizi", 18. Arkeometri Sonuçları Toplantı s ı, 15-30. Eroğlu 1998 Eroğ lu, S., Sardis Roma-Bizans Toplumlarında Diş Hastalıkları ve Ağız Sağlığı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Gözlük ve diğ. 2004 Gözlük, P., A. Yiğit, A: C. Erkman, "Van Kalesi/Eski Van Şehri İnsanlarındaki Sağlık Sorunları'', 19. Arkeometri Sonuç ları Toplantısı, 51-62. Gözlük ve diğ. 2006 Gözlük, P., Ö. Durgunlu, S. Özdemir, M. Taşlıalan, A. Sevim, "Symrna Agoras ı İ skeletlerin in Paleoantropolojik Analizi", 21. Arkeometri Sonu çla rı Toplantısı, 125-140. Gözlük Kırmızıoğlu 2009 Gözlük Kırmızıoğlu P., Z. F. Yaşar, A. Yiğit, A. Sevim Erol, "Kyzikos İskel et l er inin Dental Analizi", 24. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 139-162. Gözlük Kırmı zıoğlu 2010 Gözlük Kırmı z ıoğlu P., Z. F. Ya şar, A. Yiğit, F. Su ata Alpaslan, A. Sevim Erol, B. Kesikçiler, "Trabzon Kı z l ar Manastırı İskeletlerinde Ağı z ve Di ş Sağlığı ", 25. Arkeometri Sonuçlan Toplantısı, 127-150. Gözlük 2004 Gözlük P., Van-Karagündüz Populasyonunun Dişlerinin ve Çenelerinin Paleopaıolojik Açıdan İn ce lenme si (Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Güleç 1987 Güleç, E., "Van Dil kaya İskeletlerinin Paleoantropolojik incelenmesi", 4. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 369-379. Güleç ve Duyar 1998 Güleç, E., İ. Duyar, "Panaztepe M.Ö. 2. bin ve Roma Dönemi İskeletlerinin Antropolojik Analizi", Antropoloji 13: 179-206. Hillson 1990 Hillson 1998 Hillson, S., Teeth, New York: Cambridge University Press. Hillson, S., Dental Anthropology, New York: Cambridge University Press. Hillson 2005 Hillson, S., Teeth, Second Edition, New York: Cambridge University Press. Kaur ve Jit 1990 Kaur H., 1. Jit, "Age Estimation from Cortical Index of the Human Clavicle in Northwest Indians", American Journal of Physical Anthropology 83: 297-305. Koca ve diğ. 2006 Koca, B., E. Güleç, T. Gültekin, G. Akın, K. Güngör ve S. L. Brooks, "Implications of Dental Caries in Anaı o lia: From Hunting- Gathering to the Present", Human Evolution 21:215-222. Korkmaz 1993 Korkmaz, D., Elazığ/Norşuntepe Deınirçağı İsk e letlerinde Diş Yapısı ve Hastalıkları (Basılmamı ş Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Langsjoen 1998 Langsjoen, O., "Diseases of the Dentition", The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology, 393-41 2. Cambridge University Press. Olivier 1969 Ortner ve Putschar 1985 Olivier, G., Practical Anthropology, Springfield, Illionis: Charles C. Thomas Publisher. Ortner, D. J., W. G. J. Putschar, ldentification of Pathological Conditions in Huınan Skeleıal Remains, Washington: Smithsonian Institution Press.

Karagündüz Ortaça ğ İn sa n l arında Di ş Çürüğü 405 Öz 1973 Özbek 1979 Özbek 1984 Özbek 1985 Özbek 1988 Özbek 1997 Özbek 2000 Özbek 2007 Saygılı 1983a Saygılı!983b Sevim 1993 Sevim ve diğ. 2005 Sevim 2005 Sevim Erol ve diğ. 20 11 Sevin ve Kavak lı 1995a Sevin ve Kavaklı 1995b Sevin ve Kavaklı 1996 Sevin ve diğ. 1998 Sevin 1999 Sevin ve Özfırat 2000 Sungur ve diğ. 1977 Öz, F., Sürrenial Hastalıkları, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Genel Patoloj i Ders Notları. Özbek, M., " İn san l a Yaş ıt Bir Ha stalık: Di ş Ç ürüğü ", Bilim ve Teknik 134: 31-34. Özbek, M., "Etude Anthropologique des Restes Humaines de Hayaz Höyük", Anatolica 11: 155-168. Özbek, M., " Yakın -Doğ u Tarih Öncesi Toplumlarında B az ı Di ş Patolojileri ve Anomalileri", Antropoloji 12:343-356. Özbek, M., "Çayönü İn sa nlarında Diş ve Dişeti Ha s t alıkl arı ", 5. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 367-395. Özbek, M., "Çayönü Tarım Toplumunda Di ş Sağlığı ", Türk Arkeoloji Dergisi 31: 181-216. Özbek, M., Dünden Bugüne İnsan, Ankara: İmge Kitabevi. Özbek, M., Di şler le Zamanda Yolculuk, Ankara: Hacettepe Üni versitesi Ya y ınl arı. Saygı lı, İ., " 10-15 Yaş Grubu Okul Çoc ukl arında Beslenme Yolu ile Alın an Florür Miktarları ve Beslenme Durumlarının Di ş Çürükleri Pre ve l ensı ile İli şkil erinin Araş tırılması ", A.Ü. Diş Hekiml iği Fakültesi Dergisi 10/1: 9-24. Say g ılı, İ., "Sosyo-Ekonomik Seviyeleri Farklı 10-15 Ya ş Grubu Okul Ço c uklarının Ağız Hijyen i Seviyelerinin Di ş Çürükleri Preve l en s ı ile İli ş kilerinin A r aşt ırılma sı ", A.Ü. Di ş Hek imliği Fakültesi Dergisi 1011: 25-40. Sevim, A., Ela z ığ / Tepecik Orta çağ İske le tle rinin Paleodemografik Açıdan Değerlendirilmes i (Bas ılmamı ş Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Sev im, A., H. Yılm az, A. Açıkkol, "Çavlum İskeletlerinin Paleoantropolojik Analizi",!. Uluslararası Dünden Bugüne Eskişehir Sempozyumu - Siyasal, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Yapı (12-15 May ı s 2004), Anadolu Üni versitesi Ya y ınl arı No: 1631, Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 21, sf: 337-355. Sevim, A., "Tepecik Ortacağ Toplumunda Makroskobik Di ş Patolojileri", Ankara Diş Hekimleri Odası Dergisi: 68-7 1. Sevim Erol, A., Z. F. Yaşar, S. Özdemir, A. Y. Yavuz, "Hasankeyf İnsanlarının Antropolojik Analizi'', 26. Arkeometri Sonu çla rı Toplantıs;, 201-217. Sevin, V., E. Ka v aklı, "Van - Karagündüz Erken Demir Çağ ı Nekropolü Kurtarma Ka z ıl a rı 1992-1993", 16. Kaz ı Sonuçları Toplantısı 1: 33 1-350. Sevin, V., E. Ka v aklı, Bir Erken Demir Çağ Nekropolü: Karagündüz, İ s tanbu l : Arkeoloji ve Sanat Yay ınları. Sevin, V. ve E. K avak lı, "Karagündüz Höyü ğ ü ve Nekropolü 1994 Yılı Kurtarma Kazıları ", 17. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, 337-362. Sevin, V., E. Ka va klı, A. Özfırat, "Karagündüz Höy ü ğ ü ve Nekropolü 1995-1996 Yılı Kurtarma Kaz ıl arı ", 19. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, 57 1-589. Sevin, V., 'The Origins of the Urartians in the Light of the Yan / Karagündüz Excavations", Anatolian Studies 49, 159-164. Sevin, V., A. Özfırat, "Van - Karagündüz Kaz ıl arı ", O. Belli (ed.), Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), 168-174, Ankara: Ba şak Matbaa c ılık. Sungur, T., İ. Saygılı, O. Ceyhan, C. Arabacıer, K. Balo ş, A. Mı s ırlı g il, N. Ayhan, "Ankara'da 10-15 Yaş Grubu Okul Çoc uklarınd a A ğ ı z ve Di ş Sa ğ lı ğ ı Konusunda Bir Araştırma ", A.Ü. Diş Hekimliğ i Fakültesi Dergisi 411: 125-1 45. Szilvassy ve Kritscher 1990 Szilvassy, J., H. Kritscher, "Estimation of Chronological Age in Man Based on the Spongy Structure of Long Bones", Ant/ırop. Anz., 48/3: 289-298. Şe re fli ve diğ. 1998 Ubelaker 1978 Uzel ve diğ. 1988 Şerefli, K., i. Göktepe, 1. Türkyılma z, S. Barutçu, "Portre (Yeli Sevin)", Antropoloji Top luluğu Bülteni 5: 5-9. Ubelaker, D.H., Human Skeletal R eınains : Excavation, Analysis, lnterpretation, Chicago: Smithsonian lnstitution, Aldire Publishering Company. Uzel, İ., B. Alpagut, S. Kofoğlu, "Arslantepe (Malatya) Geç Roma Dönemi İskeletl e rinde Diş Çürü ğ ü, A ş ınmalar ve Periodontal H astalıkl ar", 3. Arke oınetri Sonu ç ları Toplant ı s ı, 31-53. Üs tündağ ve Demirel 2009 Üs tündağ, H., F. A. Demirel, "Alanya Kalesi İ s kelet To plulu ğ und a Ağız ve Di ş Sağlığı", Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2611: 219-234. Yaşar 2007 White 1991 Workshop of 1980 Ya şar, Z. F., Adli Dental Antropoloji: (D ental Antropoloji A ç ısından Minn etpına rı ve Güllüdere Toplumlarının Dişle rinin Karş ılaştırmalı Analizi, (Bas ılm a mı ş Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). White, D. T., Hu ınan Osteology, U.S.A: Academic Press. "Recomrnendations for Age and Sex Diagnoses of Skeletons", Workshop of European Antropologists (WEA), Jourııal of Huınan Evolution 9/7: 517-549.

406 Ayla Sevim Erol - Pınar Gözlük Kırrnı z ı oğlu o lı 0 ftç<t O Bucak a HövUk llolc,ör.., ~ N kropol o 10 20 Res. 1 Van-Karagündüz' ün yeri (Sevi n ve Kavaklı, 1995a: 343) Res. 2 Karagündüz Höyüğü Ortaçağ mezar planı (Sevin, Kavaklı ve Özfırat, 1998: 583)

Karagündüz Orta ç a ğ in s anlarında Di ş Çü r ü ğ ü 407 Res. 3 Apse ve çürük Res. 4 Apse, çürük ve di ş taşı Res. S Aş ınma ve çürük Res. 6 Di ş çürüğü (süt di ş i) Res. 7 Oklüzyal yüzey çürükleri Res. 8 Distal yüzey çürükleri