DÜZCE CAM SEKTÖRÜ RAPORU Sektörel Raporlar Serisi III 6..03 T.C Doğu Marmara Kalkınma Ajansı Düzce Yatırım Destek Ofisi Uzm. Ercan EKTİ
İçindekiler TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ... 5 Yönetici Özeti... 6 Giriş... 7 SEKTÖR TANIMI... 9 Hammadde:... 0 Harman:... Eritme:... Şekillendirme:... Soğutma:... Stoklama/Depolama:... 3 Sevkiyat:... 3 Düz Cam:... 3 Float Cam:... 3 Buzlu-Telli Camlar :... 4 Çift Camlar :... 5 Kaplamalı Camlar:... 5 Emniyet Camları:... 5 Temperlenmiş camlar:... 5 Lamine camlar:... 6 Aynalar:... 6 Cam Tuğla:... 6 Cam Ev Eşyası:... 7 Otomatik Üretim:... 7 El İmalatı:... 7 Cam Çubuk:... 7 Cam Ambalaj:... 8 Cam Elyafı:... 9 Fitil:... 0 Dokunmuş Fitil:... 0 Kırpılmış Demet:... 0 Keçe:... 0
İLİŞKİLİ SEKTÖRLER... Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı... SEKTÖRÜN YAPISAL VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ... Yapısal Özellikleri.... İzabe Teknolojisine Dayalı Enerji-Yoğun Bir Üretim Olması.... Hammadde Yoğun Üretim Yapısı... 3. Kesintisiz Üretim Göstermesi... 3 4. Sürekli Yatırım İhtiyacı... 3 5. Çeşitli Maddelerin Elde Edilmesinde Kullanımı... 3 6. Teknolojik Gelişme Etkisinin Yüksekliği... 4 Ekonomik Özellikler... 4 Ölçek Ekonomisine Bağımlılığı... 4 Dikey Entegrasyon Zorunluluğu... 5 İlk Yatırım Maliyetinin Yüksekliği... 6 Başabaş Noktasının Yüksekliği... 6 Küresel Özelliği... 7 Sektör ve Çevre İlişkisi... 8 DÜNYADAKİ DURUM... 9 Kaynak: www.sanayi.gov.tr... 3 AVRUPA BİRLİĞİ NDEKİ DURUM... 3 TÜRKİYE DEKİ DURUM... 33 PAZAR... 35 DIŞ TİCARET... 36 DÜZCE DE CAM SEKTÖRÜ... 39 TÜRK CAM SEKTÖRÜNÜN ÖNÜNDEKİ ENGELLER... 40 UZUN VADEDE YAPILMASI GEREKENLER... 4 AR-GE ve İnovasyon, Tasarım... 4 İstihdam... 4 Ticaret/Gümrük... 4 Vergi... 4 Sınai Mülkiyet Hakları... 43 Ulaştırma... 43 Tüketici... 44 KOBİ... 44 3
DOKUZUNCU PLAN DÖNEMİ İÇİN ÖNERİLEN STRATEJİ, AMAÇ, POLİTİKA, ÖNCELİK VE TEDBİRLER... 44 Temel Sektörel Vizyon ve Strateji... 44 Temel Vizyon:... 44 Stratejiler:... 44 Temel Amaç ve Politikalar... 45 AB ye Katılım Sürecine Yönelik Amaç ve Politikalar... 45 Diğer Amaç ve Politikalar... 46 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME... 47 KAYNAKÇA... 49 4
TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ Tablo : Dünya Cam Üretimi Ürün Dağılımı Tablo : Dünya Cam İthalatı (.000 ABD Doları) Tablo 3: Dünya Cam İhracatı (.000 ABD Doları) Tablo 4: Dünyada Önde Gelen Cam Firmaları Tablo 5: AB Üyesi Ülkelerin Yıllar İtibariyle Cam Üretimi (.000 Ton) Tablo 6: Türkiye nin İhracat Yaptığı Ülkeler (.000 ABD Doları) Tablo 7: Sektörün 03-03 Projeksiyonu Tablo 8: Türkiye nin İthalat Yaptığı Ülkeler (.000 ABD Doları) Tablo 9: Düzce ilinin sektörel bazda ihracat verileri Şekil : Dünya Cam Sektörü İhracatından Başlıca Ülkelerin Aldığı Paylar, 009 (%) Şekil : AB Üyesi Ülkelerin Cam Üretim Dağılımı Şekil 3: Cam Sektörü Net Katma Değer Miktarı (000TL) Şekil 4: Uluslararası Satışların Bölgesel Dağılımı 5
Yönetici Özeti Cam Sanayii Sektör Raporu, cam sektöründe yaşanan gelişmeleri yakından takip etmek ve plan, program ve strateji geliştirme çalışmalarına altlık oluşturmak amacıyla hazırlanmış olup Türkiye ve Düzce cam sanayiini mercek altına almaktadır. Raporun oluşturulması sürecinde TOBB Türkiye Cam ve Cam Ürünleri Sanayi Meclisi Sektör Raporu 0, Milli Eğitim Bakanlığı MEGEP Türkiye de Cam Sektörü 008, Sanayi Genel Müdürlüğünce hazırlanan Cam Sektörü Raporu 03/ gibi kaynaklardan ve Ekonomi Bakanlığı, Türkiye İhracatçılar Meclisi, Türkiye İstatistik Kurumu, Düzce Ticaret ve Sanayi Odası gibi çeşitli kurumlardan sağlanan verilerden istifade edilmiştir. Cam sektörü, ürünleriyle inşaat, otomotiv, enerji, beyaz eşya, gıda, içki, meşrubat, ilaç, kozmetik, turizm (lokanta, ikram dahil), mobilya, boru, elektrik ve elektronik gibi bir çok sektöre ve ev kesimine girdi veren temel sanayi alanlarından biri olup, ülke ekonomileri açısından büyük önem taşımaktadır. Türkiye cam sektörü yaklaşık,3 milyar ABD Doları düzeyindeki üretim değeri ile Türkiye ekonomisinin binde 3 ünü üretmekte olan ve yaklaşık 0 bin civarında çalışan sayısı ile üretim girdilerinin tamamına yakınını yurtiçinde sağlayan, sermaye ve enerji yoğun, aynı zamanda da yüksek kapasite ile çalışma zorunluluğu olan bir sektördür. 0 yılı toplam cam ve cam ürünleri ihracatı 956 milyon ABD Doları, ithalatı ise 643 milyon ABD Doları olarak gerçekleşirken, sektör dış ticaret fazlası vererek ülke ekonomisine katkı sağlamıştır. 6
GİRİŞ Türkiye de sınai örgütlenme ve ölçeklerde cam üretimi 935 yılında Paşabahçe Fabrikası nda başlamıştır. 960 lara kadar tek tesiste cam ambalaj ve ev eşyası üretimi ile gelen sektör, 960-90 döneminde ürün çeşitlendirme, teknolojik gelişme, Ar-Ge nin kurumsallaştırılması ve dünya pazarlarına açılma alanlarında mesafe kat etmiştir. 90 lı yıllar ve sonrasında Türk cam sanayii bölgesel liderliğe dönük bir gelişim göstermektedir. 70 yıllık geçmişinde sürekli bir büyüme ve gelişme gösteren Türk cam sanayii, bugün düz cam (işlenmiş camlar dahil), cam ev eşyası, cam ambalaj, cam elyafı, taş yünü ve cam yünü gibi temel cam üretim faaliyetlerini en ileri teknolojilerle gerçekleştirmektedir. Gelişen yurt içi pazarın yarattığı ivmenin ihracatla desteklenmesi sonucu cam sanayiinin üretim kapasitesi 005 yılında milyon ton düzeyini aşmıştır. Türk cam sanayii gelecekte de büyümesini sürdürecektir. Bu büyüme niceliksel olmanın yanı sıra, mevcut ve yeni teknolojilerle üretilecek olan katma değeri yüksek ürünlere dönük olacaktır. Düz cam için üstün nitelikli kaplamalı mimari camlar, çok işlevli otomotiv camları, yüksek kaliteli ve tasarım üstünlüğü taşıyan cam ev eşyası, dayanıklılığı arttırılmış, hafifletilmiş cam ambalaj gibi klasik ürünlerin geliştirilmesinin dışında, fiber optik, düz ekran camları, güneş pilleri ve güneş kollektörleri gibi yeni ürünlere yöneliş söz konusudur. İç talebi karşılamanın yanı sıra 45 yıldır ürünlerini dünya pazarlarına ihraç eden ve bölgesel bir güç olmayı vizyonuyla geleceğini şekillendiren Türk cam sanayii için, hem iç hem de dış pazarlardaki yoğun rekabet karşısında rekabet gücünü koruyabilmek ve bu anlamda adil rekabet koşullarının sağlanmış olması hayati önem taşımaktadır. Özellikle fiyatların daha da düşerek baskıyı arttıracağı bu dönemde, ülke kaynaklarını kullanarak üretim yapan cam sektörü, bunun için verimlilik artışına, maliyet düşürmeye, katma değeri yüksek ürünler üretmeye ve hayati coğrafyasındaki talebi yerel tesislerden karşılamaya yönelmiştir. Ancak cam sanayii özellikle Türkiye de girdi (enerji, işçilik) fiyatlarının yüksekliği nedeniyle rakip ülkelerdeki üreticilere göre dezavantajlı durumdadır. Cam sanayii sermaye yoğun bir izabe sanayiidir. Bu nedenle enerji kullanımı yoğundur. Ülkemizdeki enerji fiyatları rakiplere göre yüksektir. Yerli sanayii için bir rekabet avantajı yaratmak amacıyla enerji fiyatları ucuzlatılmalı, enerji piyasaları serbestleştirilmeli, enerji üzerinden alınan vergi bir bütçe finansman aracı olmaktan çıkarılmalıdır. 7
Cam sanayiindeki istihdam maliyetleri Avrupa pazarında camda rakibimiz olan Polonya, Çek Cumhuriyeti, Romanya, Macaristan gibi ülkelere göre çok yüksektir. İşgücü piyasasının esnek olmayan yapısı, genelde işgücünün niteliğinin yetersizliği ve en önemlisi istihdam üzerindeki yükler (sosyal güvenlik primleri, vergi yükü, zorunlu istihdam) istihdamı Türk cam sanayii için bir handikap, rakip üreticiler için bir avantaja dönüştürmektedir. Gümrük Birliği ve AB ye mevzuat uyumu konusunda sektör büyük ölçüde hazırdır. Ancak ağır maliyetler içeren uyumlaştırmaların geçiş süreçleri/istisnalarla hafifletilmesi, sürecin yıkıcı olmaması açısından önem taşımaktadır. Bu süreçte cam sektörüne yabancı sermayenin daha çok ilgi göstererek yatırım yapması ve sektörün yeniden yapılanması beklenmektedir. Sektörün gereksindiği en önemli teşvik makroekonomik istikrardır. Bu anlamda kayıt dışı ekonominin önlenmesi, haksız rekabet yaratan koşulların ortadan kaldırılması, gümrük idaresinin etkinliğinin arttırılması, yapısal reformların tavizsiz sürdürülmesi büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada, cam sanayinin tanımı yapılarak, ülkemizde bu sektörün mevcut durumu, üretim kapasitesi, ithalat ve ihracat projeksiyonları ve genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Ayrıca Düzce ili bazında da cam sektörü hakkında bilgiler verilmiştir. 8
SEKTÖR TANIMI Harmandan veya cam kırığından izabe (ısıtma/eritme) yolu ile üretilen her tür cam ile bunların çeşitli işlemlere tabi tutulması sonucu elde edilen ürünler sektörün kapsamına girmektedir. Cam sektörü temel olarak Gümrük Giriş Tarife Cetveli, Pozisyon 70 de yer alan cam ürünlerinden oluşmakta olup, ana üretim alanlarına göre şu şekilde sınıflandırılmaktadır (www.gumruktarife.com): GTİP EŞYANIN TANIMI 700 Cam kırıkları ve diğer cam döküntü ve artıkları; külçe cam 700 işlenmemiş cam bilyalar (708 pozisyonundaki cam kürecikler hariç), çubuklar veya borular 7003 Dökme cam ve haddeden geçirilmiş cam(levha, yaprak veya profil halinde) fakat başka şekilde işlenmemiş)(emici veya yansıtıcı tabakası olsun olmasın, 7004 Çekme veya üfleme cam(yaprak halinde)(emici veya yansıtıcı bir tabakası olsun olmasın fakat başka bir şekilde işlenmemiş) 7005 Float cam ve yüzeyi cilalanmış veya parlatılmış cam (yaprak halinde) (emici veya yansıtıcı tabakası olsun olmasın fakat başka şekilde işlenmemiş) 7006 7003, 7005, 7005 pozisyonlarındaki camların kavislendirilmiş, kenarları işlenmiş, hakedilmiş, delinmiş, emaye yapılmış veya başka şekilde işlenmiş fakat diğer maddelerle çercevelenmemiş ve donatılmamış olanlar. 7007 Emniyet camları (sertleştirilmiş (temperlenmiş) veya lamine edilmiş camlardan) 7008 Çok katlı yalıtım camları 7009 Cam aynalar (çerçeveli olsun olmasın)(dikiz aynaları dahil) 700 Cam damacana, kavanoz, şişe, küçük şişe, çanak, tüp, serum ampulleri ve diğer kaplar (eşyanın nakli ve ambalajında kullanılmaya elverişli cinsten); camdan konserve kavanozları, camdan tıpa, kapak ve benzerleri 70 Açık cam zarflar (ampuller ve tüpler dahil) ve bunların camdan parçaları (donanımsız) (elektrik lambaları, katod işin tüpleri ve benzerleri için) 70 İzole edici kaplar ve diğer vakumlu kaplar için camdan iç gövdeler 9
703 Sofra, mutfak, tuvalet, yazıhane, ev tezyinatı ve benzeri işler için cam eşya (700 ve 708 pozisyonundakiler hariç) 704 Sinyalizasyon camları ve camdan optik elemanlar (705 pozisyonundakiler hariç)(optik tarzda işlenmemiş) 705 Saat camları ve benzeri camlar, numaralı veya numarasız gözlük camları (bombeli, kavisli içi oyuk ve benzeri şekillerde)(optik tarzda işlenmemiş); bu camların imalinde kullanılan içi boş cam küreler ve segmanlar 706 Bina veya inşaat için dökme veya kalıp camdan kaldırım blokları, tuğlalar, karolar, kiremitler ve diğer eşya (takviye edilmiş (telli) olsun olmasın); mozaik ve benzeri tezyinat için cam küpler ve diğer küçük cam eşya(mesnedi olsun olmasın); vitray halinde birleştirilmiş camlar; çok hücreli cam (cam köpüğü) (blok, pano, levha ve benzeri şekillerde) 707 Camdan laboratuvar ve eczane eşyası ile sağlığı koruyucu eşya (taksimatlı veya ölçülü olsun olmasın) 708 Cam boncuklar, taklit inciler, kıymetli veya yarı kıymetli taş taklitleri ve camdan benzeri boncuk türü eşya ve bunlardan eşya (taklit mücevherci eşyası hariç); camdan gözler (protez olanlar hariç); şalümo ile işlenmek suretiyle yapılan camdan heykelcikler veya süsler diğer (taklit mücevherci eşyası hariç); çapı mm. den az olan cam kürecikler 709 Cam lifleri (cam yünü dahil) ve bunlardan eşya (iplik dokunmuş, mensucat gibi) 700 Camdan diğer eşya Cam üretimi belli başlı şu süreçleri izleyerek gerçekleştirilir: Hammadde: Çoğu silis esaslı malzemeler olan kum, kalker, feldspat, dolomit, soda, sodyum sülfat gibi malzemeler eritmeye uygun hale getirilir, temizlenir, stoklanır. 0
Harman: gözetilerek karıştırılır. Üretilmek istenen cama göre, yukarıda anılan malzemeler belli reçeteler Eritme: Harman doğalgaz, fuel-oil veya elektrik kullanılarak özel fırınlarda 500-600 C ye kadar ısıtılarak eritilir. Şekillendirme: Yine ürünün özelliğine göre eritilmiş cam şekillendirme bölümlerine alınır. Üfleme, pres, haddeleme, yüzdürme, savurma, akıtma, vb. yöntemlerden biriyle istenen forma sokulur. Şekillendirmeye örnek resimler
Soğutma: Doğal haliyle çok kırılgan bir malzeme olan cam kontrollü bir şekilde yeniden ısıtılıp soğutularak iç tansiyonlarından arındırılır. Böylelikle malzeme daha dayanıklı bir hale getirilir. Sabit Soğutma Fırını
Stoklama/Depolama: Organizasyon, pazar, ürün gibi özelliklere bağlı olarak cam ürünü özel ambalaj ve stoklama teçhizatları ile depolanır. Sevkiyat: Cam dökme ve kaba bir yük olmadığından nakliyesi de özel araçlar gerektirir. Bu amaca uygun üretilmiş kamyon ve taşıma teçhizatları ile camın nakliyesi sağlanır. Düz Cam: Düz cam, sektörel büyüklüğünün yanı sıra girdi sağladığı inşaat ve otomotiv sektörleri başta olmak üzere mobilya ve beyaz eşya sektörleri için de önem arz eden bir üründür. Dünya düz cam talebi yılda ortalama %4 -%5 oranında büyümekte olup gelişmekte olan ülkelerde bu oran daha yüksektir. Global düz cam talebinin %76 sını Avrupa, Kuzey Amerika ve Çin oluştururken üretim de yine ağırlıklı olarak bu bölgelerde yapılmaktadır. Çin ve Hindistan ın da içinde yer aldığı Asya-Pasifik Bölgesi, dünya düz cam üretiminin yarısını gerçekleştirmektedir. Doğu Avrupa, Rusya, Türkiye ve Balkanlar hızlı tüketim artışları ve yüksek büyüme potansiyelleri ile dinamizmin en fazla yaşandığı bölgeler olarak dünya düz cam sanayindeki önemlerini her geçen gün artırmaktadırlar. Bölgenin en büyük pazarı olan Rusya hızlı artan tüketimi ve arz açığı nedeniyle son yıllarda tüm düz cam firmalarının ilgi odağı konumundadır. Başlıca düz cam çeşitleri ve üretim teknolojileri ile ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir. Float Cam: Float cam, mimari amaçlarla cam kullanımının temel ürünüdür. Float cam, cam eriyiğinin erimiş kalay üzerinde yüzdürülmesi (floating) suretiyle üretilir. Bu prosesi İngiliz Pilkington firması geliştirmiş ve 959 yılında uygulamaya geçirmiştir. Float cam üretiminde %56 silis kumu, %8 soda, %6 dolomit, feldspat, kalker ve sülfat gibi yardımcı malzemeler 050 C de eritilerek dinlenme bölgesinden geçer. Dinlenme bölgesinde sıcaklığı 550 C ye gerileyen cam ergimiş, sıvı kalayın üzerinde yüzdürülür. Bu banyo altta refrakter kaplı bir hazne ve üstte azot/hidrojen karışımı bir atmosferi barındıran kapalı bir çelik bölümden oluşmaktadır. Cam, ergimiş kalay banyosunun üstünde kontrollü şekilde ilerler ve soğuyarak tavlama tünelinde rulolar üstünde hareket edecek şekilde yönlendirilir. Tavlama tünelinden akan cam hat üstünde soğuyarak, otomatik kesim ve mamul toplama bölümüne gelir; burada nihai ürün kesilmiş ve ambalajlı şekilde toplanır. Bu proses camın iki yüzünün birbirine paralel ve hatasız olmasını sağlar. T.S. 088 standardında üretim gerçekleşir. 3
Başlıca özellikleri; Üstün kalitede düz camı mm den- 5 mm kalınlık aralıklarına kadar renksiz ve renkli olarak üretme imkanı, Kapasite sınırı olmaması ve yüksek tonajda cam çeken tesislerin bu prosesi kullanabilmeleri, Kalınlık ve ebat değişimlerinin asgari üretim kaybı ile yapılabilmesi, üretim kayıplarının sadece şerit kenarlarında ince bir kısımdan ibaret olması, Ufak bakımların dışında, tüm kampanya döneminde bu prosesle kesintisiz olarak üretim yapılabilmesi, İşgücü ihtiyacının asgari olması, komple üretim hattının otomatik kontrol imkanı, Yüzey kaplama proseslerinin hat üstü takibine imkan vermesi, İkincil işlemlere tabi tutularak değişik özelliklerde kaplamalı düz cam ürünleri yapılmasıdır. Ülkemizde float cam üretimi 00 yılına kadar tek düz cam üreticisi olarak Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. ne bağlı Trakya Cam tarafından yapılmış olup, 00 yılında Düzce Cam Sanayi ve Ticaret A.Ş. nin düz cam faaliyetine başlaması ile float cam üretici sayısı ikiye yükselmiştir. Türkiye de düz cam üretiminde daha eski bir teknoloji olan Pittsburgh-dikey çekme prosesi ile sheet cam üretimine 997 yılında son verilmiş ve düz cam üretiminde dünyada uygulanmakta olan en yeni teknoloji ile (float yöntemi) üretime devam edilmektedir. Günümüzde dünyada düz cam alanında yapılan yatırımların hemen hemen tümü float yöntemine dönüktür. Ülkemizde bu yöntemle Avrupa üreticilerinin kalitesinde düz cam üretimi yapılmaktadır. Buzlu-Telli Camlar : Yatay düzcam çekme prosesi kullanılarak cam eriyiğin biri desenli olan iki merdane arasından geçirilmesi suretiyle üretilen buzlu camların bir yüzü düz, diğeri desenlidir. Çeşitli renk ve desenlerde üretilen buzlu ve telli camlar inşaat ve özellikle son yıllarda enerji sektöründe pazarlanmaktadır. Işık ve gizliliğin bir arada önem kazandığı banyo, yatak odası gibi yapı bölümlerinde kapı camı veya iç mekan camı, beyaz eşya sektöründe buzdolabı camı olarak kullanılan bu ürün güneş pilleri sektöründe pv camı (fotovoltaik) olarak da kullanılmaktadır. 4
Çift Camlar : Enerji tasarrufu ve ses yalıtımı sağlamak üzere ve iç mekanlarda konfor arayışının bir sonucu olarak düz camların çeşitli çift cam uygulamalarına verilen addır. İstenilen ölçüde iki cam arası çıtalanarak hazırlanır. Çeşitli düz cam türleriyle teknik uygulamaları vardır. Kaplamalı Camlar: Float teknolojisi ile üretilen düz camlara özellik kazandırmanın en önemli yolu yüzey kaplama teknolojileridir. Bu alanda hat üstü ve hat dışı olmak üzere birçok teknik kullanılabilmektedir. Enerji tasarrufu ve çevreye yönelik olarak üretilen güneş ve ısı kontrol camları dünyada özellikle gelişmiş ülkelerde, artık düz camın yerini alan ürünlerdir. Günümüzde büyük düz cam üreticileri enerji tasarrufunu arttırmaya yönelik güneş ve ısı kontrol camlarını üretmekte, yüksek performanslı camlar gibi katma değeri yüksek ürünlere ağırlık vermekte ve ürün çeşitlerini arttırmaktadır. Türkiye düz cam sektöründe rekabet gücünü korumak adına bu paralelde yüksek teknolojiye dayanan ve değer artışı meydana getiren bu ürünlere ağırlık vermektedir. Yüksek performansa sahip nitelikli yalıtım camları low-e ve solar low-e, ısı kayıplarını tek cama göre %77, klasik çift cama göre ise %50 oranında azaltmaktadır. Ülkemizde mevcut tüm konutlarda nitelikli yalıtım camlarının kullanılması durumunda, Türkiye de her yıl,5 milyar $ lık tasarruf sağlanabileceği öngörülmektedir. Yeni binalarda yalıtımlı camların kullanımını teşvik eden TS 85 Isı Yalıtım Kuralları Standardı nın 008 de yürürlüğe girmesiyle enerji tasarrufu sağlayan ürünlerin kullanımı yaygınlaşmaktadır. Emniyet Camları: Sertleştirilmiş ya da temperlenmiş cam yapımında sıcaklık, cam plastik hale gelmeye başlayıncaya kadar düzenli olarak artırılır. Sonra hemen fırından çıkarılır, uygun aletlerle gerekli yerlerden kıvrılır ve üstüne kuvvetle üflenen soğuk havayla düzgün olarak soğutulur. Böylece cam yüzeyi kırıcı kuvvetlere karşı normalden çok daha fazla direnç kazanır, kırılırsa da dağılmaz. Emniyet camları üretim şekline göre başlıca ikiye ayrılır; Temperlenmiş camlar: Özel ısıtma sistemlerinde camlar yumuşak hale gelmeye başlayıncaya kadar ısı düzenli olarak artırılarak 60 C - 645 C arasındaki seviyelere getirilir. Sonra hemen fırından çıkarılır, uygun aletlerle gerekli yerlerden kıvrılır ve üstüne kuvvetle üflenen soğuk havayla düzgün olarak soğutulur. Isıl işleme (ısıtma ve ani soğutma) tabi tutulan cam düz ve bombeli olarak 5
şekillendirilir. Otomotiv, inşaat ve beyaz eşya sektörlerinde kullanılır. Temperleme işlemi ile verilen mekanik dayanım temperlenmiş camın normal camlara göre 5 kat daha güçlü olmasını sağlar. Cam yüzeyi kırıcı kuvvetlere karşı normal camdan çok daha fazla direnç kazanır, kırılma halinde ufak parçalara ayrılır ve bundan dolayı yaralanma risklerini en asgariye inmesi sağlanır. Camlar temperli cam haline getirildikten sonra kesme, taşlama gibi işlemler yapılamamaktadır. Yapılarda dış cephe camı, kapı camı, dükkan, vitrin camı, durak camı, banyolarda duşküvet camı olarak inşaat sektörüne, buzdolabı camı ve fırın camı olarak beyaz eşyaya yönelik temperlenmiş cam çeşitleri üretilmekte olup, enerji alanında güneş enerjisinden yararlanarak sıcak su üreten güneş kolektörleri ile elektrik üreten güneş pillerinde (fotovoltaik-pv) temperli camlar kullanılmaktadır. Lamine camlar: renkli veya renksiz özel bağlayıcı polivinil butiral (PVB) tabakalar yardımıyla iki veya daha fazla cam plakanın ısı ve basınç altında birleştirilmesi ile üretilir. Kırılma halinde parçaları yerinde tutarak yaralanma risklerini azaltır. Bu özelliği nedeniyle lamine camlar güvenlik camı olarak kabul edilir. Lamine camlar düz ve bombeli olarak inşaat ve otomotiv sektörlerinde kullanılmaktadır. Ayrıca binalarda güvenlik ihtiyacı olan alanlarda güvenlik camı kullanımı 00 da TS 3433 Cam Yapılarda Kullanılan İnsan Çarpmasıyla İlgili Güvenlik için Uygulama Kuralları standardı ile zorunlu hale getirilmiştir. Bu standart ile güvenlik ihtiyacı olan alanlarda lamine cam kullanımı zorunlu olmaktadır. Aynalar: Camın tarihsel gelişimi içinde en eski yüzey kaplama türüdür. Metal tuzu püskürtülerek ve diğer bir indirgen çözelti tatbik edilerek uygun sıcaklıkta yüzeyde metal çözeltiler (örneğin gümüş) uygulanmaktadır. İnşaat, mobilya, dekorasyon, otomotiv sektörleri ile çeşitli optik uygulamalarda kullanım alanı bulmaktadır. Ayrıca yapılan çalışmalar sonucunda çevre dostu ayna üretimi de sağlanmıştır. Cam Tuğla: Cam tuğla, ışık geçirebilen ve duvar örülebilecek şekilde özel olarak şekillendirilmiş camlardır. Cam duvar tuğlaları, presleme yöntemi ile şekillendirilen, iki adet yarım cam tuğlanın kenarlarının sıcakta eritilerek birbirine yapıştırılması ile elde edilmektedir. Arada bulunan hapsedilmiş kuru havanın varlığı sayesinde iyi bir ısı tutucudur. Bu camlara çok 6
değişik desenler yapılmak suretiyle farklı ısı geçirgenliklerine sahip olan cam tuğlalar elde edilir. Cam Ev Eşyası: Cam eritme fırınlarında hazırlanan cam, ya el üretimi yapılan bölmelerden çeşitli el aletleri kullanılarak alınır, şekillendirilir veya yaygın şekilde uygulanıldığı üzere otomatik üretim hatlarında çeşitli ev eşyası haline getirilir. Başlıca cam ev eşyası üretim teknikleri aşağıda verilmiştir. Otomatik Üretim: Cam ev eşyası üretiminde belirleyici olan otomatik üretimde belli başlı prosesler; pres, pres-üfleme, üfleme-üfleme, savurma, ayaklı bardaklar (çekme ve takma ayaklı bardaklar), pres-üfleme gıda kabı prosesleridir. Ülkemizde tüm bu prosesler en yeni teknolojilerin desteğinde kullanılmaktadır. Kullanılan teknolojiler, ABD ve AB ülkelerinde kullanılan en üst düzey teknolojiler ile benzerdir. Ayrıca çamaşır makinesi gözetleme camı, cam tuğla parke gibi yapı malzemesi, mutfak robotu camı, tencere cam kapağı gibi endüstri kesimine yönelik ürünler de otomatik üretim prosesinde üretilmektedir. El İmalatı: El imalatında da dünyadaki güncel teknolojik olanaklardan faydalanılmaktadır. El imalatında kristal hediyelikler, dekoratif ve masaüstü ürünler yapılmakta, pazarın üst kesimine hitap edilmektedir. Temelde cam ev eşyasında teknolojiler aynı olmasına karşın, dünyadaki firmalar arasındaki farklılıklar bu teknolojileri kullanma becerisinde ve bu teknolojilere destek veren yan teknolojilerin (elektronik sanayi, yazılım gibi) yeterliliğinde kendini göstermektedir. Dolayısıyla firmaların know-how birikimi ve bulundukları ülkelerdeki yan teknoloji desteği büyük önem kazanmaktadır. Cam Çubuk:Türkiye deki cam çubuk üretimi yöntemi Danner prosesidir. Danner prosesinde, şartlandırma kanalından geçen uygun kıvamdaki cam bir orifisten, yatay düzleme 5-5 derece meyilli bir döner refrakter mandrele verilir. Bu sistemde kapalı bir mufl içerisinde gaz veya elektrikle istenilen ısı dağılımı sağlanır. Uç kısmına gelen cam bir çekme sistemi ile alınır; Danner den üflenen hava ile çapı kontrol edilir. Çekme hızı ile hava miktarı, et kalınlığı ile iç çapı belirler. Rulolar üzerinde soğuyarak kesme ve uç parlatma işlemlerine geçilir. Avize ve süs eşyası yapımında kullanılan cam çubuk üretiminde Çek Cumhuriyeti ve Almanya önemli rakiplerdir. Dünya cam ev eşyası üretimi 5 milyon ton düzeyini korumakta ve %-%3 düzeyinde bir büyüme göstermektedir. Dünya pazarının %39 u sektörde en büyük üç firma olan Arc 7
International (Fransa), Libbey (ABD) ve Paşabahçe (Türkiye) tarafından paylaşılmaktadır. Cam Ambalaj: Cam eritme fırınından istenilen renkte, genelde beyaz, yeşil veya bal renginde alınan cam, dinlendirme bölgesi sonuna yerleştirilmiş olan forehearth ve feeder olarak tanımlanan kanaldan geçirilerek üretim makinesine beslenir. Forehearth ın esas fonksiyonu, uzun zaman aralığında camın şartlandırılarak benzer ağırlık ve sıcaklıkta sürekli beslenmesini sağlamaktır. Çeşitli en ve uzunluklarda ihtiyaca göre inşa edilmekte olup, 50 ton / gün kapasiteye kadar çıkan kanallar vardır. Cam, çanağın alt kısmındaki orifisten belli stroklarla bir plancerin itmesi ile akar, kesme bıçakları ile istenilen ağırlıkta damlalar kesilerek oluklar ve kepçe vasıtası ile makineyi besler. Cam ambalaj üretimi IS makinesinde gerçekleştirilir. Bu makine, yan yana monte edilen bağımsız seksiyonlardan oluşmaktadır. Her seksiyonda basınçlı hava ile çalışan mekanizmalar mevcuttur. Bu seksiyonları bir tahrik şaftı birleştirir ve zaman tamburu ayarına bağlı olarak çalıştırır. Damlanın her seksiyona bağlı kalıp içine zaman ayarlı düşmesi ile üretim sürdürülür. Makinede üretim şekillendirmeyi iki kademede gerçekleştirir. Üretilecek cam ambalaj türüne göre üfleme-üfleme (blow-blow), pres-üfleme (pres blow) veya dar boyunlu pres-üfleme (narrow neck press blow - NNPB) yöntemleri uygulanır ve istenilen şekle uygun şekillendirilir. Üretilen ürünler konveyör ile tavlama fırınlarından geçirilir, çeşitli ikincil işlemler yapılır, kalite kontrolü tamamlanan ürünler hat sonunda ambalajlanır. Cam ambalaj üretiminde, yeni teknoloji yaratacak radikal gelişmeler beklenmemekte, bunun yerine makine ve buna bağlı üretim hatlarında iyileştirmeler yapılmaktadır. İyi bir cam dağılımı sağlayan NNPB yöntemiyle üretimin yaygınlaşması ürün ağırlıklarını azaltmakta ve maliyet düşüşü sağlamaktadır. Ülkemizde de NNPB yöntemiyle üretim yapılmaktadır. Pazar beklentileri ve müşteri memnuniyetinin sürekliliğini sağlamaya yönelik seri ve kaliteli üretim yapan ileri teknoloji ürünü IS makineleri ile üretim modernize edilmektedir. Ayrıca, ürün hafifleşmesi paralelinde fırınlarda atıl kalan kapasitenin tamamının kullanılmasına yönelik olarak makine kapasiteleri arttırılmaktadır. Cam ambalaj üretiminde; gerek üretim, gerek kalite kontrol ve gerekse ambalajlama ünitelerinde dünyadaki en güncel teknolojiler yaygın olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde üreticiler penisilin şişesinden gıda kavanozlarına kadar geniş bir ürün gamıyla çok çeşitli sektörlere hizmet vermektedirler. Ürün geliştirme faaliyetleri sonucu daha beyaz 8
cam üretimi için yeni kompozisyon kullanımı ile süt şişesinde %8, meyve suyu şişesinde %30 daha hafif olan ultra hafif şişe üretimi gerçekleştirilmiştir. Yılda ortalama % - % düzeyinde büyüyen dünya cam ambalaj üretimi, Asya-Pasifik ve Doğu Avrupa gibi gelişmekte olan ekonomilerin bulunduğu bölgelerde ortalamanın üzerinde bir hızla büyümektedir. Ancak gerek cam ambalaj üreticilerinin uyguladıkları proaktif politikalar ve gerekse sürekli gelişen ikame ambalajlar nedeniyle pazardaki rekabet gün geçtikçe yoğunlaşmaktadır. Cam kalitesine ve maliyete olumlu etkisi ve de sağladığı enerji tasarrufu ile genel ekonomiye katkısı nedeniyle üretimde Cam Kırığı Kullanımı nın artırılmasına yönelik çalışmalar yapılmakta, ayrıca çevre kirliliğinin önlenmesine katkıda bulunmak amacıyla cam ambalajın toplanmasını ve geri dönüşümünü sağlayacak yöntemler geliştirilmektedir. Cam Elyafı: Cam eritme ve üretimi, bir fırında kum, kalker, kolemanit vs. girdilerin tartımlı karışımlarının ergitilmesi ile başlar. Elyaf üretimi gelişme süreci içinde belli başlı iki yöntem mevcuttur. İlki erimiş cam damlalarından meyilli yivli oluklardan şekillendirilerek elde edilen cam bilyalardan elyaf çekme yöntemidir. Bugün dünyadaki ve Türkiye deki modern uygulamalarda girdilerin otomatik olarak kapalı sistem ile tartım sonrasında başlayan ergitme işlemi kontinu (kesintisiz) olarak üretim yapan unit melter de devam etmektedir. Kontinu sistem ile yapılan üretimde sağlanan stabil ürün kalitesi, bilya üretiminde sağlanamamaktadır. Elyaf çekme işlemi, elektrikle ısıtılan platin/rodyum karışımı bushingler vasıtası ile bushing üzerinde bulunan 00 veya bu sayının katları kadar fazla sayıda nozullardan yapılır. Bu şekilde elyaf çekimi sonucunda elde edilen bobinler: Fitil Dokunmuş fitil Kırpılmış demet Keçe Cam iplik ürünlerini meydana getirmek için kullanılır. 9
Fitil: Bükülmeden sarılmış elyaf demetleridir. Kullanım yerlerine göre, sarılan tel sayısı, birlikte sarılan demet adedi ve üzerine aplike edilen bağlayıcı formülasyonu değişmektedir. Püskürtme, elyaf sarma veya kırpma metotları ile CTP (Cam Takviyeli Plastik) üretiminde kullanılır. Dokunmuş Fitil: Aynı veya değişik ağırlıkta fitillerin atkı ve çözgüde kullanılarak dokunması ile elde edilir. Keçe ile birlikte çeşitli açık kalıplama, pres kalıplama ve reçine enjeksiyonu ile kalıplama uygulamalarında kullanılır. Kırpılmış Demet: Elyaf üreticisi tarafından elyaf çekme sonrasında elde edilen bobinlerin ikinci bir proses ile 3mm - 4 mm arasında kırpılarak satışa hazır duruma getirilen ürün grubudur. Polyester gibi termoset veya polyamid, polypropilen gibi termoplastik reçinelerin içerisine karıştırılarak pres ve enjeksiyon kalıplama metodu ile üretimlere uygun termoset ve termoplastik bileşik halinde hazırlanır. Keçe: Elyaf üreticisi tarafından elyaf çekme sonrasında elde edilen fitil bobinlerinin ikinci proses ile keçe makinesinde 0 mm - 50 mm uzunluğunda yatay düzlemdeki taşıyıcı bant üzerine kırpılarak istenilen gram/m ye ulaşılacak şekilde serpiştirilir. Toz veya sıvı bağlayıcı ile birbirine bağlanır. Hat sonunda, fırından da geçen ürün karton miğferler üzerine sarılarak satışa hazır ürün halinde alınır. Keçe halindeki cam elyafı, el yatırması metodu ile üretilen CTP ürünlerinde veya makine ile üretilen ışık geçirgen ve opak levhalarda kullanılır. Günümüzde mühendislik malzemesi olarak öne çıkan cam elyafı ve polyester ürünleri, kırılgan yapıdaki plastik türevi ürünlerin fiziksel dayanım özelliklerini artırmak amacıyla altyapı (boru), otomotiv, inşaat, denizcilik, endüstriyel ürünler ve şehir mobilyaları uygulamalarında yaygın kullanım alanı bulmaktadır. Mukavemet değer, hafiflik, korozyon dayanımı, ucuz maliyet avantajı ile cam elyaf ürünleri tercih edilen malzeme olarak konumunu gün geçtikçe güçlendirmektedir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de yenilenebilir enerji sektörüne ve küresel ısınma kapsamında sulama projelerine yönelik girişimlerin artması nedeniyle polyester ve cam elyafı talebinin de arttığı görülmektedir. 0
İLİŞKİLİ SEKTÖRLER Cam sektörü ürünleriyle inşaat, otomotiv, beyaz eşya, gıda, içki, meşrubat, ilaç, kozmetik, turizm (lokanta gibi), mobilya, boru, elektrik ve elektronik gibi birçok sektöre ve ev kesimine girdi vermektedir. Özellikle düz camda, inşaat ve otomotiv sektöründe yaşanan gelişmelerin etkisi birebir gözlenmektedir. İnşaat sektöründeki, güneş enerjisine yönelik yüksek performanslı camlar ya da otomotivde yeni girilen projeler, düz cam faaliyetlerini etkileyen unsurlardır. Cam ambalaj alanında özellikle gıda ve kozmetik sektöründe gelişen ürün çeşitleri ve dağıtım kanallarında ambalajın önem kazanması, sektörü hareketlendirmektedir. Resim 6: Camın kullanım alanları Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı SEKTÖRÜN YAPISAL VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ Bütün üretim alanlarında yapısal ve ekonomik özellikler o sektörün genel yapısını tanımlayan ve diğer sektörlerden ayıran iki ana unsurdur. Üretim sektörlerinin ayırt edici özellikleri, bu özelliklerin dünya genelindeki temel eğilimlerle olan ilişkilerinde tutarlı dengeler kurulmasını sağlamaktadır. Sektörün birikim yeteneğinin korunup geliştirilmesi ve geleceğinin güvence altına alınmasının ön şartı, yapısal ve ekonomik özelliklerinin iyi analiz edilmesidir. Cam üretimi ister cam kaplar (container glass) olsun, isterse düzcam (float glass) olsun modern teknoloji, büyük ölçekli yatırım ve dolayısıyla önemli ölçüde (sermaye yoğun) finans kaynağı gerektiren bir sektördür. Bu nedenle sektör faaliyetleri oldukça yoğunlaşmış durumdadır. Bu yoğunluk özellikle 980'li yıllarda kendini göstermiştir. Bunun sonucu olarak
sektörde yeni yatırımlara ihtiyaç duyulmuş ve yeniden yapılanma sürecine girilmiştir. Cam sektörünün geliştirilmesi, bu yapısal ve ekonomik özelliklerin bütün kararlarda ve oluşturulacak kurumlarda göz önüne alınmasını zorunlu kılmaktadır. Cam sanayiinin ayırt edici yapısal ve ekonomik özellikleri aşağıda özetlenmektedir: I. Sektörün Yapısal Özellikleri; - İzabe teknolojisine dayalı enerji-yoğun bir üretim olması, - Hammadde yoğun üretim yapısı, - Kesintisiz Üretim göstermesi, - Sürekli Yatırım, - Çeşitli Kompozit maddelerin elde edilmesinde kullanımı, - Teknolojik Gelişme Katsayısı. II. Sektörün Ekonomik Özellikleri; - Ölçek Ekonomisine bağımlılığı, - Dikey bütünleşme zorunluluğu, - İlk Yatırım maliyetinin yüksekliği, - Başabaş noktasının yüksekliği, - Küresel Özelliği, - Sektör ve Çevre ilişkisi Yapısal Özellikleri. İzabe Teknolojisine Dayalı Enerji-Yoğun Bir Üretim Olması Cam sektörünün en önemli özelliği yüksek sıcaklıkta eritme teknolojisine (izabe teknolojisine) dayanan enerji-yoğun bir üretim alanı olmasıdır. Cam hammaddeleri belli ölçülere göre karıştırılarak eritme fırınlarına akıtılır. Fırınlar yaklaşık 500-600 santigrat derecede ısıtılarak içlerindeki hammadde cam eriyiği haline dönüştürülür. Cam eritme fırınları, kampanya dönemleri boyunca hiç söndürülmeden sıcak tutulmak zorundadır. Kampanya dönemlerinin on yıl gibi uzun bir dönemi kapsadığı göz önüne alındığında, enerji kullanımındaki sürekliliğin, buna bağlı olarak da enerjiye bağımlılığın önemi anlaşılır.. Hammadde Yoğun Üretim Yapısı Cam üretiminde birim ağırlığı fazla olan kum, maliyeti yüksek olan soda, doğada az bulunan dolomit ve feldspat gibi hammaddeler kullanılmaktadır. Bu ham maddelerin kalitesi ve saflığı kadar, teminindeki devamlılık da önemlidir. Gerekli spesifikasyonlara uygun hammadde
temininde binde 'ler oranında bir oynama cam üretimini olumsuz yönde etkilemektedir. İçerisinde önemli miktarda enerji absorbe eden ve istenilen kalitede cam üretmenin temeli olan hammaddenin temini hususu, cam endüstrisinde yapılabilirlik çalışmaları sırasında önemle ele alınması gerekli bir konu olmaktadır. 3. Kesintisiz Üretim Göstermesi Cam eritme fırınlarının yüksek sıcaklıkta çalışmaları, enerjinin maliyet içindeki payının yüksek olması, bu üretim alanında kesintisiz üretim yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Sektörde başabaş noktasının oldukça yüksek bir kapasite kullanımını zorunlu kılması ve izabe teknolojisinin tam kapasite çalışmayı gerektirmesi üretimde kesintisizliğin önemini artırmaktadır. 4. Sürekli Yatırım İhtiyacı Bugün teknolojide öylesine hızlı değişmeler olmaktadır ki, teknik olarak daha ömrünün yarısına gelmemiş bir makina- donanımını değiştirmek söz konusu olabilmektedir. Günümüzde makina-donanım seçiminde göz önünde tutulması gereken temel kriter, rekabet edebilir ömürdür. Herhangi bir teknik donanım performansını ve rekabet edebilirliğini kaybettiği zaman, o donanımı değiştirmeden sektörün rekabet gücünün korunması mümkün değildir. Teknolojideki hızlı değişmenin meydana getirdiği rekabet edilebilir ömür, beraberinde sürekli-yatırım olgusunu getirmiştir. Genel ilke, eldeki mevcut teknolojilerin sonuna kadar kullanılmasından sonra yatırıma gidilmesidir. Ancak gerektiğinden önce yatırım yapmanın yüksek maliyeti kadar, gerektiğinde ve tam zamanında yatırım yapmamanın getirdiği yüklerin de dikkate alınması gerekir. Fırın yenileme, şekillendirme makina donanımlarının modernizasyonu, destek hizmet üreten gereçlerin yenilenmesi, ölçme-kontrol sistemlerinin geliştirilmesi gibi diğer rekabet gücünü belirleyen gelişme alanları da dikkate alındığında, cam sektörünün enerji yoğun üretim alanı olduğu kadar, sermaye yoğun ve sürekli yatırım ihtiyacına dayalı bir alan olduğu görülür. 5. Çeşitli Maddelerin Elde Edilmesinde Kullanımı Cam, 800 değişik bileşeniyle, 43 bin çeşit ürünün elde edilmesinde kullanılmaktadır. Geniş çapta otomasyona dayanan üretim, beraberinde hammadde ve cam üretim aşamalarında şartların dengeli olmasını gerektirmiştir. Silika camı basit bir cam olmasına karşın, kimyasal etkilere karşı dayanıklıdır. Düşük genleşme katsayısına sahiptir. Bütün bu olumlu özelliklerine rağmen üretimi zordur. Cam sanayiinin üretim hacminin büyük bir kısmını soda ve kireç camları oluşturmaktadır. Nefelinli siyenitler ise, çeşitli sanayi tipi cam kaplar, cam levhalar, 3
televizyon tüpleri, lambalar, cam blok ve cam yünü, kimyasal etkilere ve ısıya dayanıklı borasilikat camları yapımında kullanılır. Temel girdi olarak kullanılan kompozit maddeler içinde cam elyafının özel bir yeri vardır. Bu nedenle, cam elyaf takviyeli plastiklere kadar, cam kökenli optik elyafın da telekomünikasyonda yarattığı imkanlar, bu sektörün geleceğine olan güveni artırmaktadır. 6. Teknolojik Gelişme Etkisinin Yüksekliği Yeni ve daha etkin üretim yöntemleri oluşturuldukça üretim teknolojisi değişir. Ayrıca, yeni buluşların tüm üretim yöntemlerinin etkinliğini artırması söz konusudur. Aynı anda bazı üretim yöntemleri etkinliklerini kaybetmeleri sonucu üretim fonksiyonundan dışlanabilirler. Bu değişimler teknolojik gelişmeyi oluştururlar. Cam sanayiinde, düz camlarda ikincil işlemler, cam ev eşyasında yenilikçi yeni ürün tasarımı, cam ambalajda teknik müşteri hizmeti gibi unsurlar rekabet gücünü etkilemektedir. Ürün, süreç ve pazarlamada yenilik oluşturmadan, yeniliklerin takipçisi olmadan, cam sektöründe birikim yeteneğini koruyarak uzun vadeli geleceği güvence altına almanın imkanı kalmamıştır. Sadece teknik boyutla kısıtlı olmayan, geniş anlamlı AR-GE çalışmaları, günümüz cam sanayiinde de belirleyici ağırlığa sahiptir. Ekonomik Özellikler Ölçek Ekonomisine Bağımlılığı Üretimde kullanılan girdilerin hepsini aynı oranda artırdığımız zaman çıktıdaki artış bu orandan fazla ise ölçeğe göre artan, bu orana eşit ise ölçeğe göre sabit, bu orandan az ise ölçeğe göre azalan bir getiri vardır. Ölçek ekonomilerinin kaynaklarının teknolojik ve ekonomik sınırları vardır ve bir noktadan sonra bu faktörler maliyetleri etkilemez, hatta olumsuz yönde etkileyebilir. Cam fırınlarının kapasiteleri; fırınların hacimleri, birim üretim için gerekli hammadde, yarı mamul madde ve işgücü miktarlarına bağlı olarak değişir. Geniş fırınlar küçüklere göre birim kapasite başına daha az ısı kaybederler çünkü ısı kaybı alana bağlıdır. İzabe teknolojisi, kesintisiz üretim ve hammadde hassasiyeti nedeniyle, sektörde ölçek ekonomisi kurallarını belirleyici duruma getirmektedir. Bu nedenle, bütün dünyada cam üreten tesislerin üretim kapasiteleri katlanarak artmaktadır. Bir yandan da üretimdeki ihtisaslaşma, bu konudaki eğilimleri daha da arttırmaktadır. Bir ülkede ya da bölgede cam üretiminde ve ticaretinde liderliğini korumak isteyen bir 4
kuruluş, talebi aşan bir arz oluşturmak zorundadır. Cam sektöründe oluşturulan her arz basamaklar biçiminde yükselir. Belli dönemlerde talebi ithalatla karşılamak, sonra başabaş noktasına gelip talebi aşan üretim düzeylerine erişmek sektörde kolay yürütülebilecek bir uygulama değildir. Sektör ölçeğe dayalı bir yapıya sahip olduğu için oligopol bir pazar yapısı oluşumuna müsaittir. Bilindiği üzere bu tür piyasalarda stratejik planlama yönetimde temel ilkedir. Sadece piyasa şartlarına değil, rakiplerin yaptıkları çalışmalara ve izledikleri politikalara bağlı olarak oluşan belirsizlik cam sektöründe güçlü bir yönetimi ve çağdaş yönetim yöntemlerinin uygulanmasını zorunlu kılmaktadır. Dikey Entegrasyon Zorunluluğu Dikey entegrasyon, bir üretim sürecinin girdi temininden tüketiciye ulaşması noktasına kadar değişik aşamaların aynı firmanın kontrolü altında gerçekleştirilmesidir. Bu durumun firmaya getirdiği avantajlar ve dezavantajlar bulunmaktadır. Firmalar arası birleşmeler ve bir firmanın diğer bir firma tarafından satın alınması, diğer faktörlerin yanı sıra maliyetlerin de büyük önemi vardır. Benzer bir şekilde, firmanın dikey entegrasyon sonucunda maliyet avantajları elde edeceğinin belirlenmesi durumunda firma bu yönde politikalar uygulayacaktır. Entegre edilmiş üretim, girişi engelleyici bir araç olarak da ilgi çekicidir. Entegre edilmiş üretimin gerçekleştirildiği bir endüstriye girmek isteyen yeni bir firma, önemli miktarlarda yatırımı geçekleştirmek durumundadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde satıcı piyasalardaki örgütlenmenin yetersizliği, cam endüstrisinde dikey entegre gelişmeyi zorlamaktadır. Örneğin, sektörün önemli girdisi olan kumu, gerekli spesifikasyonlara uygun üreterek güvenli biçimde arz edebilecek kurumların oluşmamış olması, sektörü kendi kumunu kendi imkanlarıyla üretmeye zorlamaktadır. Sektörde çok zorunlu biçimde katı bir entegrasyon yapısı oluşmaktadır. Konjonktürün olumlu olduğu dönemde bu entegrasyonun önemli maliyet avantajları vardır. Kriz dönemlerinde ise sektör bütünüyle sarsıntı geçirebilmektedir. Bütün dünyada, bu sert entegrasyon yapıları esnetilmektedir. Hatta, çok daha gevşek yapıda örgütler bile, merkezkaç yönetim ilkesini benimseyerek, her birimi kâr merkezi olarak gören bir anlayışa yönelmektedirler. 5
İlk Yatırım Maliyetinin Yüksekliği Cam endüstrisinin bir diğer özelliği de ilk yatırım maliyetinin yüksek, kar marjlarının düşük olmasıdır. İş hacmine kıyaslandığı zaman, bir buzdolabı fabrikasına göre cam endüstrisinin cirosu çok daha düşük kalmaktadır. ABD'de petrol şirketlerinden sonra en büyük ölçekli kuruluşlar cam üreticileri olduğu halde, ciroları ve karları bakımından Fortune'nin her yıl düzenlediği dünyadaki 500 büyük şirket arasına çok az sayıda cam kuruluşu girmektedir. Gerek ilk yatırım maliyeti, gerekse modernizasyon ihtiyaçları, camda sermaye-yoğun yatırım karakterinin giderek daha baskın hale geldiğini göstermektedir. Sürekli yatırım ihtiyacı olan, sermaye yoğun karakteri gelişen ve sermaye maliyetlerine karşı duyarlılığı giderek artan böylesi bir üretim alanında, stokları artıracak, talebi daraltacak yanlış kararların etkisinin boyutu kolaylıkla kestirilebilir. Bu özellikler ve daha önce değinilen ölçek ekonomisi, dikey entegrasyon gibi yapısal özellikler nedeniyle sektöre giriş ve çıkış çok azdır. Bütün dünyada sayıları on kadar olan büyük cam üreticileri sektörün yüzde 80'inden fazlasına sahiptir. Diğer bir deyişle dünya cam piyasası oligopol bir yapı göstermektedir. Ülkelerde ise yurt içi piyasalar genellikle tekelci bir yapıya sahiptirler. Dolayısıyla sektörde rekabet daha ziyade uluslararası olarak algılanmaktadır. Bu durum hükümetlerin izledikleri dış ticaret politikalarının sektördeki rekabet gücünü doğrudan ve son derece etkili bir şekilde belirlemelerine yol açmaktadır. Başabaş Noktasının Yüksekliği Başabaş noktası analizi, bir projenin mali yeterliliğini tehlikeye sokmadan çalışabileceği en düşük verim ve/veya satış seviyesini bulmak amacıyla yapılır. Başabaş noktası deyimi bir projenin ne kar ne de zarar ettiği çalışma seviyesini ifade etmek için kullanılır. Başabaş noktası toplam gelirler ile toplam maliyetin birbirine eşit olduğu durumda gerçekleşir. Bu noktada firma ne kar ne de zarar etmektedir. Bu noktadan sonra yapılacak bir birimlik artış bile firmanın kara geçmesi için yeterli olacaktır. Aynı şekilde bu noktanın altına düşen satışlar firmayı zarar eder hale getirecektir. Bu noktayı değişik şekillerde izah etmek mümkündür. Yaygın olarak kullanılan göstergeler şunlardır: - Üretilen veya satılan birimlerin miktarı, - Satışların parasal değeri (TL cinsinden toplam satış değeri), - Tesisin Kapasite kullanım oranı 6
Şekil : Başabaş noktası grafiği Kapasite Kullanma Yüzdesi Cam sektöründe önemli bir özellik olarak başabaş noktasının yüksek olduğu kabul edilmektedir. Cam çeşitlerine göre farklılık göstermesine karşın, üretimde ağırlığı olan ürünlerde başabaş noktası kapasite kullanım oranının yüzde 75'i düzeyindedir. Bu durum sektörde üretim yapan firmaların giriş çıkışını kısıtlamakta, riski artırmakta ve oligopol bir piyasa yapısının oluşmasına katkıda bulunmaktadır. Sektörün karlılığı daha önce belirtilen sürekli üretimin güvence altına alınması kadar, tam kapasite çalışma şartlarına da bağlıdır. Bu nedenle, üretimin güvenceye alınması kadar, dağıtım ve müşteri potansiyelinin güvence altında tutulması da son derece önemlidir. Üretici firmalar zaman zaman kapasite fazlasını maliyetin altında dampingli fiyatlarla satarak dünya pazarlarında yeni pazar arayışlarına girmektedirler. Diğer izabe teknolojisine dayalı sektörlerde olduğu gibi, cam üretiminde de işin yavaşlaması ya da grev gibi zorunlu duruşların endüstri üzerinde yıkıcı etkisi çok yüksektir. Ayrıca, yanlış işletme politikası ya da makro-ekonomik kararlar nedeniyle, sektörde talebin daralması, olağanüstü stoklar oluşturmakta, bu nedenle sektörde maliyetler çok fazla artabilmektedir. Bu durum yeni korumacılık yöntemlerinden olan anti-damping vergilerini de gündeme getirmektedir. Küresel Özelliği Sektörde kullanıcılar üretimin yeri ne olursa olsun, düzgün ve dünya kalitesinde (uniform) mamul talep etmektedir. Bu talep, cam üreticilerini faaliyetlerinde küreselleşmeye 7
zorlamaktadır. Buna ek olarak, sektörün dünya pazarının genişliği, bu sektördeki yatırımların büyük ölçekli olarak yapılmasını gündeme getirmiş, üreticilerin daha önce genelde tek bir kıtayla sınırlanan pazarlarını dünya geneline taşımıştır. Cam ambalaj nisbi olarak daha az küresel olmasına karşın, cam ev eşyası, cam elyafı ve düz camlar küresel nitelikli ürünlerdir. Düz camlarda sermaye, talebin olduğu yere hızla giderken, cam ev eşyasında belli bir merkezde yapılan üretim dünya ölçüsünde dağıtılabilmektedir. Bu özellikler cam elyafı için de geçerlidir. Bu da, firmalar arası satın alma, birleşme, işbirliği ve ortak yatırım konularında hızlı davranılan bir sektör olma özelliği yaratmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde dinamik cam sektörlerinin gelişmelerini önleme (destabilize etme) stratejisi büyüklerin belirgin stratejilerinden biridir. Sektör ve Çevre İlişkisi Günümüzün teknolojisi, tüketim alışkanlıkları, değişen yaşam standartları, kentleşme, nüfus artışı ve sanayileşmeye paralel olarak artan kentsel ve endüstriyel atıklar önemli bir çevre problemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Atık yönetimi konusu, atıkları geri kazanmak, atık miktarını arttıran üretim ve tüketim türlerini sınırlamak gibi hususları da kapsayan ve giderek önemi artan bir konu haline gelmiştir. Bilindiği gibi cam kaplar kolaylıkla yenilenebilir (recycling, re-use) özelliğe sahiptirler. Bu da, sektörde önemli ölçüde enerji ve hammadde tasarrufu sağlamaktadır. Zaten artan enerji maliyetleri ve çevre korumaya yönelik olarak ortaya konan yapısal düzenlemeler, yenilenebilir camların önemini oldukça artırmıştır. Cam, yeniden dolum ve dönüşüm özelliğini bir arada bulunduran tek malzemedir. Cam ambalajın büyük bir bölümü, özel şekilde ve işaretli olduğundan (depozitolu) dağıtım toplama örgütlenmesi içinde geri dönüp, temizlenerek tekrar doluma girer (Süt, bira, meşrubat şişeleri gibi). Bunun dışında kırılmış parçalar ise, renk ayırımı, temizleme ve öğütme işlemlerinden geçirilerek harmana belirli oranlarda katılır. Birçok ülke kırık camların toplanarak yeniden üretime kazandırılması konusunda yarış halindedir. Cam kapların çok kolay yenilenebilir özelliğinden dolayı bazı ülkeler bunu teşvik etmektedir. Örneğin Danimarka`da yalnızca yeni şişeler üzerine vergi konulmaktadır. Bu vergi, kullanılan şişelerin toplanma ve temizlenme maliyetlerini karşılayacak kadar yüksek orandadır. Plastik şişeler üzerindeki vergi oranı ise, karton ve ince levhalar üzerindeki vergi oranları ile karşılaştırıldığında, oldukça yüksek düzeyde bulunmaktadır. 8
Sektördeki bu özellik enerji tasarrufu açısından da çok önemlidir. Yeniden üretime kazandırılan her bir ton hurda cam yaklaşık olarak, ton hammadde ve 00 Kg. fuel-oil tasarrufu sağlamaktadır. DÜNYADAKİ DURUM Dünya cam sektörü global ekonomiye paralel bir gelişmeyle yılda ortalama % -4 düzeyinde büyümektedir. Dünya cam üretiminin yaklaşık milyon ton düzeyinde olduğu tahmin edilmektedir. Bu üretimin % 45 ini cam ambalaj, % 37 sini düz cam, % 4 ünü cam ev eşyası, % 3 ünü cam elyaf ve % 0 unu diğer camlar oluşturmaktadır. Toplam üretimin % 30 u Avrupa, % 34 ü Asya, % 9 u ABD ve % 7 si diğer bölgelerde gerçekleştirilmektedir. Tablo : Dünya Cam Üretimi Ürün Dağılımı Üretim (Milyon Ton) Pay (%) Cam Ambalaj 55.0 45 Düz cam 45.0 37 Cam Ev Eşyası 5.0 4 Cam Elyaf 3.5 3 Diğer.5 0 Toplam.0 00 Kaynak: www.sanayi.gov.tr Dünya cam ve cam mamulleri ithalatında 0 yılı verilerine göre Çin, ABD, Almanya, Güney Kore ve Fransa ilk beş ülkeyi oluştururken; ihracatta ise yine aynı dönemde ilk beş ülkeyi Çin, Almanya ve Japonya, A.B.D. ve Fransa oluşturmaktadır. Tablo 3: Dünya Cam İthalatı (.000 ABD Doları) İTHALATÇI ÜLKELER 007 008 009 00 0 Çin 3.73. 37 3.40.0 3.08.6 0 4.87.47 4 6.67. 8 ABD 6.4. 79 5.970.37 0 4.64.6 4 5.733.04 6 6.06.3 4 Almanya 5.05. 87 5.69.04 0 4.457.4 40 5.07.83 9 5.6.6 8 Güney Kore.468. 773.559.94 6.454.5 35 3.89.66 6 3.734.7 9 Fransa 3.757. 049 4.07.77 3.50.8 7 3.474.40 3 3.694. 68 9
Japonya.00. 334.5.46 8.98.5 5.358.90 5.669.8 96 Tayvan.845. 805.053.83.69.0 6.667.04 4.583.6 89 İngiltere.374. 406.385.6 4.843.0 54.6.40 0.36.0 88 Kaynak: International Trade Center, Trade Map Tablo 4: Dünya Cam İhracatı (.000 ABD Doları) İHRACATÇILAR 007 008 009 00 0 Çin 7.49.8 9.069.69 7.597.08 0.35.4.603.56 36 7 6 04 Almanya 6.85.9 7.63.8 6.43.4 6.58.03 7.90.707 59 3 Japonya 4.36. 4.683.04 4.503.73 6.57.5 6.685.86 0 4 7 8 A.B.D. 4.89.4 5.088.0 4.44.8 4.983.8 5.35.4 8 9 8 4 Fransa 4.45.3 4.8.09 3.65. 3.459.6 3.68.47 05 4 İtalya 3.06.5 3.47.45.54.9.737.49 3.070.643 0 0 7 5 Belçika 3.385. 3.488.59.603..64.88.859.749 49 6 7 Tayvan.5.7.64.74.8.79.59.80.86.3 39 7 8 Kaynak: International Trade Center, Trade Map 30
Şekil : Dünya Cam Sektörü İhracatından Başlıca Ülkelerin Aldığı Paylar, 009 (%) Kaynak:http://www.cimentobirlik.org/tr/cimento-cam-seramik-ve-toprak-urunleri-sektorraporu-00 Aşağıdaki tabloda dünya cam sıralamasında önde giden cam kuruluşlarının cam sektöründeki 007 yılı cirolarına göre sıralaması verilmektedir. Tablo 5: Dünyada Önde Gelen Cam Firmaları Kuruluşun Adı Ülke Toplam Satışlar (007) Cam Satışları (007) St. Gobain Fransa 59.408 5.734 NSG Japonya 7.986 7.854 Asahi Japonya 4.747 7.597 Owens Illinois A.B.D. 7.567 7.00 Corning A.B.D. 5.860 4.700 Hoya Japonya 4.807 4.346 Guardian A.B.D. 4.500 3.700 NEG Japonya 3.683 3.668 Owens Corning A.B.D. 4.978.987 Schott Almany.848.848 a Vitro Meksik a.63.599 Şişecam Türkiye.483.930 Kaynak: www.sanayi.gov.tr 3
AVRUPA BİRLİĞİ NDEKİ DURUM 7 üyeli Avrupa Birliği, dünya cam üretiminde % 30 düzeyinde bir paya sahip olup, 00 yılında toplam AB üye ülkelerinin üretiminin % 6 sini cam ambalaj, % 9 unu düzcam, % 3 ünü cam ev eşyası, % sini cam elyaf ve % 3 ünü diğer camlar oluşturmuştur. Şekil : AB Üyesi Ülkelerin Cam Üretim Dağılımı Kaynak: CPIV (Standing Comittee of the European Glass Industries) web sitesi Tablo 6: AB Üyesi Ülkelerin Yıllar İtibariyle Cam Üretimi (.000 Ton) Yıllar Düz Cam Cam Ambalaj Cam Ev Eşyası Cam Elyaf Diğer Toplam Cam 006 9.98 0.967.56 796.6 34.43 007 0..6.547 8.4 35.3 9 008 9.865.70.440 83 966 34.364 009 8.965 9.366.04 476 946 30.794 00 9.405 9.886.06 74.005 3.06 Kaynak: CPIV (Standing Comittee of the European Glass Industries) web sitesi AB üyesi ülkelerin düz cam üretimi 9-0 milyon ton düzeyindedir. Üretim seviyesinde büyüme gözlenmeyen, doyuma ulaşmış bir yapıya sahip olan Avrupa pazarının büyüklüğü de 3
yaklaşık 9 milyon tondur. Pazarda otomotiv camı, kaplamalı cam ve lamine cam gibi işlenmiş ürünlerin payı oldukça yüksektir. AB üyesi ülkeler düz cam ve cam ambalajda ağırlıklı ihracatçı, cam ev eşyası, cam elyaf ve diğer cam çeşitlerinde ithalatçı konumdadır. TÜRKİYE DEKİ DURUM Kurulduğu dönemden bugüne kadar yaptığı çalışmalar ve atılımlarla, Türkiye cam sektörü dünyada önde gelen cam üreticisi ülkeler arasına girmiş ve her geçen yıl olağanüstü gayretlerle rekabet gücünü pekiştirmiştir. Türkiye cam sektörü girdilerinin tamamına yakınını yurtiçinden temin eden, ihracatçı, ülke ekonomisine net katma değer yaratan ve büyümesini her koşulda sürdürmek için çaba harcayan ve Türkiye nin lokomotif sektörlerine girdi veren önemli ve başarılı bir sektördür. Sektördeki, büyük kuruluşlar T. Şişe ve Cam Fab. A.Ş. (Şişecam) bünyesinde Paşabahçe Cam San ve Ticaret A.Ş, Trakya Cam Sanayi A.Ş., Yenişehir Cam San. A.Ş., Anadolu Cam San. A.Ş., Cam Elyaf San. A.Ş. ile Güral Cam, Marmara Cam ve İzocam dır. Ayrıca cam işleme alanında üretim yapan çok sayıda firma vardır. Şişecam düz cam, cam işleme (inşaat, otomotiv, beyaz eşya, enerji), cam ev eşyası, cam ambalaj ve cam elyaf üretim tesislerine sahiptir. Güral Cam ve Toprak Cam cam ev eşyası, Marmara Cam cam ambalaj, İzocam cam yünü ve taş yünü alanlarında üretimlerini sürdürmektedir. Düz cam ikincil işlemlerde Schott Orim, Yıldız Cam, Star Grup, Kutaş, Hatipoğlu Cam ve Gürsan Cam gibi firmalar bulunmaktadır. Otomotiv camlarına yönelik olarak ise başta Kutaş (Tamcam), Olimpia, Başkent, Dora olmak üzere çeşitli firmalar üretimlerini sürdürmektedir. Türkiye cam sektörünün en büyüğü olan Şişecam kapasite olarak Avrupa da 6 ncı sırada, dünyada 3 üncü sırada yer almaktadır. Cam Ev Eşyasında Avrupa da nci, dünyada 3 üncü, Düz cam ve Cam Ambalaj alanlarında ise Avrupa da 4 üncü durumdadır. Şişecam yurtdışında yaptığı atılımlarla da bölgede önemli bir güç haline gelmiştir. Türkiye cam sektörü yaklaşık,3 milyar ABD Doları düzeyindeki üretim değeri ile Türkiye ekonomisinin binde 3 ünü üretmekte olan ve yaklaşık 0 bin civarında çalışan sayısı ile üretim girdilerinin tamamına yakınını yurtiçinde sağlayan, sermaye ve enerji yoğun, aynı zamanda da yüksek kapasite ile çalışma zorunluluğu olan bir sektördür. 0 yılı toplam cam ve cam ürünleri ihracatı 956 milyon ABD Doları, ithalatı ise 643 milyon ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. Sektörde yüksek enerji tüketimine karşın cam sanayii bir taraftan da geliştirdiği katma 33
değeri yüksek ürünler ile çevre korumaya ve enerji tasarrufuna önemli katkılar sağlamaktadır. İnşaat ve otomotiv gibi Türkiye nin lokomotif sektörlerine girdi veren ve cam sanayiinin ağırlıklı faaliyet alanını oluşturan düz cam sektörü özelinde kaplamalı camlar ve çift camlar, artık düz camın yerini almaktadır. Dünyada özellikle gelişmiş ülkelerdeki bu yaygın eğilimin halen gerisinde bulunulmakla birlikte, ülkemiz düz cam sektöründeki gelişmeler hızla ilerlemektedir. İşlenmiş camların toplam düz cam üretimindeki payı 980 li yıllarda % 3 iken, bu oran son üç yılda % 30 lara varmış durumdadır. Ülkemizde, mevcut tüm konutlarda ısı yalıtımını iyileştiren Low E kaplamalı camların kullanılması durumunda, yılda,5 milyar ABD Doları tasarruf sağlama, karbondioksit emisyonunu da önemli ölçüde azaltma potansiyeli bulunmaktadır. Diğer bir anlamda, uluslararası yaptırımlara konu çevre kirliliği ve dünyanın dengesini bozan küresel ısınmayı kontrol altına alma imkanı yaratan Low E camlar, ülke ekonomisine büyük katkılar sağlayacaktır. Cam sektörünün 00 yılında gerçekleşen,475 milyar TL lik net katma değeri, % 0 artarak 0 yılında yaklaşık,8 milyar TL ye ulaşmıştır. 0 yılında net katma değer miktarı,5 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Şekil 3: Cam Sektörü Net Katma Değer Miktarı (000TL) Kaynak: Şişecam Sektör Verileri 34
Cam üretiminde kullanılan en önemli girdiler, kum, soda, dolomit, kuvartz maddeleridir. Ülkemizin bu kaynaklar açısından zengin olması nedeniyle, Türk cam sanayi % 98 oranında yerli hammadde kullanmaktadır. Ülkemiz cam sanayinin üretim kapasitesi yaklaşık 3,5 milyon tondur. Ülkemiz üretim kapasitesinin % 90 ı Şişecam tarafından karşılanmaktadır. Şişecam ın yurtiçi ve yurtdışı toplam üretim kapasitesi 4,7 milyon tona yaklaşmaktadır. Düz cam, cam ev eşyası, cam ambalaj, cam elyaf gibi ana üretim alanlarındaki yurtiçi mevcut kapasitesi 3,0 milyon tondur. Yurtiçi üretim kapasitesinin % 50 si düz cam, % 3 si cam ambalaj, % 6 sı cam ev eşyası, kalan yaklaşık % lik kesim de cam elyafı kapasitesinden oluşmaktadır. Sektörde en büyük üretici olan Şişecam 50 ülkeye ihracat yapmaktadır. Şekil 4: Uluslararası Satışların Bölgesel Dağılımı Kaynak: Şişecam Faaliyet Raporu, 0 PAZAR Ülkemizde cam üretim faaliyetleri, önceleri sadece Marmara ve Akdeniz Bölgesi ile sınırlıyken, coğrafi açıdan giderek daha yaygın bir yapı kazanarak Ege ve İç Anadolu Bölgelerini de içine alacak şekilde genişlemiştir. Gerek üretim faaliyetlerinin çeşitliliği ve sayısı gerekse üretici ve kapasite miktarı açısından en yoğun cam ve cam ürünleri üretim faaliyetlerinin yaşandığı şehir İstanbul dur. İstanbul u takiben Kırklareli, Mersin, Bursa, Eskişehir, Konya, Ankara, İzmir, Kayseri gibi 35