10.Bölüm Yapısal Pozisyon Yrd.Doç.Dr. Ferhat SAYIM
AMAÇLARIMIZ Bu bölümü tamamladıktan sonra; aşağıdaki bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz: Bankalarda yapısal pozisyon kavramının ne olduğunu bilmek Yapısal Pozisyon uygulamasına ilişkin esasları öğrenmek Yapısal Pozisyonda Sermaye Yükümlülüğü Muafiyetine ilişkin şartları öğrenmek. ANAHTAR KAVRAMLAR Yapısal Pozisyon 1
İçindekiler YAPISAL POZİSYON 5411 SAYILI KANUNDA YAPISAL POZİSYON UYGULAMASININ DAYANAKLARI YAPISAL POZİSYONUN BANKALARIN SERMAYE YETERLİLİĞİNİN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN YÖNETMELİKTEKİ DAYANAĞI YAPISAL POZİSYON UYGULAMASI İZİN VE YAPISAL POZİSYONUN KAPSAMI YAPISAL POZİSYON KAPSAMINA GİREN VARLIKLARDA ARANAN NİTELİKLER YAPISAL POZİSYON KAPSAMINA GİREN VARLIKLARA İLİŞKİN ESASLAR YAPISAL POZİSYONLARIN MUHASEBELEŞTİRME İLKELERİ YAPISAL POZİSYONA İLİŞKİN SINIRLAR VE İLAVELER YAPISAL POZİSYONUN İZLENMESİ VE BİLDİRİLMESİ SERMAYE YÜKÜMLÜLÜĞÜ MUAFİYETİ VE ŞARTLARI ÖZET ÇALIŞMA SORULARI ÇALIŞMA SORULARI YANIT ANAHTARI 2
1 GİRİŞ Yapısal pozisyondan bahsetmeden önce buna ilişkin düzenlemelerin dayanağı olan ve şu anda cari olan 5411 Sayılı Kanundan bahsetmekte fayda bulunmaktadır. Bu kısımda Basel düzenlemelerinden de kısaca bahsedilecektir. Güncel kanununun önceki kanunlara göre bir çok yönü ile yeni bir yaklaşımın ürünü olduğu ifade edilebilir. Yenilikler bir taraftan, bankanın yönetim ve denetiminin kurumsal yönetim ilkelerine bağlanmış olmasından, diğer taraftan da Basel standartlarının temelini oluşturacak şekilde kaleme alınmış olmasından kaynaklanmaktadır. Kredi düzeni risk grupları bağlamında biçimlendirilmiş olan 5411 Sayılı Kanun öz kaynak, standart oranlar, finansal raporlama yaklaşımları, güncel anlayışlara uygun şekilde hükme bağlanmış ve banka takip hukukuna ağırlık vermiş bir kanun olarak nitelendirilmektedir. Güncel 5411 sayılı kanundaki bazı hükümlerin 2000 ve öncesi yaşanan bazı olumsuz gelişmelere tepkiyi yansıttığı ifade edilebilir. Bankalar kanununun kurmayı hedeflediği güvenilir çalışma düzeni, bankanın gerekli finansal güce haiz olması, doğru ve sağlıklı risk hesaplaması yapılması, yeterli likiditeye sahip bulunması ve kurumsal yönetim bağlamında yönetilmesi öğelerine ve bunların bileşimlerine dayandırılmaktadır. Muhasebe denetiminde gelinen çağdaş noktada, en verimli denetim yöntemlerden biri, mali bünye ve kaynakların kullanılması ile ilgili standart oranların tespit edilmesi ve işletmelerin bu oranlara yaklaştığında ya da uzaklaştığı nispette verimli ve güvenli sayılmasıdır. Bu durumda, BDDK nın kanun maddeleri kapsamında belirleyeceği standart oranlar bankaların denetiminde özel bir yer tutmaktadır. Zira bankaların mali durumları ile ilgili erken uyarı sistemleri bu şekilde kurulmuş olmaktadır. Yabancı para pozisyonunun neden önemli olduğu konusunda uygulamalara ve çalışmalara bakıldığında güncel ekonomi yönetimi tarafından devreye konan önlemler paketleri başta olmak üzere bir çok alanda bu konu başlığının gündeme geldiği görülebilecektir. Ayrıca krizlerle ilgili çalışmalara bakıldığında da döviz pozisyonlarının global krizlerin oluşumunda da ele alınan konulardan olduğu görülmektedir. Yapısal pozisyona ilişkin düzenlemenin dayandığı Bankalar kanunu 43.Madde ve 45.Madde gerekçesi incelendiğinde oranlar, matematik ve istatistiğe dayalı risk hesaplamalarının yanı sıra bu konuların geçtiği Basel düzenlemelerine de atıfta bulunulduğu görülmektedir. Basel düzenlemelerinden kısaca bahsetmekte fayda görülmüştür. 3
2 BASEL ÇALIŞMALARI Basel Komitesi kuruluşundan bu yana bankacılık alanında çalışmalar yapan ve esas itibariyle Dünya Bankası'nın gözetimi altında bulunan bir uluslararası komisyondur. Bu komite, 1974 yılında, girdiği döviz krizi nedeniyle iflas eden Bankhaus Herstatt'ın çöküş nedenlerini incelemek, bu çöküşün ulusal ve uluslararası piyasalarda meydana getirebileceği olası etkileri araştırmak üzere Dünya Bankası tarafından G-10 ülkelerinin (bu ülkelere ilave olarak Lüksemburg ve İsviçre de Komite'de temsil ediliyor) merkez bankaları ya da bankalarla ilgili gözetim işlevini yerine getiren kuruluşların temsilcilerinin katılımı ile oluşturulmuştur. Bu komisyon, 1975 yılında bankaların yurt dışı birimlerinin faaliyetleri ile sermaye ve likidite koşulları konusunda üye ülkeler arasında uyulması gereken ortak koşulları belirlemiş ve bu konuların gözetimine karar vermiştir. Zaman içinde ortaya çıkan diğer banka krizleri nedeniyle, komisyon 1983 ve 1992 yıllarında bankaların asgari sermaye şartları ve gözetimleri konusunda yeni ilkeler belirlemiş ve söz konusu ilkelerin ülkeler açısından uygulamalarının izlenmesini karara bağlamıştır. Basel Komitesi, Dünya Ticaret Örgütü (WTO) ve OECD'nin içinde bulunduğu liberalizasyon çalışmalarından ziyade, uluslararası faaliyet gösteren bankaların ve genel olarak bankacılık sisteminin doğurabileceği riskleri minimize etmek için gerekli düzenlemeler ve bu düzenlemelerin izlemesini yapan bir komisyondur. Komisyon işlevini yerine getirirken, üye ülkeler arasında bilgi alış verişinde bulunmakta, ulusal düzenleyici otoriteler arasında işbirliğini geliştirmekte ve bankalarla ilgili olarak belirlenen minimum standartları üye ülkelerin düzenleyici otoritelerine tavsiye etmektedir. Basel Komitesi, aynı zamanda, uluslararası faaliyet gösteren bankalar açısından faaliyet koşullarını tek düze hale getirme (level the playing field) konusunda çalışmalar yapmaktadır. 1988 yılında belirlenmiş olan sermaye şartları, uluslararası faaliyet gösteren bankaların sermaye yeterliği ve asgari sermaye şartları ile ilgili esasları ortaya koymuştur. Basel Komitesi, son yıllarda bankaların piyasa koşulları ve bilanço dışı işlemlere ilişkin olarak karşılaşabilecekleri risklerin minimize edilmesi konusundaki esasları belirlemeye çalışmaktadır. Basel Komitenin çalışmaları genelleyici olma ortaya çıkış sıralarına göre sayılarla adlandırılmaktadır. Şu an itibariyle üç büyük düzenlemeden bahsedilmektedir. Bunlara şağıda kısa ca değinmeye çalışacağız. 2.1. Basel I 1988 de G10 ülkeleri Merkez Bankaları başkanları, Dünya çapında faaliyet gösteren bankaların sermayelerinin yeterli olmadığı ve bunun finans piyasalarında tehlike oluşturduğu düşüncesinden hareketle uluslararası piyasalarda faaliyet gösteren bankalar için riskli varlıklarına karşılık yeterli özkaynak bulundurmalarını öngören bir düzenleme yapmışlardır. Düzenlemede nelerin özkaynak olarak kabul edileceği tanımlanmıştır. Bankaların varlıklarının ortaya çıkarabileceği risk oranları da tasnif edilerek aktifler yüzde 0-20-50 ve 100 oranlarında dört risk kategorisinde ağırlıklandırılmış, teminat mektupları, avaller, cirolar, repolar, vadeli işlemler gibi nakdi olmayan riskler için de benzeri 4
sınıflandırmaya gidilmiştir. Basel I bankacılığın regülasyonu ve risk yönetimi alanında, ilk ve kapsamlı bir çalışma olması nedeniyle bunca yıl varlığını sürdürebilmiştir. Günümüzde Basel I olarak bilinen bu uzlaşıda bazı değişiklikler yapılsa da yeni bir uzlaşı arayışları başlamıştır. Basel II adı verilen Yeni Sermaye Düzenlemesi Uzlaşısı için belli bir takvim doğrultusunda çalışmalar yürütülmüş ve yeni uzlaşı takvimdeki gecikmeye karşın 26 Haziran 2004 te yayınlanmıştır. 2.2. Basel II Yeni Basel Sermaye Uzlaşısı (Basel-II), bankaların sermaye yeterliliklerinin ölçülmesine ve değerlendirilmesine ilişkin olarak Basel Bankacılık Denetim Komitesi (Basel Committee on Banking Supervision BCBS) tarafından yayımlanan ve yakın tarihte birçok ülkede yürürlüğe girmesi beklenen standartlar bütünüdür. Sermaye yeterliliği, denetim ve piyasa disiplini temellerine oturan Basel-II prensipleri ve bu prensipler ile uyumlu Avrupa Birliği nin sermaye yeterliliği direktifi (Capital Adequacy Directive CAD) bankacılık sistemine ilişkin temel referans düzenlemeler olarak görülmektedir. Basel II de bankalara ve düzenleyici kurullara, kredi ve operasyonel riskleri için bankacılık operasyonlarına ve yerel finansal piyasalarının durumuna göre, sermaye hesaplamasında kullanacakları en uygun yaklaşımları tercih etme olanağı tanınmaktadır. Sermaye hesaplamasında benimsenecek temel yaklaşımlarda uygulamaya geçiş için en son tarih 2006 yıl sonu, gelişmiş ölçüm yaklaşımları için ise 2007 yıl sonu öngörülmektedir 1. 2.3. Basel III Basel II kuralları dünya genelinde tam olarak uygulanmaya başlamadan 2007 ortalarında küresel finans krizinin etkileri ortaya çıkmıştır. Önceki bölümlerde anlattığımız üzere, bu durum yeni bir düzenleme çerçevesi için küresel boyutta istek ve beklenti meydana getirmiştir. Dolayısıyla Basel III şeklinde nitelendirilen yeni çalışmalar Basel Komitesi bünyesinde başlatılmıştır. Bankalar için Uluslar arası Düzenleme Çerçevesi şeklinde isimlendirilen Basel III, bankacılık sektöründe düzenleme, denetim ve risk yönetimini güçlendirmek amacıyla oluşturulan kapsamlı bir reform paketi olarak kabul edilmektedir. 12 Eylül 2010 tarihi itibarıyla kamuoyuna açıklanan kurallar etkileri itibarıyla ciddi finansal sonuçlara yol açsa da sermaye yeterliliği hesaplama felsefesinde önemli sapmalar meydana getirmemektedir. Başka bir deyişle; Basel III, Basel II gibi sermaye gereksinimi hesaplanma usulünü tümden değiştiren bir devrim değil ancak Basel II nin özellikle son finansal krizdeki gözlemlenen eksikliklerini tamamlayan bir ek düzenlemeler seti niteliğindedir. Yeni kurallar setinde, mevcut özkaynak ve sermaye yeterliliği hesaplamasında önem arz eden sermayenin niteliğinin ve niceliğinin artırılmasına ilişkin standartlar ile dönemselliğe bağlı olarak kullanılacak ilave sermaye tamponu oluşturulması gibi başlıklar mevcuttur. Bahsi 1 Operasyonel Risk Çalışma Grubu-Türkiye Bankalar Birliği, Operasyonel Risk Dış Veri Tabanı, Bankacılar Dergisi, S.50(Eylül 2004), s.85 5
geçen hususlara ilave olarak daha önce Basel II uygulamalarının en büyük eksikliği olarak görülen likidite yeterlilik ve risk bazlı olmayan kaldıraç oranları gibi hususlarda yeni düzenlemeler ihdas edilmiştir Yapısal pozisyonla ilgili maddelerden 43.Madde ile ilgili uyulmama yaptırımı bildirimlerin yapılmaması durumunda ortaya çıkmakta ve 146. ile 148.Maddeler devreye girmektedir.. Ancak aşağıda bahsedileceği üzere Yapısal Pozisyon bulundurmanın ihtiyari olduğu unutulmamalıdır. 3 YAPISAL POZİSYONLA İLGİLİ GÜNCEL DÜZENLEMELER Yapısal pozisyon 5411 sayılı Bankacılık Kanununun 43, 45 ve 93 üncü maddeleri ile Bankaların Sermaye Yeterliliğinin Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmelikteki hükümler çerçevesinde incelenecektir. Buna göre kanunun 43, 45 ve 93. maddeleri ile yönetmeliğin 19.maddesine istinaden BDDK tarafından 28 Haziran 2012 tarihli Resmi Gazetede yayınlanan Yapısal Pozisyon tebliği bu konuda temel düzenleme halini almaktadır. 2006 tarihli tebliği yürürlükten kaldıran bu tebliğ 1 Temmuz 2012 de yürürlüğe girmiştir. Tebliğ incelendiğinde hükümlerin, bankaların yapısal pozisyonları kapsamına girebilecek döviz ve dövize endeksli varlıkları, yapısal pozisyon sayılmanın gerektirdiği nitelikleri ve yapısal pozisyona tanınan sermaye yükümlülüğü muafiyetinden yararlanma koşullarına ilişkin usul ve esasları belirlemek amacıyla düzenlendiği görülmektedir. Düzenlemede geçen a) Banka: 5411 sayılı Bankacılık Kanununun 3 üncü maddesinde tanımlanan bankaları, Bunlar: Mevduat bankaları ve katılım bankaları ile kalkınma ve yatırım bankalarıdır. b) Kurum: Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunu, c)yönetmelik ise Bankaların Sermaye Yeterliliğinin Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmeliği ifade etmektedir. Yapısal pozisyon uygulamasına dayanak teşkil eden 43 ve 45.Maddeler Bankalar Kanununun Koruyucu Hükümler üst başlığını taşıyan bölümünde geçmektedir. 3.1. Koruyucu Düzenlemeler 43.Maddedeki hükme göre, Kurul; bankaların varlıkları, alacakları, özkaynakları, borç, yükümlülük ve taahhütleri, gelir ve giderleri arasındaki ilgi ve dengelerin ve malî bünyeyi etkileyen diğer tüm unsurların ve maruz kalınan risklerin tespiti, tahlili, izlenmesi, ölçülmesi ve değerlendirilmesi amacıyla sınırlamalar ve standart oranlar da belirlemek suretiyle gerekli düzenlemeleri yapmaya ve bunlar hakkında her türlü tedbiri almaya yetkilidir. Bu hüküm, 38 inci madde gereğince konsolide malî tablo hazırlama yükümlülüğü bulunan ana ortaklık için Kurulca belirlenecek usûl ve 6
esaslar çerçevesinde konsolide ve konsolide olmayan bazda uygulanır. Bankalar, yapılan düzenlemelere uymak, belirlenen sınırlamaları ve standart oranları konsolide baz da dahil olmak üzere hesaplamak, tutturmak ve idame ettirmek ve bunlara ilişkin olarak Kurum tarafından istenen tedbirleri belirlenen süreler içinde almak ve uygulamakla yükümlüdür. Kurul, kurumsal yönetim hükümleri ile koruyucu hükümlerin uygulanmasını da dikkate alarak, her bir banka ya da banka grubu için belirlenen asgarî veya azamî standart oranlar ve sınırlardan farklı daha ihtiyatlı bir oran veya sınır tesis etmeye veya hesaplama ve bildirim dönemlerini farklılaştırmaya veya genel olarak belirlenmemiş oran ve sınırlar tespit etmeye yetkilidir. Kanun kapsamında öngörülen sınırlamalara ve standart oranlara ilişkin eşiklere erişilmesi veya aşımların oluşması hâlinde, ilgili banka durumu derhal Kuruma bildirmek zorundadır. 3.2. Sermaye Yeterliliği Sermaye yeterliliğinin ele alındığı 45.Maddedeki hükme göre ise, Kanunun uygulanmasında maruz kalınan riskler nedeniyle oluşabilecek zararlara karşı yeterli özkaynak bulundurulması sermaye yeterliliğini ifade eder. Bankalar, Kurum tarafından düzenlenecek yönetmelikte öngörülen usûl ve esaslara göre yüzde sekiz oranından az olmamak üzere belirlenecek sermaye yeterliliği oranını hesaplamak, tutturmak, idame ettirmek ve raporlamak zorundadır. Bankaların iç sistemleri, aktif ve malî yapıları dikkate alınarak asgarî sermaye yeterliliği oranını artırmaya, bankalar bazında farklılaştırmaya, kaynağı katılma hesabı olan aktiflerin risk ağırlıklarının belirlenmesinde bu hesapların özelliklerini dikkate almak suretiyle düzenleme yapmaya Kurul yetkilidir. 4 YAPISAL POZİSYONUN BANKALARIN SERMAYE YETERLİLİĞİNİN ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN YÖNETMELİKTEKİ DAYANAĞI Yapısal pozisyon sermaye yeterliliği ölçümüne ilişkin yönetmeliğin 19. Maddesinde kur riski için sermaye yükümlülüğünün ölçümüne ilişkin esaslaraın açıklamasında son bölümde yer almakatdır. Bu hesaplamaya ilişkin esaslar aşaığda alıntılanmıştır. 4.1. Kur Riski İçin Sermaye Yükümlülüğünün Standart Metot İle Hesaplanması (1) Bankalar, tüm döviz varlıkları ve yükümlülükleri ile kur riski içeren türev finansal araçları üzerinden kur riski için sermaye yükümlülüğü hesaplamak zorundadırlar. Özkaynak hesaplamasında sermayeden indirilen yabancı para varlıklara ilişkin kur riski için sermaye yükümlülüğü hesaplanmaz. 7
(2) Sermaye yükümlülüğünün hesaplanması amacıyla her bir döviz cinsinin Türk Lirası karşılıkları itibarıyla aktif ve pasif hesaplarda bulunan tüm döviz varlık ve yükümlülüklere ilişkin net pozisyon, döviz cinsinden cayılamaz nitelikli gayrinakdi krediler ve taahhütlere ilişkin net pozisyon ve türev finansal araçlara ilişkin net pozisyon bulunur. Her bir döviz cinsi için hesaplanan net kısa pozisyonlar ve net uzun pozisyonlar ayrı ayrıtoplanır ve bunlardan mutlak değer olarak büyük olanı mutlak değer olarak net altın pozisyonu ve 5 inci fıkra uyarınca altın gibi dikkate alınması durumunda mutlak değer olarak net KYK pozisyonu toplamı üzerinden yüzde sekiz oranında sermaye yükümlülüğü hesaplanır. (3) Döviz cinsinden cayılamaz nitelikli gayrinakdi kredilere ilişkin net pozisyonun sermaye yükümlülüğü hesaplamasına dahil edilmesinde, henüz nakde dönüşmemiş yükümlülüğe ilişkin alacak hakkının, gayrinakdi krediyle aynı para cinsinden olması durumunda alacak tutarı, uzun pozisyon olarak dikkate alınır. Bununla beraber alacak hakkının farklı döviz cinsinden olması halinde alacak tutarı kendi döviz cinsinden uzun pozisyon olarak döviz varlıkları arasında gösterilir. Gayrinakdi kredilere ilişkin alacağın uzun pozisyon olarak dikkate alınmasında, alacak hakkının belgelenmesi ya da teminat altına alınmış olması esastır. (4) Gayrinakdi kredi borçlusunun kredi değerliliği ve ödeme yeteneği Bankalarca Kredilerin ve Diğer Alacakların Niteliklerinin Belirlenmesi ve Bunlar İçin Ayrılacak Karşılıklara İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik çerçevesinde belirlenir. Bu şekilde yapılan değerlendirme sonucunda net pozisyon hesaplamasında kullanılacak uzun pozisyon, gayrinakdi kredi müşterisinden doğacak alacak tutarından, varsa pasif hesaplar içerisinde kendisi için ayrılan özel karşılık tutarının çıkarılması ile bulunur. (5) KYK larla ilgili pozisyonlara ilişkin net pozisyonun sermaye yükümlülüğü hesaplamasına dahil edilmesinde, bu kuruluşların gerçek döviz pozisyonları dikkate alınmalıdır. Raporlamanın doğruluğunun garanti edildiği durumlarda, bankalar, KYK lardaki döviz pozisyonları hakkında üçüncü tarafların raporlamasını esas alabilir. Bankanın bir KYK daki döviz pozisyonları hakkında bilgi sahibi olmaması durumunda, KYK nın o KYK nın görev tanımında izin verilen azami sınıra kadar dövize yatırım yaptığı varsayılır. Bu durumda, bankalar, alım satım hesaplarıyla ilgili kur riski için sermaye yükümlülüğünün hesaplanmasında, KYK aracılığıyla yatırım yapılan kaldıraçlı pozisyonlardan kaynaklanabilecek azami dolaylı riski dikkate alır. Bu hesaplama, KYK da tutulan pozisyonun yatırımın görev tanımından kaynaklanan, KYK ya konu yatırım kalemlerine ilişkin azami risk tutarıyla orantılı olarak artırılması suretiyle yapılır. KYK için varsayımsal olarak hesaplanan döviz pozisyonu ayrı bir para birimi olarak işlem görür ve bu para birimi için hesaplanacak kur riski yükümlülüğü, altın için yapılan hesaplama yöntemiyle aynı şekilde bulunur. Ancak KYK nın yatırım talimatının elde edilebilir olması halinde, toplam uzun pozisyonlar tutarı toplam uzun açık döviz pozisyonları tutarına ve toplam kısa pozisyonlar tutarı da toplam kısa açık döviz pozisyonları tutarına ilave edilebilir. Hesaplama öncesinde bu pozisyonlar arasında netleştirme yapılamaz. 8
(6) Dövize endeksli varlık ve yükümlülükler, net pozisyon hesaplanmasında izlendikleri hesaba bakılmaksızın endekslendikleri döviz cinsinden döviz varlık ve yükümlülükleri olarak gösterilirler. (7) Bankalar; a) İkinci fıkra uyarınca yüzde sekiz oranı uygulanacak net döviz, net altın ve KYK pozisyonları toplamı özkaynakların yüzde ikisini, b) Döviz, altın ve KYK pozisyonlarının tümü dahil, netleştirilmemiş uzun pozisyonlar toplam tutarı ile netleştirilmemiş kısa pozisyonlar toplam tutarından mutlak değer olarak büyük olanın özkaynağının yüzde yüzünü, geçmemesi kaydıyla, bu oranların sağlandığı döneme ilişkin olarak kur riski için sermaye yükümlülüğü hesaplamayabilirler. (8) Özkaynak tutarını geçmemek ve takip edildiği dövizdeki net uzun pozisyonu aşmamak üzere, döviz ve dövize endeksli varlıklar bileşimini içeren yapısal uzun pozisyon tutarı Yönetmelikle getirilen kur riski için sermaye yükümlülüğünden muaftır. Söz konusu yapısal uzun pozisyonu oluşturan döviz ve dövize endeksli varlıklar için sermaye yükümlülüğü hesaplanmaz. (9) Yapısal pozisyon kapsamına girebilecek döviz ve dövize endeksli varlıklar, yapısal pozisyon sayılmanın gerektirdiği nitelikler ve yapısal pozisyona tanınan sermaye yükümlülüğü muafiyetinden yararlanma koşullarının Kurulca belirleneceği karara bağlanmıştır. 5 YAPISAL POZİSYON UYGULAMASI 5.1. İzin Ve Yapısal Pozisyonun Kapsamı Yapısal pozisyon bulundurmak için Kurumdan izin alınması zorunludur. Yapılacak izin başvurusuna, yasal müracaata konu varlıkların yapısal pozisyon olarak bulundurulmasına ilişkin yönetim kurulu kararının bir örneği ile yapısal pozisyon olarak tutulacak varlıklara ilişkin bilgiler eklenir. Alınacak kararda, yapısal pozisyonun niteliği ve yönetilme şekli detaylı bir biçimde belirtilir. (2) Bankaların yapısal pozisyonları kapsamına döviz ve dövize endeksli varlıklardan; a) Borçlanmayı temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler, b) Şirketler tarafından ihraç edilen ortaklık hakkını temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler, c) Borçlanmayı temsil eden dövize endeksli menkul kıymetler 9
dahil edilir. İlgili Tebliğ uygulamasında altın döviz varlığı olarak kabul edilir. (3) Yapısal pozisyon bulundurmak bankaların ihtiyarındadır. 5.2. Yapısal Pozisyon Kapsamına Giren Varlıklarda Aranan Nitelikler 4 üncü madde uyarınca yapısal pozisyon kapsamına giren varlıklarda aranacak nitelikler beşinci maddenin birinci fıkrasında sayılmıştır. Bunlar: a) Yukarıda sayılan yapısal pozisyon unsurlarından (a) ve (c) bentlerindeki varlıkların Sermaye Yeterliliği Yönetmeliğin 13 üncü maddesinin(bu maddede Getirisi faiz oranı ile ilişkilendirilmiş finansal araçlara ilişkin spesifik risk için sermaye yükümlülüğünün standart metot ile hesaplanması ele alınmaktadır.) birinci ve dördüncü fıkralarında belirtilen nitelikli menkul kıymet özelliklerine sahip ve yapısal pozisyona girdiği tarih itibariyle vadelerine en az bir yıl kalmış olması ve bu varlıkların uzun vadeli yatırım olarak vade sonuna kadar elde tutulacağına dair yönetim kurulu kararının bulunması, b) Altının 21/2/1997 tarih ve 22912 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Kıymetli Madenler Borsasında İşlem Görecek Altın Standardına İlişkin Tebliğde belirlenen standartlardaki külçe altın olması ve yapısal pozisyona alındığı tarihten itibaren en az üç yıl süre ile elde tutulacağına dair yönetim kurulu kararının bulunması, c) Şirketler tarafından ihraç edilen ortaklık hakkını temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler, ihraç eden şirketin, Yönetmeliğin 14 üncü maddesinin(bu maddede Hisse senedi pozisyonlarına ilişkin genel piyasa riski ve spesifik risk için sermaye yükümlülüğünün standart metot ile hesaplanması ele alınmaktadır.bddk nın ek açıklama gereksinimi bulunmaktadır.) beşinci fıkrasının (a) ve (b) bentlerinde belirtilen şirketlerden olması ve yapısal pozisyonda en az üç yıl süre ile elde tutulacağına dair yönetim kurulu kararının bulunması. (2) Tebliğde belirtilen diğer koşullara uyulmak kaydıyla, G-20 ülkelerinin merkezi hükümetleri, Dünya Bankası ve IFC(Uluslararası Finans Kuruluşu- Dünya Bankasının Özel kesimi destekleyen kolu) tarafından ihraç edilen borçlanmayı temsil eden menkul kıymetler ile Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından yurt içi ve yurt dışı piyasalarda ihraç edilen döviz ve dövize endeksli iç ve dış borçlanma senetleri derecelendirme kuruluşlarının notları aranmaksızın yapısal pozisyon olarak kullanılabilecektir. 10
(3) Yukarıdaki açıklamalar kapsamındaki nitelikleri taşımayan varlıklar yapısal pozisyon kapsamına alınamaz. 5.3. Yapısal Pozisyon Kapsamına Giren Varlıklara İlişkin Esaslar Altıncı maddede sayılan esaslar şu şekilde ele alınmaktadır. (1) Yapısal pozisyona dahil edilen varlıklar alım-satım ve repo işlemlerine, teminata veya rehne konu edilemezler. (2) Yapısal pozisyon kabul edilmenin sağladığı muafiyet ve muhasebeleştirme ilkeleri bu kapsamdaki varlıkların yapısal pozisyon olarak bulundurulduğu süre boyunca tutarlı bir şekilde uygulanır. (3) Yapısal pozisyonu oluşturan varlıklar hiç bir şekilde yapılanmış finansal ürünleri içeren sözleşmelere ve netleştirme sözleşmelerine konu edilemez. (4) Birinci, ikinci ve üçüncü fıkralara aykırı uygulamalara konu olan yapısal pozisyondaki varlıklar, uygulamaya konu olduğu tarih itibariyle yapısal pozisyondan çıkarılır. (5) Yapısal pozisyon, bu Tebliğdeki usul ve esaslara uygun olmak kaydıyla banka yönetim kurulunun belirlediği kurallar ve sınırlar içinde yönetilir. (6) Yapısal pozisyon bulunduracak bankalar, kurların beklenenin tersine olumsuz bir biçimde gelişmesi ihtimaline karşı, yapısal pozisyonlar için tamamen veya kısmen finansal koruma sağlayacak ve söz konusu pozisyonların muhtemel olumsuz etkilerini azaltabilecek imkanlara sahip olmalıdır. 5.4. Yapısal Pozisyonların Muhasebeleştirme İlkeleri (1) Yapısal pozisyon içinde tasnif edilecek varlıklar, bankaların muhasebe sistemlerinde tekdüzeni uygulamaya yönelik Kurulca belirlenecek usul ve esaslar çerçevesinde elde tutma süreleri de dikkate alınarak ilgili yardımcı hesaplar altında izlenirler ve borçlanmayı temsil eden döviz veya dövize endeksli varlıklar vade sonuna kadar, diğer yapısal pozisyonlar ise asgari elde tutma sürelerinden düşük olmamak koşuluyla banka yönetim kurulunca öngörülen süre boyunca bu hesaplarda tutulurlar. Bu varlıklar alım-satım hesapları arasında izlenemez. (2) Yapısal pozisyona konu varlıkların olağanüstü nedenler hariç kısmen veya tamamen birinci fıkraya aykırı olarak ilgili olmayan hesaplar altında 11
sınıflandırılması veya elden çıkartılması durumunda banka, işlemin yapıldığı tarihi takip eden gelecek iki yıl boyunca yapısal pozisyon tutamaz. Kurum tarafından uygun görülecek haller ile aşağıdaki olaylar olağanüstü neden olarak kabul edilir; a) Yapısal pozisyona konu varlığı ihraç edenin kredi değerliliğinde önemli bir düşüş olması, b) Vergi düzenlemelerinde, bu tür finansal varlıkların faiz gelirlerine ilişkin var olabilecek vergi indirim ve muafiyetlerini ortadan kaldıran bir değişiklik yapılması, c) Birleşme veya devir gibi nedenlerle, bankanın mevcut faiz riski pozisyonunu veya kredi riski politikasını devam ettirebilmek için bu tür finansal varlıkları zorunlu olarak elden çıkarması, ç) Bankaların yatırım alanları ve sınırlarına ilişkin düzenlemelerde yapılan değişiklikler nedeniyle bu tür finansal varlıkların zorunlu olarak elden çıkarılması, d) Vadeye kadar elde tutulacak finansal varlıkların risk ağırlıklarının önemli ölçüde artırılması nedeniyle bunların elden çıkarılmak zorunda kalınması, e) Bankanın başvurusu ile banka özkaynaklarındaki değişimin sürekli olup olmadığını ve bankanın mali durumunu dikkate alarak Kurumun uygun görmesi. (3) Yapısal pozisyon içinde tasnif edilecek varlıkların aktifte bulunduğu süre veya vadesi boyunca oluşacak kur, faiz ve diğer değerleme işlemlerine ilişkin farkları, özkaynaklar içerisinde bir değerleme fonu hesabında izlenir ve bu farklar kâr dağıtımına konu edilemezler. (4) Yapısal pozisyon içinde tasnif edilecek varlıkların kur değişimlerinden kaynaklanabilecek değer düşüşleri öncelikle özkaynaklar arasındaki pozitif değerleme unsurlarının azaltılması suretiyle hesaplara yansıtılır ancak değer düşüşünün mevcut değerleme farkının üzerinde olması durumunda kâr / zarar hesapları kullanılır. 5.5. Yapısal Pozisyona İlişkin Sınırlar Ve İlaveler Tebliğin sekizinci maddesinde belirtilen sınırlar ve ilaveler şu şekilde ele alınmaktadır. Yapısal pozisyon kapsamında tasnif edilecek olan döviz ve dövize endeksli varlıklar toplamının, takip edildiği dövizde sermaye yükümlülüğü yaratan net uzun pozisyon tutarını ve 12
herhangi bir şekilde özkaynak tutarını aşan kısmı sermaye yükümlülüğü muafiyeti hesaplamasında dikkate alınmaz. Yapısal pozisyon kapsamına dahil edilen altın tutarı ile ortaklık hakkını temsil eden menkul kıymetler tutarı, ayrı ayrı olmak üzere, toplam yapısal pozisyon tutarının yüzde yirmibeşini geçemez. Yapısal pozisyon olarak bulundurulan varlıkları ihraç edenlerin yerleşik oldukları her bir yabancı ülke bazındaki yapısal pozisyona konu varlık tutarı, toplam yapısal pozisyon tutarının yüzde yirmibeşini aşamaz. Bu sınırlama, altın için, altının nezdinde bulundurulduğu kuruluşun yerleşik bulunduğu ülke dikkate alınarak uygulanır. Yapısal pozisyon kapsamına dahil edilen varlıkların tamamı, Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından yurt içi ve yurt dışı piyasalarda ihraç edilen döviz ve dövize endeksli iç ve dış borçlanma senetlerinden oluşabilir. Özkaynakların azalması nedeniyle fazla olarak açığa çıkan yapısal pozisyonlara ilişkin olarak 7 nci maddenin ikinci fıkrasında sayılan hususlar saklı kalmak kaydıyla, portföyde herhangi bir işlem yapılmaz. Özkaynaklarda artış halinde, birinci fıkrada yer alan pozisyona bağlı sınırlamaya da uygun olmak kaydıyla, ortaya çıkan ilave yapısal pozisyon tutabilme imkanı banka tarafından yapısal pozisyona ilişkin bu Tebliğdeki usul ve esaslar çerçevesinde kullanılabilir. Borçlanmayı temsil eden dövize dayalı/dövize endeksli menkul kıymetlerin vadesi geldiğinde, diğer varlıkların ise elde tutma süreleri sonunda portföyden çıkartılmaları halinde yerlerine yeni yapısal pozisyon alınması bankaların ihtiyarındadır. 5.6. Yapısal Pozisyonun İzlenmesi Ve Bildirilmesi (1) Yapısal pozisyonu oluşturan döviz ve dövize endeksli aktiflerin bileşimini gösteren bir rapor sermaye yeterliliği standart oranına ilişkin raporlamalar ekinde Kuruma gönderilir. (2) Sermaye yeterliliğinin hesaplanmasında yapısal pozisyonun sağlayacağı sermaye yüküne ilişkin muafiyet, Kurum tarafından hazırlanan piyasa riski raporlama seti kapsamında yer alan kur riskinin ölçümü için hazırlanan tablo aracılığı ile hesaplamaya dahil edilir. 5.7. Sermaye Yükümlülüğü Muafiyeti Ve Şartları (1) Bankaların yapısal pozisyonları itibarıyla bulundurdukları varlıklar için kur riski için sermaye yükümlülüğü hesaplanmaz. Ancak bunun bir istisnası bulunmaktadır. 13
Yapısal pozisyon kapsamında tasnif edilecek olan döviz ve dövize endeksli varlıklar toplamının, takip edildiği dövizde sermaye yükümlülüğü yaratan net uzun pozisyon tutarını ve herhangi bir şekilde özkaynak tutarını aşan kısmı sermaye yükümlülüğü muafiyeti hesaplamasında dikkate alınmaz. (2) Yapısal pozisyon bulundurmaktan dolayı kur riski için sermaye yükümlülüğü muafiyetinin doğabilmesi için bankanın net uzun döviz pozisyonuna sahip olması ve aynı döviz cinsinden yapısal pozisyonu bulunması gerekmektedir. (3) Konsolide sermaye yeterliliği standart oranının hesaplanmasında konsolide olarak hesaplanacak yapısal pozisyon, kur riski için konsolide sermaye yükümlülüğünün hesaplanmasından muaf tutulur. Tebliğde belirtilen koşullar ve tüm oransal limitler konsolide esasa göre de uygulanır. 14
6 ÖZET Yapısal pozisyon bulundurmak için Kurumdan izin alınması zorunludur. Yapılacak izin başvurusuna, yasal müracaata konu varlıkların yapısal pozisyon olarak bulundurulmasına ilişkin yönetim kurulu kararının bir örneği ile yapısal pozisyon olarak tutulacak varlıklara ilişkin bilgiler eklenir. Alınacak kararda, yapısal pozisyonun niteliği ve yönetilme şekli detaylı bir biçimde belirtilir. Bankaların yapısal pozisyonları kapsamına döviz ve dövize endeksli varlıklardan; a) Borçlanmayı temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler, b) Şirketler tarafından ihraç edilen ortaklık hakkını temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler, c) Borçlanmayı temsil eden dövize endeksli menkul kıymetler dahil edilir. Altın döviz varlığı olarak kabul edilir. Yapısal pozisyon bulundurmak bankaların ihtiyarındadır. Yapısal pozisyon kapsamına giren varlıklarda aranacak nitelikler şu şekildedir: a) Yukarıda sayılan yapısal pozisyon unsurlarından (a) ve (c) bentlerindeki varlıkların Sermaye Yeterliliği Yönetmeliğin 13 üncü maddesinin(bu maddede Getirisi faiz oranı ile ilişkilendirilmiş finansal araçlara ilişkin spesifik risk için sermaye yükümlülüğünün standart metot ile hesaplanması ele alınmaktadır.) birinci ve dördüncü fıkralarında belirtilen nitelikli menkul kıymet özelliklerine sahip ve yapısal pozisyona girdiği tarih itibariyle vadelerine en az bir yıl kalmış olması ve bu varlıkların uzun vadeli yatırım olarak vade sonuna kadar elde tutulacağına dair yönetim kurulu kararının bulunması, b) Altının 21/2/1997 tarih ve 22912 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Kıymetli Madenler Borsasında İşlem Görecek Altın Standardına İlişkin Tebliğde belirlenen standartlardaki külçe altın olması ve yapısal pozisyona alındığı tarihten itibaren en az üç yıl süre ile elde tutulacağına dair yönetim kurulu kararının bulunması, c) Şirketler tarafından ihraç edilen ortaklık hakkını temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler ihraç eden şirketin, yapısal pozisyonda en 15
az üç yıl süre ile elde tutulacağına dair yönetim kurulu kararının bulunması. G-20 ülkelerinin merkezi hükümetleri, Dünya Bankası ve IFC tarafından ihraç edilen borçlanmayı temsil eden menkul kıymetler ile Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından yurt içi ve yurt dışı piyasalarda ihraç edilen döviz ve dövize endeksli iç ve dış borçlanma senetleri derecelendirme kuruluşlarının notları aranmaksızın yapısal pozisyon olarak kullanılabilecektir. Yukarıdaki açıklamalar kapsamındaki nitelikleri taşımayan varlıklar yapısal pozisyon kapsamına alınamaz. Yapısal Pozisyon Kapsamına Giren Varlıklara İlişkin Esaslar şu şekilde ele alınmaktadır. (1) Yapısal pozisyona dahil edilen varlıklar alım-satım ve repo işlemlerine, teminata veya rehne konu edilemezler. (2) Yapısal pozisyon kabul edilmenin sağladığı muafiyet ve muhasebeleştirme ilkeleri bu kapsamdaki varlıkların yapısal pozisyon olarak bulundurulduğu süre boyunca tutarlı bir şekilde uygulanır. (3) Yapısal pozisyonu oluşturan varlıklar hiç bir şekilde yapılanmış finansal ürünleri içeren sözleşmelere ve netleştirme sözleşmelerine konu edilemez. (4) Birinci, ikinci ve üçüncü fıkralara aykırı uygulamalara konu olan yapısal pozisyondaki varlıklar, uygulamaya konu olduğu tarih itibariyle yapısal pozisyondan çıkarılır. (5) Yapısal pozisyon, bu Tebliğdeki usul ve esaslara uygun olmak kaydıyla banka yönetim kurulunun belirlediği kurallar ve sınırlar içinde yönetilir. (6) Yapısal pozisyon bulunduracak bankalar, kurların beklenenin tersine olumsuz bir biçimde gelişmesi ihtimaline karşı, yapısal pozisyonlar için tamamen veya kısmen finansal koruma sağlayacak ve söz konusu pozisyonların muhtemel olumsuz etkilerini azaltabilecek imkanlara sahip olmalıdır. 16
7 ÇALIŞMA SORULARI Soru No Soru 1. Yapısal pozisyon bulundurmak bankalar için zorunlu mudur. a. Zorunludur. b. Zorunlu değil ihtiyaridir. c. Kamu bankaları için zorunlu değil diğerleri için zorunlu d. Kamu bankaları için zorunlu diğerleri için değil e. Fon bankaları için zorunlu diğerleri için değil 2. Bankaların yapısal pozisyonları kapsamına hangisi girmez. a) Borçlanmayı temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler, b) Şirketler tarafından ihraç edilen ortaklık hakkını temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler, c) Borçlanmayı temsil eden dövize endeksli menkul kıymetler d) Altına endeksli menkul kıymet. e)tl DİBS 3. Tebliğ uygulamasında döviz varlığı olarak kabul edilebiecek tür nedir. a. Emtia borsasında işlem gören pamuk b. Emtia borsasında işlem gören alümünyum c. Emtia borsasında işlem gören buğday d. Altın e. Gümüş 17
4. Hangisi tarafından ihraç edilen borçlanmayı temsil eden menkul kıymetler derecelendirme kuruluşlarının notları aranmaksızın yapısal pozisyon olarak kullanılabilecekler arasında yer almaz. a. G-20 ülkelerinin merkezi hükümetleri b. Dünya Bankası c. IFC d. AB ülkeleri e. Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından yurt içi ve yurt dışı piyasalarda ihraç edilen döviz ve dövize endeksli iç ve dış borçlanma senetleri 5. Şirketler tarafından ihraç edilen ortaklık hakkını temsil eden döviz cinsinden menkul kıymetler ihraç eden şirketin, yapısal pozisyonda en az kaç yıl süre ile elde tutulacağına dair yönetim kurulu kararının bulunması gerekir. a. 6 b. 5 c. 4 d. 3 e. 2 6. Yapısal pozisyona dahil edilen varlıklar alım-satım ve repo işlemlerine, teminata veya rehne konu edilmelerinde sınırlama varmıdır. a. Bu işlemlere konu edilemezler b. Sınır yoktur. c. %50 sınırı vardır d. %35 sınırı vardır e. %25 sınırı vardır. 18
7. Yapısal pozisyon kapsamına girecek metalin yapısal pozisyona alındığı tarihten itibaren en az kaç yıl süre ile elde tutulacağına dair yönetim kurulu kararının bulunması gerekir. a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6 8. Yapısal pozisyonu oluşturan varlıkların yapılanmış finansal ürünleri içeren sözleşmelere ve netleştirme sözleşmelerine konu edilmelerinde sınırlama varmıdır. a. %50 sınırı vardır b. %35 sınırı vardır c. %75 sınırı vardır. d. Bu işlemlere konu edilemezler e. Sınır yoktur. 9. Yapısal pozisyona konu varlıkların olağanüstü nedenler hariç kısmen veya tamamen düzenlemeye aykırı olarak ilgili olmayan hesaplar altında sınıflandırılması veya elden çıkartılması durumunda banka, işlemin yapıldığı tarihi takip eden gelecek kaç yıl boyunca yapısal pozisyon tutamaz. a. 3 b. 1 c. 2 d. 4 e. 5 19
10. Aşağıdakilerden hangisi olağanüstü neden olarak kabul edilenler arasında sayılmamıştır. a) Yapısal pozisyona konu varlığı ihraç edenin kredi değerliliğinde önemli bir düşüş olması, b) Birleşme veya devir gibi nedenlerle, bankanın mevcut faiz riski pozisyonunu veya kredi riski politikasını devam ettirebilmek için bu tür finansal varlıkları zorunlu olarak elden çıkarması, c) Bankaların yatırım stratejilerinde yaptıkları değişiklikler nedeniyle bu tür finansal varlıkların olarak elden çıkarılması, d) Vadeye kadar elde tutulacak finansal varlıkların risk ağırlıklarının önemli ölçüde artırılması nedeniyle bunların elden çıkarılmak zorunda kalınması, e) Bankanın başvurusu ile banka özkaynaklarındaki değişimin sürekli olup olmadığını ve bankanın mali durumunu dikkate alarak Kurumun uygun görmesi. 20
8 ÇALIŞMA SORULARI YANIT ANAHTARI Soru No Doğru Cevap Cevabınız yanlış ise şu konuyu yeniden gözden geçiriniz 1. b İzin Ve Yapısal Pozisyonun Kapsamı 2. e İzin Ve Yapısal Pozisyonun Kapsamı 3. d İzin Ve Yapısal Pozisyonun Kapsamı 4. d Yapısal Pozisyon Kapsamına Giren Varlıklarda Aranan Nitelikler 5. d Yapısal Pozisyon Kapsamına Giren Varlıklarda Aranan Nitelikler 6. a Yapısal Pozisyon Kapsamına Giren Varlıklara İlişkin Esaslar 7. b Yapısal Pozisyon Kapsamına Giren Varlıklarda Aranan Nitelikler 8. d Yapısal Pozisyon Kapsamına Giren Varlıklara İlişkin Esaslar 9. c Yapısal Pozisyonların Muhasebeleştirme İlkeleri 10. c Yapısal Pozisyonların Muhasebeleştirme İlkeleri 21
Yararlanılan Mevzuat 5411 Sayılı Bankalar Kanunu 28 Haziran 2012 Resmi Gazete Tarihli BDDK tarafından çıkarılan Yapısal Pozisyon Tebliği 22
KULLANILAN KAYNAKLAR Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu. (Ocak 2005). 10 Soruda Yeni Basel Sermaye Uzlaşısı(Basel II). www.bddk.gov.tr adresinden alınmıştır Basel Committee on Banking Supervision. (Haziran 2004). International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. Basel, Switzerland: Bank for International Settlements Press & Communications. Battal, A. (2007). Bankacılık Kanunu Şerhi (2 ed.). Ankara: Seçkin Yayıncılık. Cangürel, O., Güngör, S., Sevinç, V. U., Kayci, İ., & Atalay, S. (2010). SORULARLA BASEL III. Ankara: BDDK. Geçer, T. (Eylül-Ekim 2004). Basel II ve Kredi Riski: Kaos İçindeki Düzen. Active Banka. Taşdelen, S. (2006). Bankacılık Kanunu Şerhi. Ankara: Turhan Kitabevi. Taşdelen, S. (Nisan 2002). Bankalar Kanunu Şerhi. Ankara: Özbay Ofset. Tekinalp, G., & Tekinalp, Ü. (2006). Bankalar ve Finansal Kurumlar Mevzuatı. İstanbul: Arıkan Yayın. Tekinalp, Ü. (2009). Ünal Tekinalp'ın Banka Hukukunun Esasları. İstanbul: Vedat Kitapçılık. Tiryaki, G. (2012). Finansal İstikrar ve Bankacılık Düzenlemeleri(1990-2010 Türkiye Tecrübesi Işığında). İstanbul: Türkiye Bankalar Birliği. Ünal, T. (2003, Ekim 17-18). Bankacılık Sisteminin Yapısal Sorunları Henüz Çözümlenmiş Değil. İstanbul: Röportaj - Active Finans Interview 2003. Faydalanılabilecek Siteler www.bddk.gov.tr www.tbb.org.tr www.tkbb.org.tr www.tmsf.org.tr www.akademikfinans.com 23