Başkent Üniversitesi Prof. Dr. Cengiz IŞIK Başkent Üniversitesi Kültür ve Sanat Araştırmaları Merkezi Bağlıca Kampusu TR-06530 A N K A R A e.mail: cengiz@baskent.edu.tr caunus@superonline.com 06. 10. 2008 Başkent Üniversitesi Rektörlüğüne Sayın Rektörüm, Rektörlüğümüze sunulan Kaunos: 2008 Yılı Kazı-Araştırma-Konservasyon- Restorasyon-Onarım-Düzenleme ve Arkeolojik Park programı çerçevesinde sonuçlandırılan çalışmamızın kısa ön raporu, Siz i öncelikle bilgilendirmek adına ilişiktir. Ayrıntılı rapor daha sonra sunulacaktır. Bu yılki programımızın gerçekleştirilmiş olmasında üniversitemin maddi, ağır lojistik ve her an yanımızda hissettiğimiz manevi desteğinin katkısı yadsınamaz. Her fırsatta altını çizerek dile getirmiş olduğum gibi, eğer programımız gereği gibi tamamlanabilmiş ise, bu sayededir. Bu bağlamda belli aralıklarla toplam 42 kişiyi bulan çalışma ekibim ve Kaunos adına Siz e ve şahsınızda emeği geçen tüm çalışanlarınıza şükranlarımı sunuyorum. Saygılarımla, Kaunos Kazı Heyeti Bşk. Cengiz Işık 1
K A U N O S 08 K I S A Ö N R A P O R 1
TİYATRO ÇEŞME BİNASI Amaç Tiyatro çevre duvarının her iki tonozlu girişin yaklaşık ortasındaki büyük göçüğü kaldırıp, altında beklenen Çeşme Binası nı gün ışığına çıkartmaktır. Kazı Çalışmaları Tiyatro çevre duvarının bu en büyük göçüğü daha 1966 yılından buyana hiç müdahale edilmeden günümüze kadar öylesine bırakılmıştır. Bundaki neden, insanı bakarken bile ürküten göçük dolgusunun kaldırılmasındaki zorluktur. Çünkü gerek çevre duvarının onlarca örgü blokları, gerek bu alandaki oturma sıralarına ait bloklar ve gerekse anakaya yongasından oluşan 15 metre yüksek ve 11 metre genişlikteki muazzam dolgunun kaldırılması insan gücüyle altından kalkılabilecek bir iş değildir. Bunun olmazsa olmazı bir vince sahip olmaktı ki, bunun için de 42 yıl beklememiz gerekliymiş. Tam 42 yıl sonra gelen üniversitem Başkent Üniversitesinin desteğini.. Yaklaşık 2.5 ay devam eden tehlikeli, tehlikeli olduğu kadar da yorucu bir çalışma sonrasında Çeşme Binası nin üzerini ağır bir yorgan gibi örten dolgu kaldırılmıştır. Zamanında Kaunos un özellikle yukarı terasındaki yoğun insan trafiğine hizmet vermiş olan Çeşme, 10.60x6.00 metre boyutuyla anıtsal bir binadır ve Tiyatro nun çevre duvarı üzerinde açılmış 11.80 metre uzunluğundaki bir nişin içindedir. Burada izleri şaşırtan, bu kadar geniş bir açıklığın tek bir tonozla geçilmiş olmasıdır. Böylesine bir mühendislik bilgisine bugün ancak şapka çıkartılır Bu hayranlık, çeşmenin su sistemindeki tasarım için de geçerlidir. Öylesine bir tasarımdır ki bu, bugün ancak metropol kentlerde meydanları süsleyen anıtsal çeşmeler için düşünülebilir: Arka duvarın orta avluya bakan yüzü üzerine açılmış 5 çörtenden birer fıskiye şeklinde akan sular alt kademe üzerine açılmış kanal ağızlarına düşmektedir; oradan da yan duvarlar üzerinde ikişer ve arka cephede birer olmak üzere toplam 5 adet çörtenden havuza boşalmaktadır. Bu çörtenlerin zamanında aslan başlı oldukları düşünüldüğünde, yapının yakışıklılığı kendini daha da bir algılatmaktadır. 1
1966 Yılı Durumu 2007 Yılı Kazı Başlangıcı 2
Kazı Çalışmaları 2008 3
Kazı ve Onarım Sonrası 2008 4
Restütüsyon Deneysel Arkeoloji Çeşme Binasının kalıntıları tamamen açığa çıkartıldığında ve özellikle de su sisteminin tasarımı, yaklaşık 2300 yıl sonrasında çörtenlerinden su akıtma heyecanı yaratmıştır bizlerde. Ve akıttık da.. Deneysel Arkeoloji 2300 Yıl Sonra Çörtenlerden Akan Sular 5
Tanıtım Dinletisi Bu anıtsal Çeşme Binası nın yeniden gün ışığına çıkartmış olmanın sevincini yalnız kendi aramızda yaşamak yetmemiştir bizlere. Bu yakışıklı Çeşmenin yeniden doğumunu yurt geneline de duyurmalıydık. Bu bağlamda yapının avlusu içinde, üniversitem Devlet Konservatuarı elemanlarından oluşan bir Quartet dinletisi gerçekleştirilmiş ve bu dinleti üniversitemin yayın kuruluşu olan KanalB aracığı ile yurt geneline yayınlanmıştır. Dinleti Koruma Yapıyı, özellikle kış aylarındaki şiddetli yağışlar sonrasında arka dolgunun olası akıntısından korumak zorunluluğu doğmuştur. Bu bağlamda, arka dolgu üzerine önce jeotextil malzeme serilmiş ve bunun da üzerine, dübellerle bağlanan ve çelik tellere sıkıştırılan kafes tel kapatılmıştır. Çeşmenin korunan arka duvarı üzerine de dört sıra blok yerleştirilmiştir. 6
Koruma Önlemleri 7
Geleceğe Yönelik Restorasyon Projesi Bugün ancak üç boyutlu çizimlerini yapıp, restütüsyon denemeleri çizilen Çeşme Binası nın gelecek sezon içinde restorasyonu düşünülmektedir. Bunun için gerekli olan uygulama projesi, yıl içinde hazırlanacak ve kurul izni alınacaktır. Tamamlama Önerisi 8
TUZLA Amaç Geçen iki mevsim sonrasının ardından cevapsız kalan soruların karşılığını bulmaktır: Tesis alanında başka mimari dokunun kumul altında olup olmadığının belirlenmesi gibi; tuz naklinin hangi yolla yapıldığının izlerini gözlemlemek gibi; bulunduğu yerin tuz üretimi için elverişli ne tür hava koşullarına sahip olduğunun saptanması gibi; zamanının tuzla önünden geçen kıyı şeridinin belirlenmesi gibi. Bütün bunların yanında deneysel arkeoloji çerçevesinde tuz üretmek ve bunun pharmakolojik değerinin bugün hala geçerli olup olmadığının anlaşılması için laboratuar analizini yaptırmak. Kazı Çalışmaları Tuzla - Havadan Alandaki arkeolojik araştırmaları, kazı öncesinde gerçekleştirilen elektrik etüdü ve jeofizik çalışmaların verileri yönlendirmiştir. Bu bağlamda tesisin doğu bölümde tespit edilen anomali noktalarında sondaj çukurları açılmış ve zamanının yürüme tabana inilmiştir. Tabanın yosun tabakası ile kaplı sertleşmiş tuz katmanı karakteri bugünkü yürüme zemini üzerinde de karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca, tuz üretmek amacıyla son parsel içinde tek bir tava daha açığa çıkartılmıştır. 9
Sondajlar Kazı Tuz Üretimi Elektrik Etüdü ve Jeofizik Çalışmalar 10
Tuzlada gerçekleştirilen elektrik etüdü ve jeofizik çalışmalarının amacı, yukarıda da belirtildiği gibi kumul altındaki olası mimari dokunun ve arkeolojik verilerin önceden saptanmasına yönelik gerçekleştirilmiştir. TÜBİTAK Projesi çerçevesinde de sürdürülen bu çalışmaların verileri bizlere ayrı birer rapor halinde sunulmuştur. Jeofizik Çalışmaları Elektrik Etüt Çalışması 11
Koruma Açılan sondajlar yeniden kendi malzemesiyle kapatılmıştır. Tuz üretilen tava ise, önce jeotekstil malzeme ile örtülmüş ve kumulla tekrar doldurulmuştur. Yüzey Araştırması Çalışan işçilerin barınma ya da tuz yıkama mekânları gibi tesisin ticari ve sosyal yaşamıyla ilgili olası belgelere ulaşmak amacıyla, civarda yüzey araştırmaları da yapılmıştır. Bu yüzey araştırmaları Kaunos un teritoryumu için bizlere yeni belgeler sunmuştur. Arkeolojik Belgeler 12
Geleceğe Yönelik Proje Alandaki arkeolojik çalışmalarımız tamamlandığında burayı Arkeolojik Park çerçevesinde değerlendirilmesi planlanmaktadır. Ve eğer alt yapı oluşturulursa, zamanında göz merhemi yapımı için aranılan Kaunos tuzunun pharmakolojide yeniden kullanılmasına yönelik projeler üretilecektir Amaç KUBBELİ KİLİSE Güney Şapel Geçen yıl kuzey şapeli açığa çıkartılan Kubbeli Kilise nin bu yıl da hemen güneyine eklenmiş şapelin temizliği programlanmıştır. Amaç, bu şapelin de mimari dokusunu belirleyip yayın için gerekli dokümantasyonu elde etmektir. Kazı Öncesi Kazı Çalışmaları Kazı çalışması sonrasında şapelin yalnızca mimari dokusu gün yüzüne çıkartılmamış, bir sürprizi de beraberinde getirmiştir: Taban Mozaiği. Kendi dönemi için son derece kaliteli döşenmiş olan bu taban mozaiği, özellikle apsis bölümündeki krater motifi nedeniyle zamanında bir vaftizhane olarak kullanılmış olmalıdır. 13
Kazı sırası Apsis ve Taban Mozaiği 14
Koruma Taban mozaiği geçici de olsa korumaya alınmıştır: Üzeri jeotekstil ile kapatılmıştır ve sonrasında kum malzeme ile tamamen örtülmüştür. Koruma Geleceğe Yönelik Proje Açığa çıkartılmış olan bu güzel mozaik tabanın kenti ziyaret edenler tarafından da görülebilmesi için, şapel zerine bir ahşap çatı sistemi düşünülmektedir. Projelendirilecek olan bu sistemin uygulanması önümüzdeki kazı dönemi için planlanmıştır. Ayrıca mozaik döşemin üzerine, üzerinde yürünebilen bir cam taban monte edilecektir. Amaç ve Uygulama PALAESTRA Yayın çalışmaları tamamlanmış olan bu alan, Kaunos un en çok ziyaretçi çeken merkezlerinden biridir. Ve bu nedenle de, resimden de anlaşılacağı üzere oldukça bakımsız bırakılan bu alanın Arkeolojik Park projesi çerçevesinde düzenlenmesi kaçınılmaz olmuştur. Yapılan kazı ve düzenleme çalışmaları sonrasında, alan üzerindeki geçen son on yılın atık toprakları kaldırılmış; alandaki geç dönem yapıların kalıntıları ortaya çıkartılmıştır; önceki kazı çukurları yeniden kapatılmıştır; mevcut ağaçların bakımları yapılarak koruma altına alınmışlardır. 15
Kazı Öncesi Kazı Sonrası 16
ÇARŞI BAZİLİKASI Amaç ve Uygulama Daha 1990 lı yılların başında çalılıklar arasında keşfedilen bu yapının arkeoloji dünyasına kazanılmasının zamanı gelmiştir. Bu nedenle de yapı hakkındaki ilk bilgilerin elde edilmesi ve buradaki çalışmanın bir TÜBİTAK projesi olarak hazırlanmasının gerekliliği yerine getirilmiştir: Alan bitki örtüsünden temizlenmiş; yapının genel planı kontrol edilmiş; daha önceki yıllarda gruplandırılan blokları üzerinde çizim çalışmaları tamamlanmış; Stoa ile olan bağlantısı belirlenmiş ve gerekli dokümantasyon çalışmaları tamamlanmıştır. Temizlik ve Sonrası 17
Mimari Dokümantasyon Geleceğe Yönelik Proje Yıl içinde hazırlanacak kazı ve restorasyon projesi ile TÜBİTAK a sunulacaktır. Projenin kabulü sonrasında buradaki çalışmaların bilimsel araştırmaları başlayacaktır. Reddi durumunda bilimsel çalışmalara ara verilmeyecektir. Amaç ve Uygulama DEMETER TERASI Önceki yıllarda yalnızca çöplükleri kazılan ve çöplüklerinden yüzlerce adak eşyasının gün yüzüne çıkartılan çıkartıldığı Demeter Terası nda gerçekleştirilen program, Çarşı Bazilikası ile örtüşmektedir: Temizlik sonrasında teras duvarında ve teras üzerindeki mimari dokuda dokümantasyon çalışmaları yapılmıştır. 18
Demeter Terası ve Dokümantasyon Çalışmaları Geleceğe Yönelik Proje Alan ülke arkeolojisi için çok büyük bir önem taşımaktadır. Çünkü Kaunos, tanrıça Demeter adına yapışmış bir kutsal alanda her yıl yalnızca kadınlar tarafından kutlanan Bereket Bayramı nın doğudaki son bilinen örneğidir. Gerek mimarisi ve gerekse adak eşyalarının çeşitliliği ve bolluğu yönünden Kaunos Demeter Alanı bu özel çalışmayı hak etmektedir. Bu nedenle de yıl içinde hazırlanacak bir araştırma projesi, TÜBİTAK a sunulacaktır. 19
AGORA Elektrik Etüdü ve Jeofizik Araştırmalar Amaç Bugün yalnızca 1/3 lük bir bölümü ancak kazılmış olan Liman agorası yaklaşık 1.5 metre kadar doğal dolgu tabakasıyla kaplıdır. Hiç şüphe yoktur ki, bu dolgu Kaunos un siyasi, sosyal, ticari ve ekonomik yönden yaşamının belgelerinin üzerini örtmektedir. Yalnızca anıt cinsinden bu belgelerin değil, aynı zamanda buraya açılan caddelerin ve de rıhtım dokusunun kalıntılarını da saklamaktadır. Bunların yerlerinin ve uzantılarının önceden belirlenmesi bizler için zamandan kazanç olacaktır. İşte bu nedenledir ki, TÜBİTAK desteği ile Tuzla Projesi için alınan radar bu alandaki jeofizik çalışmalarda da kullanılmıştır ve ayrıca elektrik etüdü de yapılmıştır. Antik Yol L42 1 Nolu Anomali Alanı L43 Kesiti 20
TİYATRO Jeofizik Araştırmalar Amaç Benzer uygulama Tiyatro nun, zamanındaki yürüme zemininden bugün oldukça yukarıda olan tonozlu doğu girişi arasında da gerçekleştirilmiştir. Amaç, tahmin edilen basamakların varlığının tespitidir. Sonuç Yapılan çalışma sonrasında, Çeşme Binasının hemen önünden geçen zamanının yürüme tabanı üzerinde, yapının doğu bitiminden itibaren başlayan merdivenin ilk üç basamağı tespit edilmiştir. Burada devam eden kazılar sonrasında da önceden varlığı bilinen bu üç basamak gün yüzüne çıkartılmıştır. Geleceğe Yönelik Proje Bu basamakların üzerindeki muazzam dolguyu kaldırarak, tonozlu girişin hemen önündeki platforma kadar merdiveni tümüyle hizmete sunmaktır. 21
RESTORASYON KONSERVASYON - ONARIM Amaç Kazılarımızla açığa çıkartılan mimari malzemenin ait oldukları yapının restorasyonuna yönelik kullanılmaları ancak konservasyonlarından sonra mümkündür. Bu nedenle de her yıl onarımları ve konservasyonları gerekli malzeme ele alınmaktadır. Uygulama Bu yıla ait uygulamalar hem mimari malzeme, hem farklı küçük buluntular, hem sıva malzemesi ve hem de mozaik tabanda gerçekleştirilmiştir: Kilise - Orta Nef Eşiği Tiyatro Çeşmesi Parapet Silmesi 22
Bronz Demir Pişmiş Toprak Eser Konservasyonu Sıva Konservasyonu 23
Mimari Parçaların Konservasyonu 24
Kilise Mozaik Konservasyonu 25
EPİGRAFİK ÇALIŞMALAR Bilindiği üzere 1966 2006 yılları arasında ele geçen Kaunos yazıtları, epigrafımız Prof. Dr. Christian Marek tarafından Die Inschriften von Kaunos başlıklı kitapta yayınlanmıştır. Kaunos un siyasi, dini, sosyal, ekonomik ve ticari yaşamı hakkında bizleri bilgilendiren ve de araştırmalarımıza ışık tutan yazıtların yenileri, geçen yıldan başlayarak kazılarımızla gün ışığa çıkartılmaktadır. Bu yeni yazıtların dokümantasyonu için çalışmalarımız her yıl olduğu gibi bu yıl da devam etmiştir. Bunlar yeterli sayıya ve değere ulaştığında, Kitabın 2. cildi olarak yayınlanacaktır. DEPO ÇALIŞMALARI Amaç Kaunos öreninde ele geçen malzemenin müzelik değerde olanları her çalışma yılının sonrasında müzelere teslim edilmektedir. Etütlük olarak isimlendirilen her türden parçalar ise, yeterli miktarda Kazı Evi Depo su içinde muhafaza edilmektedir. Buradaki amaç, araştırmacıların yayın çalışmaları için, onlara malzeme sunmaktır. Proje Bu yılın depo çalışma programı içinde, cam malzemenin yanında sikkelerin ve konservasyonları yapılan demir ve bronz malzemenin de yayınına ait ön çalışmalar gerçekleşmiştir. Bu malzemenin yayın çalışmaları tamamlandığında her biri ayrı makaleler olarak yayınlanacaktır. 26
27
YAYIN SORUMLULARI TİYATRO ÇEŞMESİ: Cengiz IŞIK Oğuz ÖZER Yasemen ÖZER TİYATRO SAHNE BİNASI: Burhan VARKIVANÇ TUZLA: Cengiz IŞIK Sema ATİK Adnan DİLER KUBBELİ KİLİSE: Nihan SAYMAN Yasemen ÖZER Ayşe AYDIN ÇARŞI BAZİLİKASI: Zeynep ÇİZMELİ ÖĞÜN Hakan ÖZTANER DEMETER TERASI: Adnan DİLER Mustafa BULBA Münife DOYRAN YAZILI BELGELER: Christian MAREK CAM BULUNTULAR: Çiğdem GENÇLER SİKKE BULUNTULARI. Zeynep ÇİZMELİ ÖĞÜN SUALTI ÇALIŞMALARI SONUCU: Serdar AKERDEM AGORA ANITLARI: Ufuk ÇÖRTÜK 28