Rektörlüğüne. Sayın Rektörüm,

Transkript

1 Başkent Üniversitesi Prof. Dr. Cengiz IŞIK Başkent Üniversitesi Kültür ve Sanat Araştırmaları Merkezi Bağlıca Kampusu TR A N K A R A e.mail: cengiz@baskent.edu.tr caunus@superonline.com Başkent Üniversitesi Rektörlüğüne Sayın Rektörüm, Rektörlüğümüze sunulan Kaunos örenindeki Sığ Deniz Sismiği çalışma programının ham verileri üzerinde varılan sonucu, Siz i öncelikle bilgilendirmek adına kısa bir ön rapor olarak ilişikte sunulmuştur. Multi disipliner bir yaklaşımla sonuçlandırılan programımızın Arkeolojide bir ilk olarak gerçekleştirilmiş olmasında üniversitemin maddi ve her an yanımızda hissettiğimiz manevi desteğinin katkısı yadsınamaz. Bu bağlamda, Üniversitemiz ve Muğla Üniversitesi yanında Ankara Üniversitesi öğretim üyeleri ile Maden Tetkik Arama Enstitüsü Deniz Koordinasyonu Başkanlığı jeoloji mühendislerinden oluşan ekibim ve Kaunos adına Siz e ve şahsınızda emeği geçen tüm çalışma arkadaşlarınıza şükranlarımı sunuyorum. Saygılarımla, Kaunos Kazı Heyeti Bşk. Prof. Dr. Cengiz Işık 1

2 KAUNOS-Kbid 09 SIĞ DENİZ SİSMİĞİ ÇALIŞMASI

3 KAUNOS TUZLA SULTANİYE/LETO KUTSAL ALANI LİMAN SIĞ DENİZ SİSMİĞİ ÇALIŞMALARI Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Başkent Üniversitesi adına başkanlığım altında yürütülen Kaunos örenindeki TÜBİTAK destekli Sığ Deniz Sismiği projesi, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Jeoloji Bölümü, Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) ve Türkiye Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüklerinin (TKİ) katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Başkent Üniversitesi nin maddi ve Maden Tetkik Arama Enstitüsü nün ekipman desteğiyle sonuçlandırılan projenin bu ilk çalışması, gelecek yılın aynı alanlardaki araştırmaların esasını oluşturacak veri toplama olarak değerlendirilmiştir. Multi disipliner bir ekibin Kaunos un üç önemli alanında gerçekleştirdiği bu Sığ Deniz Sismiği çalışması, Arkeoloji de bir ilktir: Aşağıdaki şema gösterildiği ve resimde görüldüğü gibi, Alıcı, Güç Kaynağı ve Jeneratör 3x3 metre boyutunda ve 300 kg. yük taşıma kapasiteli bir sal üzerine yerleştirilmiştir. Güç kaynağına bağlanan katamaran formlu Sismik Kaynak ve alıcıya bağlanan Hidrofon ise, su yüzeyinde arkadan çekilmiştir. Ve sal, daha çok bir bot, botun ulaşamadığı yerlerde ise elle yüzdürülmüştür (Res. 1). Res. 1 ekil 1: Çok sığ sularda veri toplama tekniği: A atış (kaynak) stasyonlarını, H hidrofon (alıcı) istasyonlarını. Bu yöntem, ileriye dönük Kaunos araştırmaları için üç ayrı bölgede uygulanmıştır: Kaunos Tuzlası, Sultaniye/Leto Kutsal Alanı ve Ticari Limanı. 1

4 KAUNOS TUZLASI Bilindiği üzere antik çağın pharmakolojisinde göz tedavi için kullanılan Kaunos tuzunun üretildiği tesis, Kaunos taki araştırmalarımızın ancak 40. yılında keşfedilmiştir. Birbirinden kanallarla ayrılan üç tam ve iki yarım parseller içine toplam 48 adet tuz tavasının yerleştirildiği tesis, Dalyan Deltası nın ucunda oluşan İztuzu kumsalının arkasındaki Tuz Gölü ile arkasındaki kayalık tepe arasında kalan dar bir kumul üzerine yapılmıştır. (Res. 2). Bu alanda süregelen TÜBİTAK destekli araştırmalarımızın bu aşamasını Sığ Deniz Sismiği taraması oluşturmuştur. İki yılla yayılan bu çalışmanın sonrasındaki beklentilerimiz çok yönlüdür: Arkadaki Tuz Gölü çanağının ne zaman ve nasıl oluştuğu gibi; ana kaya tabanının ne kadar metre aşağıda uzandığı gibi; Tuzlanın yapıldığı dar kumul düzlüğün nasıl bir jeolojik başkalaşım sonrasında oluşumu gibi; tesise ait başka mimari dokunun varlığının saptanıp saptanamayacağı gibi; tuzlanın faaliyet gösterdiği dönemlerde gölün denizle olan bağlantısının olup olmadığı gibi ve tabii tuzlanın neden burada kurulduğu gibi. Res. 2: Dalyan Deltası; İztuzu Sahili; Akdeniz; Tuz Gölü ve arkasındaki kayalık burun (önde, sağda) Bu amaçla öncelikle Tuz Gölü üzerinde sismik yapılacak alanın hatları belirlenmiştir (Şekil 2). Ekipmanlar hazırlanmış ve ekip önceden belirlenen hatlar üzerinde veri toplama çalışmalarına başlanılmıştır (Res. 3-6) Biraz da hava muhalefeti nedeniyle iki güne sığdırılan çalışmalarda, önce Katamaran Sismik Kaynak yerine başka bir kaynak yöntem denenmiş, fakat bunda başarı elde edilememiştir. Bunun üzerine yeniden klasik yönteme dönülmüş ve başlangıç olarak da halatla belirlenen doğu-batı hattı taranmıştır. 2

5 Şekil 2: Tuzla. Renkli çizgiler sismik hatları; çizgilerin uçlarındaki kodlar da hat numaralarını göstermektedir. Res. 3-6: Ekipman hazırlığı ve veri toplama çalışmaları. 3

6 Henüz daha ham olan verilerden elde edilen sonuçlara kısaca değinmek istersek eğer, ilk söyleyebileceğimiz, göl çanağının anakaya zemininin su seviyesinin 27 metre aşağıda uzandığıdır (Şekil 3-4). Bunun anlamı şudur: Arkadaki kayalığın ilk kırılıp çökmesi sonucu, bugün tuz tavalarının üzerinde bulunduğu dar platform oluşmuş (Res. 7), sonraki kopup çökme ise, göl çanağını meydana getirmiştir. Ve bu göl çanağı, son buzul çağından buyana da 27 metreye ulaşan sedimentle dolarak şimdiki yüksekliğine gelmiştir. Hemen vurgulamak gerekir ki, Tuzlanın buradaki inşası bu göl çanağının oluşumundan sonra olmuştur. Ve hatta bu göl çanağı, olasılıkla da kayalığın burnundaki bir kanalla hala daha denizle bağlantılı olmalıydı. Gerek zamanındaki bu coğrafik özellik ve gerekse arkadaki mermer kayalık tuzlanın bu alandaki kurulmasının nedeni olmuşlardır. Ve yaz aylarındaki sıcak lodos rüzgârının göl üzerine doğru esmesi de önemli bir etkendir. Bu durumda tuz, tavalardaki çökeltisine gelinceye kadar iki ön aşamada belli ölçüde yoğunlaşmaktadır. Tuzun sadece yaz aylarında üretildiği dikkate alınırsa, bu ön buharlaşma olanağının varlığı önemini ortaya koymaktadır. Önce göl çanağı içindeki su, belli bir seviyeye kadar buharlaşmaktadır; buradan kanallara geçen yoğunlaşmış su, kanal içindeki bekleme süresi içinde biraz daha yoğunlaşacaktır. Buradan tavalara alınan tuzla yoğunlanmış suyun alan üzerinde oluşan türbülans nedeniyle tuza dönüşmesi zaman almayacaktır. Tuz tavaların hamcı ve deniz suyunun yoğunluğu dikkate alınarak yapılan hesap sonrasında, bir tava içinde meydana gelen tuz yaklaşık 50 kg. civarındadır ki, bu da bir insanın kendi taşıyabileceği bir yüktür. Bu da taşınmanın göle bağlanan kanal üzerinden teknelerle Kaunos a getirilmiş olabileceği fikrini akla getirmektedir. Tavaların bulunduğu alan üzerinden de veri toplanmıştır. Arkeolojik yöntemlerle saptanan mimari döşemin dışında, kumul altında saklı bir başka kalıntının verilerine rastlanılmamıştır. Şekil 3: Sismik kesitin solunda açılı bir şekilde alçalan yamaç, sismik kesitin alt yarısında ise temel kaya görülmektedir. Temel kaya su yüzeyinden 27 metre derindedir. 4

7 Şekil 4: Tuz Gölü nü oluşturan tuz tavalarına paralel ana faya dik antitetik fayın sismik kesitteki görünüşü. Fayın sismik kesitte ölçülen atımı (5 metre) Res. 7 de görülen yüzey atımı ile aynıdır. Res. 7: Şekil 4 deki sismik kesitte görünen fay. Fay, tepenin solundaki zirveden sola doğru ilerleyerek kıyıya kadar inmektedir. Tuzla, soldaki açık renk kayalık yüzeyin hemen önünde kurulmuştur. 5

8 KAUNOS LİMANI Sismik araştırma için seçilen ikinci alan, bugün Sülüklü Göl olarak bilinen Kaunos un ticari limanıdır. Kent Agorası nın hemen arkasında geliştiği bu liman, binlerce yıldan beri süregelen sedimentle dolmuş ve bugün su seviyesi en fazla 80 cm. derinliğe ulaşmaktadır (Res. 8). Sınırları kış aylarında daha da genişleyen, kendi dönemindeki kenar çizgisine ulaşan ticari limandaki sismik çalışmanın amacı, varsa rıhtım kalıntılarına ulaşmak; sediment dolgusu içindeki olası batıkların yerlerini tespit edebilmek ve liman çanağının zamanındaki derinliğini belirlemekti. Res. 8: Kaunos. Ticari Liman Bu sorulara cevap bulmak için göl üzerinde ve yaklaşık orta aks üzerinde kuzey-güney doğrultusunda bir hat alınmıştır (Şekil 5). Bu hattın doğusunda ve batısında kalan alan, hatta paralel parsellere bölünmüştür. Veri toplama çalışmaları öncelikle bu hatlar üzerinde tamamlanmıştır. Sonrasında bu hatlara dik, doğu-batı yönünde hatları belirlenmiş ve böylece göl yüzeyi üzerinde toplanan veriler kare alanlar içinde değerlendirilmiştir. Res. 9: Liman Çanağı üzerinde veri toplama. 6

9 Res. 7: Kaunos Limanı (Sülüklü Göl). Kuzey-Güney yönlü atılan sismik hatlar. Açık mavi sınırlar limanın yaz aylarındaki sınırı; koyu mavi alanlar ise liman çanağının kış aylarındaki yayılım çizgisi. Kış aylarında ulaşan bu sınır olasılıkla limanın kendi dönemindeki kenar çizgisidir. Toplanan ham verilerin değerlendirilmesi sonrasında, liman çanağı içindeki anakaya zeminin bugünkü su yüzeyinden 30 metreye ulaştığı bilgisine ulaşılmıştır. Rıhtıma ait kalıntılara ise, ancak belli bir bölgede ve çok cılız olarak rastlanılmıştır. İki ayrı noktada ise olası batık kalıntılarının yansımaları gözlemlenmiştir (Şekil 8 Res. 11). Res. 10: Liman çanağı üzerinde veri toplama çalışması. 7

10 Res. 11: Alınan yansımalara ait veri kayıtlarının tutulması Şekil. 8: Sülüklü Göl tabanının derinliklerinden alınan sismik kesit: En üstte su tabanı görülmektedir. Su tabanının altında güncel çökeller, ince ve yataya yakın biçimlenmişlerdir. Güncel çökellerin altında sert bir yapıya sahip, yüksek yansıma katsayısı veren bir anomali görülmektedir. Bu olasılıkla bir batığa ait yansımadır. Res. 12: Liman ağzının her iki ucundaki kule kalıntıları 8

11 Liman çanağı içindeki sismik çalışmanın süreci içinde, yine göl alanında yapılan arkeolojik gözlemler bizleri yeni bir sonuca götürmüştür: Kaunos limanının ağzı, zamanında birer kule ile kontrol altında tutulmuş olmalıdır. Olasılıkla oktagonal planlı tasarlanmış bu kuleler, kare planlı birer alt yapı üzerinde yükselmektedir. Strabon un bahsettiği gibi, Kaunos limanı da geceleri ve savaş esnasında eğer zincirle kapatılmış ise, bu zincir, her biri kendi doğrultusundaki surlara birer duvarla bağlanan bu iki kule arasında gerilmiş olmalıdır. Bugün ancak kalıntıları izlenebilen kuleler (Res. 12), özellikle gelen deniz tacirleri için kentin ihtişamını temsil edecek kadar etkileyici bir mimari yapıda olmalıydı. Ve belki de her biri, birer devasa bronz heykele de kaidelik ediyordu. SULTANİYE / LETO KUTSAL ALANI Sultaniye-Leto Kutsal Alanı önündeki Köyceğiz Gölü çanağı üzerinde sismik veriler toplamak üzere yol alırken, kanalın göle açıldığı ağzının sağ kıyısında özel bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Çünkü önceki yıllarda havadan gözlemlenen ve de fotoğraflanan göl suyu içindeki parsel görünümlü izlerin ne olabileceğinin kesinlik kazanması gerekiyordu (Res. 13). Geçen yıl bu alanda gerçekleştirdiğimiz sualtı araştırmamız da sonuç vermemiştir çünkü. Res. 13: Dalyan Çayı nın Köyceğiz Gölü ne açıldığı ağzın sağ kıyısında, göl suyu içinde kalan parsel izleri Yapılan uzun soluklu sismik çalışma sonrasında bu izlerin hiç bir şekilde antik çağın olası mimari dokusu ile bir ilgisi olmadığı belirlenmiştir. Varılan ortak görüşe göre bu izler, yakın zamana kadar kullanılan tarla sınırlarını, olasılıkla pirinç tarlası sınırlarını belirlemektedir. Zaten bu mevkiinin yeri 1: lik harita üzerinde Pirinçlik olarak lokalize edilmiştir. 9

12 Aşağıdaki harita üzerinde de görüleceği gibi renkli çizgilerle gösterilen sismik veri, Dalyan Çayı nın Köyceğiz Gölü ile birleştiği noktanın batısında; doğusunda ve kanal boyunca toplanmıştır (Şekil 9 Res )). Res : Veri Toplama çalışmaları Şekil 9: Kanal; Köyceğiz Gölü ve Sultaniye/Leto Kutsal Alanı. Sismik hatlar renkli çizgilerle gösterilmiştir. Kaplıcaların önünde toplanan veriler, antik çağlardan buyana şifa olarak kullanılan termal suyun çıktığı kaynağa ait fayın göl içindeki devamı belirlenmiştir (Şekil 10). Fay sismik kesitin solunda, sağdaki deniz tabanından yukarıya doğru bir yükselti olarak görülmektedir. Deniz tabanı holosen dönemin çökelleriyle kaplanmıştır. Şekil 10 10

13 Bir başka veri üzerinde, Sultaniye kaplıcası önünde, ortada küçük bir graben yapısı görülmektedir (Şekil 11). Üzeri yine holosen dönemin çökelleriyle kaplanmıştır. Sağa doğru kıyıya yaklaşıldığında deniz tabanın yükseldiği görülmektedir. Şekil 11 Yukarıdaki bilgiler, ulaşılan ham verilerin değerlendirilmesi sonrasında varılan ilk gözlemlere aittir. Sismik verilerin ayrıntılı işlenmesine ve değerlendirilmesine başlanılmıştır. Bu çalışma sonrasının yorumları ayrı bir rapor olarak tekrar sunulacaktır. 11