İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 5İ Ortak Dersler İŞ GÜVENLİĞİ Öğr. Gör. Mehmet Ali ZENGİN 1
Ünite 6 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE TEHLİKE VE RİSK KAVRAMLARI Öğr. Gör. Mehmet Ali ZENGİN İçindekiler 6.1. TEHLİKE VE RİSK KAVRAMLARI... 3 6.2. TEHLİKENİN TANIMLANMASI... 5 6.2.1. Olası Tehlike Kaynaklarına Örnekler ;... 7 6.3. RİSKLERİN BELİRLENMESİ...11 6.3.1. Risklerden Korunma İlkeleri...13 6.3.2. Belirsizlik...14 6.4. ÖRNEK UYGULAMA...15 6.5. KAYNAKÇA...18
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 Doğduğumuz günden itibaren yaşamımızın bir parçası olarak, karşı karşıya kaldığımız her bir olay ve yaptığımız her bir faaliyette az ya da çok risk bulunmaktadır. Evrende, her bir obje, bizim için bir tehlike veya tehdit ortaya çıkarmaktadır. Arabaya binmekle kaza yapma Yolda yürümekle ezilme İstanbul da yaşamak ile deprem Hazır gıda tüketmekle kanser Doğal gaz ile ısınmakla yangın Telefon kullanmakla kanser Buzdolabı, elektrik süpürgesi kullanmakla elektriğe çarpılmak Yüksekte çalışma düşme vb. Tehlikenin olduğu her yerde risk de vardır. Dolayısıyla milyonda bir, milyarda bir de olsa risk her an karşı karşıya kaldığımız bir olgudur. Bundan dolayı da İş Sağlığı ve Güvenliğinin temel amacı olan sıfır risk ve sıfır meslek hastalığı pratik olarak hiçbir zaman ulaşılamaz bir ideal olmakla birlikte, tehlike olasılığı ve şiddetini düşürmek yoluyla olabildiğince riski minimize etmek gerekmektedir. Risk, bir olasılıktır. Bir ve sıfır arasında [0,1] değişen sayısal değerlerle ifade edilebilir. Bir, %100 riski, sıfır ise %0 riski gösterir. Sayısal olarak ifade edilemiyorsa, yüksek, düşük, çok yüksek, çok düşük kabul edilebilir gibi bulanık sözcüklerle tanımlanmaya çalışılır. Literatürde, farklı alanlarda, birbirlerinden farklı şekillerde kullanılabilmektedir. Dünya sıralamasında kaza sıklığı olarak ülkemiz Avrupa da 1. sırada ve dünyada 3. sırada bulunmaktadır. Bu rakamlar, bu bölümün yazılma gerekliliğini ve önemini gösteren en önemli faktördür. Bu bölümde, tehlike ve risk kavramları örnek bir uygulamayla okuyucuya açıklanarak netleştirilmeye çalışılmıştır. 6.1. TEHLİKE VE RİSK KAVRAMLARI Literatüre bakıldığında, risk kelimesinin nereden geldiği ve orijini ile ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı kaynaklarda, Çin orijinli bir kelime olduğu ve diğer dillere de Çinceden geçtiği ifade edilmektedir. Çincede risk kelimesi, tehlike ve fırsat kelimelerinin bileşkesidir. Bu unsurların birincisi gelecekte oluşma ihtimali bir diğeri ise fırsat ve tehdit dir. Diğer terminolojilerin tümünde risk denilince tehdit in anlaşıldığı ifade edilmektedir. Çin de ise risk, faaliyetlerimiz esnasında meydana gelebilecek olan ve amaçlarımızı engelleyebilecek tehditler/olumsuzluklar veya amaçlara ulaşmayı kolaylaştırabilecek fırsatlar olarak tanımlanmaktadır. Diğer bazı kaynaklarda risk kelimesinin kökünün Arapça rızık-rısq kelimesinden geldiği düşünülmektedir. Arapça rızık-rısq, Allah tarafından kişiye verilen ve üzerinden kâr sağlanan şey olarak tanımlanmakta, rastlantısal ve olumlu sonuçlarla anlamlandırılmaktadır. Arapça rızık-rısq kelimesi Yunancada on ikinci yüzyılda kullanılmaya başlanmış, genel olarak elde edilen sonuçlar ve şans ile ilişkilendirilmiştir. 3
İş Güvenliği Başka kaynaklarda ise, Latince riscum kelimesinden geldiği düşünülmektedir. Latince riscum kelimesi, orijinalinde denizcileri engelleyen mercan kayalıkları olarak adlandırılsa da diğer anlamı tesadüfi fakat engellenemeyen olaydır. Tablo 1 `de riskin farklı anlamları verilmektedir. Riski sayısal olarak ifade etmek gerekirse, örneğin, bir sekreterin, bilgisayarla evrak yazımında her 1000 tuşa vuruşta bir hata yaptığını ve hedefinin 1 milyon tuşluk veri girişi yapmak olduğunu düşünelim. Yanlış giriş yapma tehlikesinin olasılığı 1/1000=0.001. Yanlış giriş ile ilgili beklenen hatalı olay sayısı, 1/1000 x 1 milyon=1000 adet hatadır. Riskin değeri ise, beklenen hatalı olay sayısı ile şiddetinin çarpımıdır. Çoğu durumlarda şiddet parasal olabilir. Eğer her bir veriyi düzeltmenin maliyetini 1 TL olarak kabul edersek risk ile ilgili beklenen değer= 1000 TL dir. Belirsizlik, riskin temel bir bileşenidir. Risk değerlemenin amacı ise belirsizliği tanımlamaktır. Literatürde farklı risk tanımları farklı alanlar için yapılmıştır. Genelleme yapılacak olursa, her riskin özünde belirsizlik bulunmaktadır. Risk bir olasılıktır, pozitif olarak fırsat yakalama, negatif olarak ise kayıp ortaya çıkma ihtimali söz konusudur. Risk yönetim sürecinin ilk adımı, risklerin ve tehlikelerin tanımlanmasıdır. Tanımın Yapıldığı Organizasyon ILO Guidelines, 2001 HMT OrangeBook ISO/IEC Guide 73, 2002 TS 18001, 2008 TDK 6331 Sy. İSG Kanunu ve İSG Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği, 2012 WHO, 2002 ISO/IEC 31010:2009 RİSK Tanımı Tehlikeli bir olayın meydana gelme olasılığı ile insan sağlığına olan zararın veya yaralanmanın şiddetinin birleşimi Potansiyel olayların olasılığı ve etkisinin kombinasyonundan ortaya çıkan çıktının belirsizliği Bir olayın olasılığı ile sonuçlarının şiddetinin birleşimi Tehlikeli bir olayın veya maruz kalma durumunun yol açabileceği yaralanma veya sağlık bozulmasının ciddiyet derecesinin birleşimi Zarara uğrama tehlikesi, riziko Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimali Sonucun olumsuz olma ihtimali veya bu olasılığı ortaya çıkaran faktör Belirsizliğin amaçlar üzerindeki etkisi Tablo 1: Farklı Organizasyonlar Tarafından Yapılan Risk Tanımları 4
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından 29.12.2012 tarihli Resmî Gazete de 28512 sayısı ile yayınlanan İSG Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği 6 ana başlık altında toplanmıştır: Risk Değerlendirmesi ekibinin kurulması Tehlikelerin tanımlanması Risklerin belirlenmesi ve analizi Risk kontrol adımları Dokümantasyon Risk değerlendirmesinin yenilenmesi Bu kapsamda, tehlikelerin tanımlanması ve risklerin belirlenmesi olmaksızın risk değerlemesi yapılamaz. 6.2. TEHLİKENİN TANIMLANMASI Öncelikle tehlikenin birkaç tanımına değinelim: İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya iş yerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelidir. Çevremizdeki zarar verme potansiyeline sahip olan herhangi bir şeydir. İnsanların yaralanmasına, hastalanmasına, malın veya malzemenin hasar görmesine, işyeri ortamının zarar görmesine veya bunların gerçekleşmesine sebep olabilecek kaynak veya durum olarak tanımlanmaktadır. İSG açısından, yapılan işin özelliği, işin her safhasında kullanılan veya ortaya çıkan maddeler, iş ekipmanı, üretim yöntem ve şekilleri, çalışma ortam ve şartları ile ilgili diğer hususlar dikkate alınarak işyerleri 3 sınıfa bölünmüştür. Bu sınıflar ; Az tehlikeli işyerleri Tehlikeli işyerleri Çok tehlikeli işyerleri Tehlike, insan ve bulunduğu ortam için tehdittir. Tehlike sebep, risk ise sonuçtur. Dolayısıyla, tehlikenin sonucunda risk oluşur. Bir iş yerinde olan ve olabilecek kazalar nelerdir? sorusunun cevabı bizi o iş yerindeki risklerin neler olabileceğini verirken, bu riskleri doğuran faktörlerin neler olduğu ise doğrudan tehlikelerin neler olduğunu tanımlamaktadır. Uygulama faaliyetlerinde tehlikelerin tanımlanması en önemli kısmı oluşturmaktadır. Şekil 1 deki silsileye dikkat etmek gerekmektedir. Sırasıyla tehlike kaynağından tehlikeler ortaya çıkmakta, tehlikeler riski doğurmakta ve sonuçta ise hasar meydana gelmektedir. Şekil 1. riskin ortaya çıkışını göstermektedir. 5
İş Güvenliği Şekil 1: Riskin Ortaya Çıkış Silsilesi İSG uzmanlarının, çalışanın iş yeri içinde meydana gelebilecek uygunsuzluklara bağlı olarak tehlikeleri görmelerini sağlamak ve doğru bir algı yönetimini oluşturmaları gerekmektedir. İş yerlerinde tehlikeleri tanımlama işlemi, çalışanların beyin fırtınası ile olayları iyi irdelemek suretiyle gerçekleşebilir. Tehlike belirlenirken iş yerinde çalışanların aynı soru yaklaşımları ile ortak bir dil oluşturularak sistemsel bir çalışma kurulabilir. Doğru soruları sorabilmek için uygulamada en çok anket yaklaşımları görülmektedir. Çalışanların tehlikeyi tanımlamak için doğru soru modellerine bu şekilde ulaşması, tüm çalışanların aynı bakış açısı ile tehlikeleri doğru bir şekilde belirlemesi sağlanabilir. Çalışmalarımızda tehlike belirleme işlemi sırasında kullanacağımız sorular aşağıdaki gibi olabilir: Bir tehlike kaynağı var mıdır? Eğer tehlike kaynağı varsa, kim ne zarar görebilir? Tehlike nasıl gerçekleşebilir? Soru modellerini detaylıca incelersek; İlk soruda, çalışanların yapmış oldukları, kendilerinin görev tanımlarından yola çıkarak tanımlanan işlerinde, işin ortaya çıkarabileceği bir tehlikenin varlığının kaynağının araştırılması hedeflenmektedir. İkinci soruda, bir tehlike kaynağının varlığı sorgulanarak söz konusu olan etkinin durumunun öğrenilmesi beklenmektedir. Üçüncü soruda, kaynak ve etkinin nasıl ne şekilde yaşanacağına ilişkin beyin fırtınasının gerçekleştirilmesi, tehlikenin oluşum ve olasılığının ne olduğu yaklaşımının belirlenmesi hedeflenmektedir. 6
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 Bu tür soru sorma yaklaşımları çalışanın yapmış olduğu işe bağlı ortaya çıkabilecek tehlike ve kaynağın etkin yönetimini, maruziyetin önlenmesi için gereken faaliyet planlamasının risk yönetim anlayışı ile riskin değerlendirmesi çalışmasına zemin hazırlayacaktır. Böylelikle tehlikelerin tanımlanması işlemi yasal mevzuatın istemiş olduğu prensipte proaktif (önleyici) anlayışı sağlamış olacaktır. Doğru sorular sayesinde, tehlike tanımlarının kategorize edilmesi değişik şekillerde yapılabilir. 6.2.1. Olası Tehlike Kaynaklarına Örnekler ; 6.2.1.1. Yönetimden Kaynaklanabilecek Tehlikelere Örnekler Yönetimin İş Sağlığı ve Güvenliği politikasının olmaması veya eksikliği, İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili bir hedefin olmaması veya hedefin tam belirlenmemesi, Hedef belirlenmiş olsa bile, başarı oranının tespit edilmemesi, Hedefe ulaşılmasını engelleyen unsurların tespit edilmemesi, İşletmede sağlık ve güvenlik organizasyonunun bulunmaması (İş sağ. ve güv. kurulu, vb.). Varsa çalışma yöntemleri ve etkinliğinin değerlendirilmemesi, Başarısızlıkların nedenlerinin araştırılmaması, Yapılacak sağlık ve güvenlik yatırımlarına; Finansman sağlamama (bütçe ayırmama ya da yeterince bütçe ayırmama) Önemsememe ya da öncelikli görmeme İşyerinde yapılan çalışmanın doğru olarak düzenlenmemiş olması; Çalışma saatleri (sürenin uzunluğu) Rotasyon yapılmaması Çalışma saatleri (vardiyalı çalışma, kısmi süreli çalışma vb.) Çalışanın statüsü (kısmi süreli çalışan, kaçak çalışan, sendikalı çalışan/çalışmayan) 6.2.1.2. İşyerinin Bulunduğu Bölgeden Kaynaklanabilecek Tehlikelere Örnekler Heyelan veya göçük Sel baskını Çığ düşmesi Deprem Yangın (çevreden gelecek) Meteorolojik şartlar (fırtına, kasırga, vb.) Yıldırım düşmesi Sabotaj 6.2.1.3. Hatalı veya Eksik Planlama ve Projelendirmeden Kaynaklanabilecek Tehlikelere Örnekler Proje dışı ilave tesis kurulması Elle veya araçla taşımanın artması Yıkıp yeniden yapmak zorunda kalınması 7
İş Güvenliği Isıtma, havalandırma ve enerji sistemlerine ilave yük getirilmesi Arıtma tesislerine ilave yük getirilmesi 6.2.1.4. İşletme İçindeki Tehlikelere Örnekler Mekanik tehlike kaynakları Pürüzlü, engebeli veya kaygan işyeri zemini Hareketli araç ve makineler Hareketli makine parçaları Keskin, yüzeyi çıkıntılı malzeme ve parçalar Sıcak veya soğuk yüzeyli malzeme ve parçalar Yüksekte çalışma ve tırmanma noktaları El aletleri Yüksek basınç (basınçlı kap veya hatlar) Kaldırma ve taşıma araçları (vinçler, forkliftler) Sabit ve seyyar merdivenler Uygun olmayan korkuluklar Asansörler (personel ve yük) Alçak ve dar geçitler Hatalı istifleme Malzeme düşmesi veya yuvarlanması Taşma, dökülme ve saçılmalar Fiziksel tehlike kaynakları Çalışma ortamında; Termal konfor sorunları (ısı, nem, sıcaklık, havalandırma) Radyan ısı Gürültü Titreşim (el, kol ve tüm vücut titreşimi) Uygun olmayan ve yetersiz aydınlatma Işınlar (iyonize, noniyonize (UV, IR.), mikro dalga ve lazer ışınları ) Alçak veya yüksek basınç Elektromanyetik alan Kimyasal tehlike kaynakları Sıvılar (asitler, bazlar, çözücüler) Gazlar (yanıcı, yakıcı, boğucu, narkotik) Katılar a) Tozlar (organik, inorganik) b) Metaller (duman, buhar) Biyolojik tehlike kaynakları Virüsler Bakteriler 8
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 Parazitler Vektörler (taşıyıcılar) Mantarlar Elektrik kaynaklı tehlikeler Elektrik tesisatı (yangın) Elektrikli araç ve aletler (elektrik çarpması) Statik elektrik (parlama, patlama, çarpılma) Yangın tehlikeleri Tutuşma Yanma Parlama Patlama Ürün Kaynaklı Tehlikelere Örnekler Ambalaj üzerinde eksik ya da yanlış bilgilendirme; a) Tanıtıcı uygun etiketlemenin yapılmaması b) Taşıma şartlarının bildirilmemesi c) Depolama şartlarının bildirilmemesi Kullanıcı için Malzeme Güvenlik Bilgi Kartları nın hazırlanmaması, Uluslararası standart ve normlara uygun olmaması. Çalışanlardan Kaynaklanabilecek Tehlike Nedenlerine Örnekler Kişisel özellikler Psiko-sosyal faktörler Eğitim eksikliği Koordinasyon eksikliği İletişim eksikliği Zihinsel yetersizlik Fiziksel yetersizlik Davranış bozuklukları Zararlı alışkanlıklar Yaş, cinsiyet Tehlikeler tanımlanırken çalışma ortamı, çalışanlar ve iş yerine ilişkin ilgisine göre asgari olarak aşağıda belirtilen bilgiler toplanır: İş yeri, bina ve eklentileri İş yerinde yürütülen faaliyetler ile iş ve işlemler Üretim, süreç ve teknikleri İş ekipmanları Kullanılan maddeler 9
İş Güvenliği Artık ve atıklarla ilgili işlemler Organizasyon ve hiyerarşik yapı, görev, yetki ve sorumluluklar Çalışanların tecrübe ve düşünceleri İşe başlamadan önce ilgili mevzuat gereği alınacak çalışma izin belgeleri Çalışanların eğitim, yaş, cinsiyet ve benzeri özellikleri ile sağlık gözetimi kayıtları Genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile kadın çalışanların durumu İş yerinin teftiş sonuçları Meslek hastalığı kayıtları İş kazası kayıtları İş yerinde meydana gelen ancak yaralanma veya ölüme neden olmadığı hâlde iş yeri ya da iş ekipmanının zarara uğramasına yol açan olaylara ilişkin kayıtlar Ramak kala olay kayıtları Malzeme güvenlik bilgi formları Ortam ve kişisel maruziyet düzeyi ölçüm sonuçları Varsa daha önce yapılmış risk değerlendirmesi çalışmaları Acil durum planları Sağlık ve güvenlik planı ve patlamadan korunma dokümanı gibi belirli iş yerlerinde hazırlanması gereken dokümanlar. Tehlikelere ilişkin bilgiler toplanırken aynı üretim, yöntem ve teknikleri ile üretim yapan benzer iş yerlerinde meydana gelen iş kazaları ve ortaya çıkan meslek hastalıkları da değerlendirilebilir. Toplanan bilgiler ışığında; iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuatta yer alan hükümler de dikkate alınarak çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarından oluşan veya bunların etkileşimi sonucu ortaya çıkabilecek tehlikeler belirlenir ve kayda alınır. Çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarının neden olduğu tehlikeler ile ilgili iş yerinde daha önce kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırma çalışması yapılmamış ise risk değerlendirmesi çalışmalarında kullanılmak üzere; bu tehlikelerin, nitelik ve niceliklerini ve çalışanların bunlara maruziyet seviyelerini belirlemek amacıyla gerekli bütün kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmalar yapılır. Bu bilgilere bağlı olarak risk değerlendirmesine başlamadan önce işletmede bilgilendirme toplantıları yapılmalı, konu ile ilgili eğitimler verilmeli ve işletmedeki tüm çalışanlar ile birlikte yönetim kadrosu bu çalışmaya dâhil edilmelidir. Amaç, işyeri içinde tehlikelerin tanımlanması sonrasında risklerin de tanımlanabilmesidir. Yapılacak değerlendirme tüm iş yerini kapsamalı ve tüm organizasyonda, çalışanın görev ve sorumluluklarında karşılaşabilecekleri tehlikelere yol gösterici olmalıdır. 10
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 İşletmede tehlikeleri tanımlama işi, bir ekip ve liderlik çalışmasıdır. Yapılacak çalışmalarda mevcut tehlikelerin saptanması ve diğer bir açıdan belirlenmesi ile işyerinde risk değerlendirme çalışmasının ekip çalışması ile yapılmasına geçilecektir. Bu çalışmaları desteklemek ve çalışmaların anlaşılır olmasını sağlayabilmek için tehlikelerin belirlenmesine bağlı olarak işyerinde çalışanlar tarafından görülür, anlaşılır ve tehlikeler hakkında bilgi sahibi olması sağlanması gereği önemli bir yaklaşım olmaktadır. Burada, iş yeri, tehlike tanımlarına bağlı olarak tehlike ve risk haritalarını oluşturma çalışmalarını beraberinde getirir. Haritalandırma; işin, iş yerinin mevcut durumunu gösterir ve anlaşılır olmasını sağlamaya yardımcı olacak bir çalışmayı bizlere gösterebilir. Haritalandırma işlemi, kimyasallar, tehlikeli madde kullanım alanları, gürültü haritaları, aydınlatma haritaları, iş yeri yerleşim planları, komşu iş yerlerinin ortaya çıkarabileceği tehlike aktarımlarını vb. şekilde oluşturulabilir. Tehlikelerden yola çıkarak işletme içinde meydana gelebilecek acil durumların değerlendirmesi de önemlidir. Tehlikelerin, afete dönüşmemesi veya dönüşse bile en az zararla atlatılabilmesi alınacak tedbirler ve riskin azaltılması ile mümkün olabilir. Tehlikenin neden olabileceği riskin belirlenmesi için zarar görebilirlik değerlendirmesi yapılmalıdır. Risk belirlenmesiyle aşağı yukarı değişik büyüklükteki iş yerlerinin yaşayabileceği acil durumların hangi boyutta etki oluşturabileceği tahmin edilebilir. Bilimsel kriterler ve istatistiki veriler dikkate alınarak farklı acil durumlar için iş yerinin hasar görebilirliğini veya çalışanların zarar görebilirlik ihtimallerini ortaya koymak mümkündür. Mevcut tehlikelerin oluşturacağı acil durumlar için risk analizi yapılmalı, bu riskin gerçekleşmesi halinde eldeki imkan ve kaynaklarla nasıl karşı koyulacağı belirlenmeli, geçmiş deneyimlerden çıkarılan dersler ışığında yeni eylem planları geliştirilmelidir. 6.3. RİSKLERİN BELİRLENMESİ Risk, mühendislik literatüründe, beklenen kayıpla ilişkilendirilir. Risk kavramı, olaylar, şiddet ve olasılıktan meydana gelmektedir. Belirsizlikler, olasılıklarla ifade edilir. Şiddet ise sonucu karakterize etme yoludur. Riskin sonucunda mutlaka bir zarara uğrama ve kayıp durumu söz konusudur. İşletmede kayıp oluşturan riskler, işletmenin istediği hedeflere ulaşmasını engellemektedir. Risk meydana geldiğinde işletmenin hedefleri üzerinde negatif etkileri bulunduğundan dolayı, bu risklerin proaktif yaklaşımla belirlenmesi gerekmektedir. İşletmelerde genellikle risk değerlemesi yapmamanın bazı sebepleri (bahaneleri) işverence öne sürülebilmektedir. 11
İş Güvenliği Bunlardan bazıları aşağıdaki gibidirler; Riskimiz yok Program, risk yönetimi yapamayacak kadar küçük Müşteri ne zaman potansiyel bir problem duysa çılgına döner Ortaya çıktığında problemler ile uğraşırız Riskleri tanımlamak, işletmenin geleceği açısından kötüdür Risk yönetimi işletmemiz için daha fazla iş yüküdür Şimdiden ne olacağını nasıl tahmin edebiliriz Gelecek yıl risk yönetimi uygulamayı planlıyoruz Risk değerlendirme yönetmeliğine bağlı olarak risklerin belirlenmesi ve değerlendirme çalışmaları için aşağıdaki çalışmaların yapılması gerekmektedir. Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur. Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, işyerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve iş yerinin kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir. İş yerinde birbirinden farklı işlerin yürütüldüğü bölümlerin bulunması hâlinde birinci ve ikinci fıkralardaki hususlar her bir bölüm için tekrarlanır. Analizin ayrı ayrı bölümler için yapılması hâlinde bölümlerin etkileşimleri de dikkate alınarak bir bütün olarak ele alınıp sonuçlandırılır. Analiz edilen riskler, kontrol tedbirlerine karar verilmek üzere etkilerinin büyüklüğüne ve önemlerine göre en yüksek risk seviyesine sahip olandan başlanarak sıralanır ve yazılı hâle getirilir. Çalışanların iş yerindeki faaliyetleri sırasında maruz kalabilecekleri tehlikelere karşın risklerin belirlenmesi ve bu risklere karşı gereksinimleri aşağıdaki gibi belirleyebilirsiniz: Uygun ve yeterli bilgi, prosedür, talimat Yasal sorumluluklar ve gereği dokümanlar Risk değerlendirmesinin temel bulguları Kendilerini ve diğer çalışanları korumak için alması gereken önlemleri Sağlanan kişisel koruyucu donanım ve giysisini nasıl kullanılacağını Hasta mahremi dikkate alınarak sağlık gözetimi sonuçları Takip edilmesi gereken acil durum prosedürleri Bir iş yerinde sağlık ve güvenlik açısından riskleri kontrol etmek son derece önemli görülmesinden dolayı çalışanlara, eğitim verilmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Diğer taraftan ise 12
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 bu tehlikelerin varlığını bilmeleri ve görmeleri adına belirlenen risklere bilgi olarak erişimin sağlanıyor olmasının gereği de yasal mevzuat gereği karşılanması gerekmektedir. Amaç sürdürülebilirlik olduğundan, çalışanların iş kazası ve meslek hastalıklarına yakalanmalarını engellemek için tanımlamaları iyi yapmak bu nedenle son derece önem kazanmaktadır. 6.3.1. Risklerden Korunma İlkeleri İş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları kapsamında işverenin yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde yasal mevzuatın istemiş olduğu ilkeler aşağıdaki gibi göz önünde bulundurulur: Risklerden kaçınmak Kaçınılması mümkün olmayan riskleri analiz etmek Risklerle kaynağında mücadele etmek İşin kişilere uygun hâle getirilmesi için işyerlerinin tasarımı ile iş ekipmanı, çalışma şekli ve üretim metotlarının seçiminde özen göstermek, özellikle tekdüze çalışma ve üretim temposunun sağlık ve güvenliğe olumsuz etkilerini önlemek, önlenemiyor ise en aza indirmek Teknik gelişmelere uyum sağlamak Tehlikeli olanı, tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanla değiştirmek Teknoloji, iş organizasyonu, çalışma şartları, sosyal ilişkiler ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan tutarlı ve genel bir önleme politikası geliştirmek Toplu korunma tedbirlerine, kişisel korunma tedbirlerine göre öncelik vermek Çalışanlara uygun talimatlar vermek Risk değerlendirme sürecinde, tehlikelerle birlikte riskler de belirlenerek sonraki adım olan risk analizi için gerekli bilgiler sayısal hale getirilir. Aşağıda risklerin belirlenmesinde gerekli bilgiler bulunmaktadır. Risklerin Belirlenmesi ve Analizi: Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur. Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, iş yerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve iş yerinin kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir. 13
İş Güvenliği Riskler Belirlenirken; Stratejik gaye ve hedeflerin gerçekleşmesini engelleyen durumlar, Bakanlık faaliyetlerinin başarısızlıkla sonuçlanmasına sebep olabilecek iş ve işlemler, İdarenin faaliyetlerini gerçekleştirmedeki zayıf yönleri, Korunmada öncelikli varlıklar, Yolsuzluğa veya usulsüzlüğe meydan verebilecek faaliyetler, Yüksek harcama yapılan faaliyetler, Takdire dayanan kritik kararlar ve görevler, Karmaşık olan faaliyetler ve süreçler, Cezai yaptırımları bulunan faaliyetler, Bakanlığın faaliyet alanında yer alan ve ileri derecede teknik uzmanlık gerektiren işler, Bakanlığa ait gizli bilgilere erişim sağlandığı görevler, Yeni birim veya görevlerin ortaya çıkması, Kurumsal boyutta yeniden yapılanma, İş gücü kaybına, can kayıplarına, meslek hastalığına sebep olabilecek faaliyetler, Oluşturulan iş süreç şemalarında tanımlı faaliyetler dikkate alınır. Risk değerlemeye başlamadan önce işin yapılış sırasını veren süreç iş akış şemasının oluşturulması ve sürecin analiz edilmesi gerekmektedir. 6.3.2. Belirsizlik Belirsizlik, bir olayın farklı alternatif sonuçlarının olabileceği ve bu sonuçların olasılıklarına yönelik bilginin bulunmaması durumunu tanımlamaktadır. Risk, bir olayın muhtemel sonuçlarının gerçekleşme olasılıklarının bilindiği durumlar olarak ifade edilmektedir. Risk, hem belirsizliği hem de kayıpları kapsamakta olup belirsizlik ve kayıpların toplamı olarak ifade edilebilir. Belirsizlik ve risk kavramları farklı anlam taşımaktadır. Risk, belirsizlik içerir. Yani belirsizliğin olduğu her yerde risk bulunmaktadır. Belirsizlik, gelecekte ortaya çıkacak olayların tahmin edilememesi ve yetersiz bilgi olarak da tanımlanmaktadır. Yüksekten atlama (bungee jumping), riskli bir spordur. Bu sporun riski ise kaza durumunda ciddi yaralanma veya ölümdür. Diğer spor dallarına göre olayın gerçekleşme şansı ve şiddeti yüksektir. Kayıp (tehlike şiddeti) olasılığına rağmen, insanlar bu faaliyeti yapıyorlar. Çünkü, kaza şansını azaltmak için koruyucular geliştirildi. Yani kayıp olasılığı paraşütlerin geliştirilmesiyle minimize edildi. Böylece, paraşüt açılmaz (Tehlike olasılığı) ise yedeği devreye girmektedir. Her ikisinin açılmama şansı ise çok düşük gözükmektedir. Diğer bir deyişle risk, bu spor dalına katılan insanların kabul edebileceği bir seviyeye düşürüldü. Risk, bir kişinin ölçebileceği fiziksel bir meta değildir. Risk, farklı insanlar tarafından farklı şekillerde tanımlanabilmektedir. Kimsenin gelecekte ne olacağını bilememesinden dolayı risk, subjektif bir durumu ifade etmektedir. 14
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 6.4. ÖRNEK UYGULAMA Risk değerlendirme sürecine başlamadan önce, işin yapılış sırasını veren süreç iş akış şemasının oluşturulması gerekmektedir. Tehlike ve riskleri de iş akışlarına bağlı olarak tespit edebiliriz. Tehlike ve risklerin oluşturulması, iki şekilde tespit edilebilir. Birincisi, iş akışındaki her bir faaliyeti adım adım sorgulayarak, ikincisi ise iş akışını çıkardıktan sonra genel olarak işin yapılış amacını etkileyecek tüm unsurları ortaya koyarak. Her bir faaliyetin olumsuzu düşünüldüğünde bir risk olarak karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda verilen örnekte bir bayan kuaföründe karşı karşıya kalınabilecek tehlike ve riskler ortaya konmaktadır. Örnek olarak aldığımız saç kesim prosesini incelediğimizde, iş akışının aşağıdaki gibi olduğu söylenebilir: Şekil 2: Saç kesim prosesi 15
İş Güvenliği Tehlike ve riskin tanımlanabilmesi için sebep-sonuç ilişkisi içerisinde incelenmesi gerekmektedir. İş akış sırasına bakıldığında ilk faaliyet saçın yıkanması faaliyetidir. Burada tehlike ve riskin belirlenmesi için: Saçın yıkanmamasının sebepleri nelerdir? (Tehlike) Saçın yıkanmaması sonucunda ne olur? (Risk) Aynı mantıkla, iş akışındaki diğer adımları da kontrol ederek tehlike ve riskler oluşturulur. Tablo 2ỳi kontrol edebilirsiniz. Artık risk, risk yönetim sürecinde alınan kararlar veya uygulanan kontroller sonucunda tamamen ortadan kalkmayan risktir. Artık risk seviyesi, risk alma ve kabullenme seviyesinin üzerinde Risk Nedir ise risk yönetim süreci tekrar yapılır, altında ise artık riskin varlığı risk yönetim ekibi tarafından izlenir. Kabul edilebilir risk seviyesi, yasal yükümlülüklere ve iş yerinin önleme politikasına uygun, kayıp veya yaralanma oluşturmayacak risk seviyesidir. Akışı Sırası Tehlike (ler) Risk Saçın yıkanması Saçın Kesilmesi Saçın kurulanması a1.faturanın ödenmemesi a2.tesisat ile ilgili problemler b1.su ayarının dikkatli yapılmaması c1.şampuan ya da saç kreminin tarihinin geçmiş olması c2. Kişinin bu ürünlere karşı alerjisinin olması d1. Kullanılan yıkama setinin ergonomik olmaması a1. Ekipmanların steril olmaması b. Kesim malzemelerinin dikkatli yerleştirilmemesi c.çalışan personelin tecrübesiz olması a1.elektrik faturasının yatırılmaması b1.elektrik tesisatının kontrol edilmemesi b2.fön makinesinin kablosunda kaçak olması c1.fön makinesi kablosunun düzensiz durması a. Suyun olmaması/memnuniyetsizlik b. Suyun sıcak olması/yanma c. Kullanılan şampuan ve saç kreminin kişi üzerinde alerjik reaksiyon göstermesi d. Müşterinin boynunun tutulması a.mikrobiyolojik bulaşma a.müşteri memnuniyetsizliği b. Müşteri/Çalışan Yaralanması c.yaralanma a. Elektriklerin olmaması b. Elektrik çarpması c. Düşme 16
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 Risk, belirsizliğin amaçlar üzerindeki etkisidir. Bu tanımı analiz edecek olursak: Etki, pozitif veya negatif beklenenden sapmadır. Amaçların farklı yönleri vardır (finansal, sağlık ve güvenlik, çevresel hedefler gibi)ve farklı seviyelerde uygulanabilir(stratejik, organizasyon çapında, proje, ürün ve süreç gibi). Risk, potansiyel olaylar ve sonuçları ve bunların kombinasyonu ile tanımlanır. Risk, tehlike olasılığı ve şiddetin bileşkesidir. Belirsizlik, bir olayın sonucunu anlama ile ilgili bilgi eksikliği durumudur. Risk, olumsuz bir sonucun olasılığı ile sık sık ilişkilendirilir. Çok yaygın kullanılan bulanık bir terimdir. Latince kökeninde tehlikeyle karşı karşıya kalmak olarak tanımlanır. Risk ve belirsizlik kavramları birbirleriyle yakından ilgili kavramlardır. Geleceğe yönelik belirsizliklerden dolayı risk ortaya çıkmaktadır. Risk gelecekteki kesin olmayan olayın sonuçları ile bunların olasılıklarının bir ölçüsüdür. 17
İş Güvenliği 6.5. KAYNAKÇA Camerun, I., Raman, R. (2005). Process Systems Risk Management, Elsevier. Risk Değerlendirme Yönetmeliği (2012). Resmi Gazete, Sayı: 28512. İstanbul Sanayi Odası (2008). Sanayide Afet ve Acil Durum Yönetimi Rehberi, Ankara. Moosa, Imad A. (2007). Operational Risk: A Survey. Financial Markets, Institutions & Instruments, Vol. 16, No. 4, pp. 167-200. Tony Merna, Faisal F. Al-Thani (2008). Corporate Risk Management, Second Edition Wiley, ISBN: 0470518332. ISO/IEC 31010 (2009). Risk Management - Risk Assessment Techniques, ISO Standarts, Geneva. 18
İş Sağlığı ve Güvenliğinde Tehlike ve Risk Kavramları Ünite 6 19
İş Güvenliği 20