GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM

GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM Galaksilerin, yıldızların, gezegenlerin, meteorların, asteroitlerin bulunduğu hacimli ve kütleli gök cisimlerinin tamamının yer aldığı boşluğa uzay denir. Uzayda bulunan varlıkların tümü de evreni oluşturur. Evrenin oluşumu ile ilgili en fazla kabul gören teori Büyük Patlama (Big Bang) teorisidir. Uzayda gök cisimleri arasındaki uzaklıklar çok fazla olduğundan uzunluk ölçüsü olarak ışık yılı kullanılır. Işık boşlukta 1 saniyede 300.000 km yol alır. 1 ışık yılı = 9,46 x 10 12 km 2

GALAKSİLER (Gök Adalar) Milyarlarca yıldız ve diğer gök cisimlerinin oluşturduğu topluluğa galaksi denir. Galaksiler görünüşlerine göre sınıflandırılırlar. Düzensiz galaksi Sarmal galaksi Eliptik galaksi Dünyamızın da içinde bulunduğu Güneş Sistemi Samanyolu galaksisinde yer alır. Samanyolu galaksisi sarmal bir galaksidir. Galaksi kollarından Avcı kolunda yer alır. Samanyoluna en yakın olan galaksi Andromeda dır ve o da sarmaldır. 3

YILDIZLAR Isı ve ışık kaynağı olan sıcak ve parlak gök cisimlerine yıldız denir. Dünya ya en yakın yıldız Güneş tir. Yıldızlar canlılar gibi belli bir ömre sahiplerdir. Canlılar gibi doğar, yaşar ve ölürler. Yıldızlar 3000 o C ve 50000 o C arasında sıcaklığa sahiplerdir ve sıcaklığa göre renklere sahiplerdir. En sıcak yıldızlar: Mavi, Beyaz Orta sıcak yıldızlar: Sarı (Güneş) Az sıcak yıldızlar: Kırmızı Yıldızlar öleceği zaman patlamaya uğrarlar. Patlama sonucu ya ölü sönmüş yıldız ya da kara delik oluşur. Kara delikler kütle çekim kuvveti çok yüksek olan gök cisimleridir. Uzayın elektrikli süpürgeleridir. 4

Kendilerine ait ısı ve sıcaklıkları vardır. Işıkları kesintilidir. Gezegenlerden büyük ve sıcaktır. Gökyüzündeki konumları sabittir. Takımyıldız olabilirler. o Büyük ayı o Küçük ayı o Çoban o Orion (Avcı) Yön buldururlar. (Kutup) Yıldızların Özellikleri ve Takım Yıldızlar 5

Kuyruklu Yıldızlar Kuyruklu yıldızlar, yıldız değildir. Güneş ten aldıkları ışığı yansıtırlar. Kuyruklu yıldızların yapısında donmuş halde buzlar, gazlar ve tozlar bulunur. Bu yüzden kirli kartopu olarak da adlandırılırlar. Kuyruklu yıldızlar, Güneş in çevresindeki uzun ve geniş elips şeklindeki yörüngelerde dolanır. Güneşe yaklaştıklarında içerdikleri buz bir miktar erir. Buzla karışmış toz ve taş parçaları serbest kalır. Serbest kalan gaz, su buharı ve ince tozlar güneş rüzgarıyla itilir. Böylece kuyruklu yıldızın kuyruk kısmı oluşur. Kuyruklu yıldızda, baş bölümü kuyruk bölümüne göre daha parlaktır. En önemli kuyruklu yıldız Halley Kuyruklu Yıldızıdır ve 76 yılda bir Dünya nın yakınından geçer, gözlenir. 6

Asteroitler Güneş etrafında dönerken kendi ekseni etrafında da dönebilen gezegenlere benzeyen gök cisimlerine asteroit denir. Asteroitler, Güneş Sistemi nde, çoğunlukla Mars ve Jüpiter arasındaki asteroit kuşağında bulunur. Örneğin, Apollo asteroitleri Dünya nın yörüngesiyle kesişen yörüngelerde ilerler. Asteroitler hareketleri sırasında yaklaştıkları gezegenlerin çekim etkisiyle yörüngelerinden çıkabilir. Bunun sonucunda o gezegenin çevresinde yeni bir yörüngeye oturarak onun uydusu haline gelebilir veya gezegen yüzeyine düşerek büyük bir enerji patlamasına ve meteor krateri oluşumuna yol açabilir. 7

Meteorlar Gökyüzünde birden görünüp kaybolan, evrenin oluşumu esnasında ve ya kuyruklu yıldızlardan koparak uzaya saçılan, yapılarında çeşitli maddelerin bulunduğu kayalara, gök cisimlerine meteor denir. Meteorlar atmosfere hızla girdiklerinde atmosferdeki hava moleküllerine sürtünmenin etkisiyle ısınır ve kor haline gelerek ince bir ışık çizgisi bırakır. Atmosferden çıkan meteorlar soğur ve kaybolur. Bazı meteorların tamamı atmosferde yanmaz ve yeryüzüne düşen parçaları olur. Atmosfere girerek yeryüzüne ulaşabilen bu meteorlara gök taşı (meteorit) denir. Gök taşları (meteorlar), düştükleri yerlerde hasarlara yol açabilir, çukurlar oluşturabilir. Oluşan çukurlara gök taşı çukuru denir. 8

Gezegenler Gezegenler, Güneş etrafında ve kendi ekseni etrafında dönen gök cisimleridir. Gezegenler yıldızlardan farklıdır. Yıldızlar kendi ışıklarını üretirken, gezegenler yıldızlardan aldıkları ışığı yansıtır. Yıldızların konumları birbirine göre değişmezken, gezegenlerin konumları birbirine göre değişir. (Gezegenlerin Güneş çevresindeki hareketlerinden dolayı gökyüzünde bulundukları konumları zamanla değişir). Gezegenler yıldızlardan daha soğuk ve daha küçüktür. Yıldızlar nokta şeklinde görünür, gezegenler yüzeysel şekilde görünür. (Yıldızlar çok uzak oldukları için gece gökyüzünde yanıp sönen saçılmış yapıdaki ışıklarıyla küçük nokta kaynaklar halinde görünürler. Gezegenlerin ışıkları, yanıp sönmeden sürekli kesintisiz olarak görünür). Yıldızların sıcaklığı çok yüksektir, gezegenler ise soğuyup katılaşmıştır. 9

Güneş Güneş, Güneş, gündüz görülebilen tek yıldızdır. Güneş, 4,6 milyar yıl yaşındadır ve yaklaşık 5 milyar yıl sonra tamamen sönecektir. Güneş, sarı turuncu renkli bir yıldızdır. a) Güneş in Oluşumu : Güneş, canlılığın temel enerji kaynağıdır. Güneş in ısı ve ışık enerjisi olmadan yaşam sürdürülemez. Güneş başlangıçta gaz ve toz bulutu idi. Bu gaz ve toz bulutu kendi etrafında dönerken (kütle çekimi nedeniyle) büzüldü ve bir çekirdek oluştu. Çekirdekteki yüksek sıcaklık ve basınç nedeniyle hidrojen gazları helyum gazlarına dönüştü. Bu dönüşme sırasında çok yüksek enerji açığa çıktı. Bu enerji de etrafa ısı ve ışık enerjisi olarak yayıldı. Güneş oluşurken arta kalan toz ve gaz bulutlarından gezegenler, kuyruklu yıldızlar, gök taşları, meteorlar oluşmuştur. 10

1) Çekirdek : Güneş in Katmanları Güneş in merkezidir. Hidrojen gazı helyuma dönüşerek büyük miktarda enerji üretilir. Üretilen enerji ışınım bölgesine, kaynaşım bölgesine, buradan da dağıtıcı bölgeye verilir. Sıcaklığı 20 milyon 0 C civarındadır ve Dünya dan 27 kat daha büyüktür. 2) Işık Küre (Fotosfer) : Çekirdekten (dalgalar halinde) gelen ışınlar nedeniyle parlak görünen tabakadır. Sıcaklık 5500 6000 0 C civarındadır. 3) Renk Küre (Kromosfer) : Işık küreden sonraki tabakadır. Ancak Güneş tutulmasında görülür. Sıcaklık 10.000 500.000 0 C civarındadır. 4) Taç Küre (Korona) : Renk kürenin üstünde bulunan tabakadır. Ancak Güneş tutulmasında görülür ve sıcaklık 2 milyon 0 C civarındadır. 11

GÜNEŞ SİSTEMİ 12

Gezegenler 13

1. Merkür Güneş e en yakın gezegendir. Güneş Sistemi nin en küçük 2. gezegenidir. Kendi ekseni etrafında çok yavaş döner. Atmosferi olmadığından ve kendi ekseni etrafında çok yavaş döndüğünden gece gündüz sıcaklık farkı çok yüksektir. Uydusu yoktur. 15

2. Venüs Güneş e en yakın gezegen değildir ama, sistemin en sıcak gezegenidir. Çok sıcaktır çünkü, atmosferinde yoğun karbondioksit vardır ve bu sera etkisi yapar. Kendi ekseni etrafında o kadar yavaş döner ki, bir günü bir yılından dahauzundur. Büyüklük olarak Dünya ile hemen hemen aynıdır bu yüzden Dünya ile ikiz kabul edilir. Çok güzel göründüğünden Venüs Aşk Tanrısı denir. Uydusu yoktur. 17

3. Dünya Güneş Sistemi nde yaşam olduğu bilinen tek gezegen Dünya dır. Atmosferinin olması gece gündüz sıcaklık farkını azaltmakta, suyunun olması da yaşamı sağlamaktadır. Şekli kutuplardan basık ekvatordan şişkindir. Mevsimler oluşur ve gece gündüz süresi eşit değildir, çünkü eksen eğriliği vardır ve yörünge düzlemine dik değildir. Tek uydusu Ay dır 19

Ay Uydu Güneş Sistemi ndeki gezegenlerin bir çoğunun etrafında dönen gök cisimlerine uydu denir. Dünyamızın tek doğal uydusu da Ay dır. Dünya nın çapı Ay ın 4, kütlesi de 81 katıdır. Ay ın yer çekimi kuvveti Dünya nın 1/6 sı kadardır. Ay, Güneş ten aldığı ışığı yansıtır. Ay kendi ekseni etrafında ve Dünya etrafında dönerken; Dünya ile birlikte Güneş in etrafında da döner. Bu dönmede devreleri oluşur. Ay, Güneş etrafında ve Dünya etrafında dönerken bazı tutulmalar meydana gelir. a. Ay Tutulması b. Güneş Tutulması 20

Ay Güneş Tutulmaları Ay, Dünya üzerindeki bütün cisimlere çekim kuvveti uygular. Ay a yakın bölgelerdeki sular bu çekim etkisiyle yükselir. Ay uzaklaştığında tekrar eski seviyesine döner. Bu olaya gelgit denir. 21

4. Mars Kırmızı gezegen adıyla dabilinir. Yer şekilleri teleskopladünya dan görülür. Dünya ya en çok benzeyen gezegendir. Mars Romalılarda Savaş Tanrısı anlamına gelir. Pobos ve Deimos adında iki uydusu vardır. Güneş Sistemi nin en büyük dağı olan Olympus Dağı Mars tadır. Eksen eğriliği olduğundan mevsimleri vardır. Sıvı halde su yoktur. Az olsa da atmosferi vardır. Marsta bazı mikroorganizmalar olduğundan ilkel bir hayat olabileceği düşünülmektedir. 23

5. Jüpiter Gezegenler içinde en büyük olanıdır. Jüpiter eski Romalılarda Baş Tanrısı nın adıdır. Üzerinde hiç kara parçası bulunmaz, toz ve gazlardan oluşur. Etrafında tozdan halkaları ve 16 tane uydusu vardır. Ganimed adlı uydusu Güneş Sistemi nin en büyük uydusudur. 25

6. Satürn Güneş Sistemi nin 2. en büyük gezegenidir. Eski Roma da Bereket Tanrısı anlamına gelir. Etrafında dev halkaları vardır. Satürn yoğunluk olarak sudan bile hafiftir. Çünkü yoğunluğu 0,7 g/cm 3 dür. 17 tane uydusu vardır. En büyük uydusu Titan dır. 27

7. Uranüs Uranüs de Jüpiter ve Satürn gibi kendi ekseni etrafında çok hızlı döner. Bu yüzden bu 3 gezegene kudurmuş gezegenler de denir. Uranüs yuvarlanan bir varil gibi yan yatmış olarak döner. 11 tane halkası ve 5 tane uydusu vardır. 29

8. Neptün Gri renkli Neptün, Uranüs e çok benzer. Yeryüzünden fotoğrafı çekilemeyen tek gezegendir. 1989 yılında Voyager 2 Uzay aracı 147 milyon km yaklaşıp fotoğrafını çekmiştir. Triton ve Nereid adında iki uydusu vardır. 31

9. Plüton Plüton mitoloji de Uhrevi Dünya nın Tanrısı anlamına gelir. Güneş e en uzak ve en küçük gezegendir. Neptün ün çekim kuvvetinden kurtulmuş bir uydudur. Charon adlı uydusuyla çift gezegen olarak adlandırılır. Not: Nisan 1993 yılında ABD uzay bilimcileri 10. gezegeni de keşfettiler ve adına Karla dediler. 33

Uzay Hesaplamaları Uzayda gök cisimleri arasındaki uzaklıklar çok fazla olduğundan uzunluk ölçüsü olarak ışık yılı kullanılır. Işık boşlukta 1 saniyede 300.000 km yol alır. 1 ışık yılı = 9,46 x 10 12 km Güneş Sistemi ndeki uzaklıklar Dünya ile Güneş arasındaki uzaklığın 1 birim kabul edildiği astronomi birimi (AB) ile de değerlendirilir. Buna göre 1 AB = 149,6 x 10 6 km = 149,6 milyon km 34

Uzay Araştırmaları 35

Ünitenin Kavram Haritası 36