İçindekiler Tablosu 1. Giriş... 3 2. Geçiş Dönemi Türk Boylarının Muhtariyet ve Bağımsızlık Hareketleri (1905-1920)... 3 Genel Bakış... 3 Kafkasya... 5 Azerbaycan... 5 Kırım... 6 İdil-Ural... 6 Türkistan... 6 Kongreler... 7 Türkistan da Halk Ayaklanması (1916)... 8 1917-1920 Arasındaki Siyasî Girişimler... 8 Millî Muhtariyet Hükümetleri... 9 Kırım Hükümeti... 9 İdil-Ural da Rusya Tatarları Muhtariyeti... 10 Türkistan da İki Muhtariyet... 10 İdil-Ural... 11 Basmacılık... 11 Bağımsız Cumhuriyetler... 12 Azerbaycan Cumhuriyeti... 12 Buhara Cumhuriyeti... 13 Harezm Cumhuriyeti... 13 3. Sovyet Dönemi (1920-1991)... 14 Genel... 14 Etnik Bölünme... 15 Sayfa No: 1
Kültürel Bölünme... 16 Lenin den Gorbaçov a Sovyet Dönemleri... 17 Din İşleri... 18 Ekonomik, Sosyal ve Siyasî Özgürlüklerden Mahrumiyet... 19 Milletlerin Topyekün Sürgünü... 19 Azerbaycan... 19 Kırım... 20 İdil-Ural ın Etnik Muhtar Cumhuriyetlere Bölünmesi... 20 Türkistan ın Etnik Cumhuriyetlere Parçalanması... 21 Kazakistan... 22 Kırgızistan... 22 Türkmenistan... 23 Özbekistan... 23 Tacikistan... 24 Müslüman Olmayan Türkler... 24 Rusya daki Çeşitli Türk Boyları Göçmenlerinin SSCB Dışındaki Siyasî Mücadeleleri... 25 Dipnotlar... 26 Doç. Dr. Timur KOCAOĞLU Koç Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye Sayfa No: 2
1. Giriş 1917 yılındaki Şubat ve Ekim İhtilâlleri görünüşte Çarlık idaresine son vermiş olsalar da, gerçekte dağılma sürecine girmiş olan Rus İmparatorluğunun yeniden toparlanmasını sağladılar. Bu bakımdan, 16. yüzyıl ortalarından başlayan Rusya yayılmacılığı ve bunun bir sonucu olarak gelişen Rus sömürge imparatorluğunun sınırları Sovyetler Birliği (1917-1991) döneminde daha da büyüdü. Çarlık Rusyası "insanlar hapishanesi diye adlandırılmıştı, ancak SSCB daha sonra "milletler hapishanesi ne dönüştü. Çarlık Rusyası gibi Sovyetler Birliği de çeşitli milletlerin devletlerini ortadan kaldırarak ve topraklarına el koyarak genişledi. 1 Gerek Çarlık Rusyası, gerekse Sovyetler Birliği içerisine katılan çeşitli devletlerin sayıca en fazla olanını ise, Türk yurtları teşkil ediyordu. Bu yüzden, Osmanlı Devleti, Türkiye, İran ve Çin dışındaki Türklerin ezici bir çoğunluğunun siyasî kaderi önceleri Çarlık Rusyası ile 250-350 yıl (1552-1917), sonraları ise Sovyetler Birliği ile 68-74 yıl (1917-1991) bağlı kaldı. 1905 ile 1920 yılları arasındaki Çarlık idaresinden Sovyet idaresine geçiş dönemi, çeşitli Türk halkları arasında yenileşme hareketleri (Ceditçilik), demokratik uyanış, siyasî teşkilatlanmalar (kongreler, siyasî partiler) ve muhtar (özerk) hükümetler ile bağımsız cumhuriyetler kurma girişimlerine tanık oldu. Kısmî demokratik özgürlüğün var olduğu bu geçiş döneminden sonra Sovyet egemenliğinin 1920 lerden başlayarak bütünüyle yerleşmesi sonucunda ise, başka milletlerle birlikte Türkler de temel özgürlüklerini yitirdikleri gibi, dış dünyadan da soyutlandırıldılar. Sovyet dönemini Çarlık Rusyası ndan ayıran başlıca özellik ise, bu dönemin "Komünizm in bir devlet ideolojisi olarak toplum hayatının bütün alanlarını, özellikle ekonomi, politika, kültür ve günlük yaşayışı tek merkezden sıkıca düzenleme çabasıdır. SSCB Komünist Partisi yöneticileri bu yeni imparatorluk içindeki Rus olmayan çok sayıdaki milleti "Sovyet potası içinde eritebilmek için "sblijenie (yakınlaştırma) ve "sliianie (birbirine katma) diye adlanan iki aşamalı bir program yürütdüler. 2 Bu iki basamaktan sonra bütün Rus olmayan milletlerin Ruslarla birlikte Marksist-Leninist ideoloji ile yoğrulmuş ve anadili Rusça olan bir "Sovyet halkı oluşturacağına inanılıyordu. Bu proje aslında Rus olmayan milletleri Ruslaştırma politikası idi. Çarlık Rusyası dönemindeki Ruslaştırma faaliyetleriyle karşılaştırıldığında, Sovyet dönemindeki bu politikanın tek merkezden yönetilen ve ideolojik boyut kazanmış çok daha kapsamlı bir çaba olduğu anlaşılır. Çünkü, Çarlık Rusyası nda çok sayıda milletin dil, din, kültür, gelenek-görenek ve yerel yaşayışlarına doğrudan müdahale yapılmamışken, Sovyet döneminde ise bütün bu alanlara 1949 dan sonraki Komünist Çin hariç tutulursa, başka bir devlette görülmemiş ölçüde müdahale edildi. 3 Bu durum ise, SSCB içindeki "milletler meselesi ni çözümleme yerine, Rus olmayan milletlerin Ruslardan ve Sovyet yönetiminden hoşnutsuzluğunun daha da artırmasına sebep oldu. Sovyetler Birliği nin 74 yıl kadar hayat sürdükten sonra 25 Aralık 1991 de dağılmasına yol açan sebeplerden en önemlisi kuşkusuz bu "milletler meselesi idi. 4 Sovyet dönemi boyunca milletler meselesinin odak noktasında ise, 1960 lardan itibaren Batılı araştırmacılar tarafından genellikle "Müslümanlar diye tanımlanan Türkler önemli yer tutuyordu. 5 2. Geçiş Dönemi Türk Boylarının Muhtariyet ve Bağımsızlık Hareketleri (1905-1920) Genel Bakış 1905 ile 1917 yılları arasındaki iki savaş, bir genel isyan ve iki ihtilâl Rusya da Çarlık idaresinin sona ermesini sağladı: 1905 yılında Çar Rusyası nın Uzak Doğu da Mançurya da Japonlara yenik düşmesi, bunun sonucundaki ihtilâlde Rusya da Meşrutiyet Sayfa No: 3
idaresinin kurulmasını Çar ın kabul etmesi, Birinci Dünya Savaşı sırasında Türkistan da patlak veren genel halk isyanı (1916), 1917 Şubat ve Ekim İhtilâlleri. Çarlık Rusyası ndaki Türkler arasında siyasî uyanış hareketleri 1917 den çok önce, 19. yüzyılın ikinci yarısında başlayan Yenileşme (Ceditçilik) akımının bir sonucu olarak gelişti. Rusya da yaşayan Türkler arasında yenileşme hareketlerinin başlamasında bir yandan Rusya sömürgecilik siyasetine karşı duyulan tepki, öte yandansa Osmanlı Devleti içindeki yenileşme hareketleriyle tanışma etkili oldu. Ancak, 1905 İhtilâli nden sonra yenileşme hareketleri siyasî boyut kazandı. Yenileşme hareketleri önce İdil-Ural (Kazan, Ufa), Kırım ve Azerbaycan da, daha sonra Türkistan da (Bozkır ve Türkistan valilikleriyle Buhara Emirliği ve Hive Hanlığı) yayıldı. Yenileşme akımı biri basın, ikincisi modern eğitim veren Cedit okulları olmak üzere birbirini destekleyen iki alanda gelişti. Çarlık Rusyası nda Rusların Rusça eğitim yapan okullarıyla tanışmış olan Türkler de kendi anadillerinde, ancak eski usuldeki (usul-i kadîm) "mektep lerden ayrı modern eğitim veren yeni usuldeki (usul-i cedit) okullar açmayı arzuluyorlardı. Rusya daki Türkler arasında bu konudaki en etkili rolü ise, Kırımlı Tatar aydınlarından Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914) ve onun Türk (Tercüman) ve Rus (Prevodçik) dillerinde çıkan (1883-1918) gazetesi oynadı. Çarlık Rusyası ndaki Türkler arasında, özellikle Kazan da gazete-dergi çıkarılması girişimlerinden çoğuna resmî izin verilmiyordu. Çarlık idaresinde Türk dilindeki ilk gazete Türkistan Genel Valiliği nin resmî yayını olan Türkistan Vilayetinin Geziti 1870 ile 1918 yılları arasında Taşkent te çıktı. Bunu, Bozkır Genel Valiliği nin resmî yayını olan Dala Vilayeti Geziti (1888-1902) izledi. Rusya da daha önce 14 Aralık 1825 te Dekabristler ayaklanması ve Çar a karşı çeşitli suikast girişimleri olmuştu. Ruslar arasında bir yandan Sosyal Demokratlar, başka yandan Sosyal İhtilâlciler partileri gizlice yayılıyor, parlamenter ve anayasaya dayalı hükümet isteyen Konstitüsyonel ve Kadet partileri de üyelerinin sayısını artırıyorlardı. Çarlık Rusyası nda yaşayan Müslüman Türkler ile başka dinlere mensup Türklerin siyasî faaliyetleri birbirinden farklı alanlarda gelişti. Hıristiyan (Çuvaşlar, Yakutlar), Budist ve Şaman (Güney Sibirya Türklerinden Altay, Abakan ve Tuva Türkleri) olan Türklerin 1900 ile 1920 yılları arasındaki siyasî faaliyetleri hakkında fazla bilgiye sahip değiliz, ancak bu Müslüman olmayan Türkler ile Müslüman Türkler arasında siyasî alanda genel olarak bir iletişim ve birleşme görülmedi. Müslüman Türkler 1905 ile 1917 ye kadar olan siyasî faaliyetlerinde çoğunlukla etnik milliyetçiliği değil, dinî milliyetçiliği öne çıkarmaya çalıştılar. Ancak, Müslüman Türkler arasında birbiriyle rekabet eden sağ, orta ve sol olmak üzere üç değişik grup vardı. Onlardan ilki aşırı sağ olarak nitelenebilecek muhafazakar dindarlardı. Mollalar ile zenginler sınıfının mensup olduğu bu grup tutucu tavırlarıyla, Çarlık idaresine değil, Müslümanlar arasında güçlenen Yenileşme hareketine karşı çıkıyordu. Bu muhafazakar dindarların etkisi Kırım, Kazan ve Azerbaycan da nisbeten az iken, Kuzey Kafkasya ve Buhara Emirliği nde daha fazlaydı. Muhafazakarların baş düşmanı olan ikinci grubu ise, liberal düşünceli aydınlar teşkil ediyordu. Yenileşme hareketini yürüten bu grup aydınlar arasında hem İslamî birlik ve İslamcılık düşüncesi hem de Türkçülük akımı yanyana ve içiçeydi. Solcular diye adlandırılabilecek üçüncü grup genç aydınlar ise, Rusya daki sol hareketlerle işbirliği yaptılar, Sosyalizm, Marksizm ile Komünizmi benimseyerek ihtilâlci hareket içinde rol aldılar. 6 Sayfa No: 4
Kafkasya Çarlık Rusyası nın Kafkasya bölgesinde kuzeyden güneye doğru Türk dilli Nogaylar, Karaçay- Malkarlar (Balkarlar da deniliyor), Kumuklar, Azerbaycanlılar başka çeşitli Rus olmayan yerli milletler arasında yaşıyor ve onlarla kader birliği yapıyordu. Onlar içinde sayıca en kalabalık olanı Azerbaycanlılardı ve onlar Çarlık öncesi ve sonrası dönemde kurmuş oldukları devlet yapıları (hanlıklar) dolayısiyle Kafkasya daki başka Türklerden ayrı bir konuma sahiptiler. Azerbaycan Bakü nün Hazar denizi kıyısındaki zengin petrol yatakları dolayısiyle Çarlık döneminde Azerbaycan da sanayi gelişmiş ve Rusların yanında zengin Türk işadamları çoğalmıştı. Azerbaycanlı aydınlar arasından yetişmiş Abbas-kuli Ağa Bakihanlı (1794-1848), Mirza Fethali Ahundzâde (1812-1878), Hacı Seyid Azim Şirvânî (1835-1888), Hasan Melikzâde Zerdâbî (1837-1907) gibi kimseler okul, basın, tiyatro konusunda öncülük yaptılar. Azerbaycân da ilk Türkçe gazete olan Ekinci yi Hasan Melikzâde Zerdâbî 1875 te Bakü de yayınlamaya başladı, ilk cedit okullarını da Sıtkı Seferoğlu 1890 da Ordubâd da, 1894 te Nahçivan da, Hacı Seyid Azim Şirvânî 1896 da Şemahı kasabasında açtı. Yeni üsuldeki okulların sayısı daha sonraki yıllarda hızla artmaya başladı. Ekinci iki yıllık ömrüne rağmen gerici Şiî din adamlarına karşı sert eleştirilerde bulundu. Gaspıralı İsmail Bey in Tercüman gazetesi de Azerbaycanlı aydınlar arasında okunuyor ve Türkçülük bilincinin yayılmasını sağlıyordu. Liberal düşünce ile birlikte Türk milliyetçiliğini Azerbaycan da yayanlar arasında Hüseyinzâde Ali Bey, Ahmed Ağaoğlu (Ağayef), Ali Merdan Topçubaşı (Topçubaşef), Hâşim Vezirî Bey, Mehmet Emin Resülzâde, Mehmet Şahtahvil Ağa (Şahtinskiy) gibi kişileri anmak gerekir. Hüseyinzâde 1905 te Füyuzât dergisini çıkarmaya başladı. Bu dönemde Azerbaycan basını çok gelişti. Ziya, Keşkül, Ziya-i Kafkaz, Sedâ, Sedâ-yı Vatan, Sedâ-yı Hakk, Sedâ-yı Kafkaz, Hakikat, Yeni Hakikat, İkbâl, Malûmat, Güneş, Mizân, Necât gibi çok sayıda gazete ve dergi yayınlandı. 7 Azerbaycan daki sanayileşme sonucu oluşan kozmopolitik ortamda Rusya daki çeşitli siyasi gruplar Bakü deki Rus ve başka milletten ağırlıklı işçiler arasında propaganda yapıyorlardı. Bunlar arasında Sosyal Demokratlar öndeydi. Hatta, bu bölgede ihtilâlci grupların örgütlenmesinde bir ara Stalin de katıldı. Sosyal Demokratların yönlendirmesiyle Bakü de Neriman Nerimanov, Efendiyev ve Meşhedi Azizbekov Himmet adlı Müslüman grubu örgütlendi. Azizbekov 1917 İhtilâli nden sonra Baku Bolşeviklerinin başına geçerek Kafkas ötesi nin Sovyetleştirilmesinde önderlik etti. Azerbaycan daki liberal milliyetçiler ise Rus Kadetleriyle işbirliği yaptılar. Azerbaycan da kurulan ilk siyasi parti ise, Musavat tır. Bu parti adına rağmen sosyalist olmaktan çok Türkçü ve Pan-İslamcıydı. Onun önderi olan Mehmet Emin Resülzâde siyasi hayatında Bakü, Tebriz, Tehran ve İstanbul olmak üzere çeşitli yerlerde çeşitli gruplarla işbirliğinde bulundu. 1911 yılında tekrar Bakü ye dönen Resülzâde Azerbaycan siyasi hayatında ön sıralarda yer aldı. 1917 de Bakü de Müslümanlar Kongresi toplandı. Bu toplantıda Resülzâde Adem-i Merkeziyet Müsavat Partisi nin genel başkanı seçildi. 1905-1907 yılları arasında Bakü de Ermeniler ile Azerbaycanlılar arasında etnik çatışmalar şiddetlendi. Ermeni ihtilâlci derneği Daşnakuyun kışkırtıcı faaliyetler yürütmeye başladı. Ermeni-Azeri çatışmaları 1918 e kadar sürdü. O sırada Stephan Şaumyan adlı Ermeni Kafkasya fevkalade komiseri olarak Tiflis ve Bakü de faaliyet yürütüyordu. Onun yönlendirmeleriyle Taşnak Partisi nin 31 Mart 1918 de Bakü de başlattığı soykırımda 17 bin Azerbaycanlı Türk öldürüldü. 8 Sayfa No: 5
Kırım Kırım ın 1783 te Çarlık Rusyası na katılmasından sonra, 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl boyunca buradan Türkiye ye olan büyük göç dalgaları yüzünden, eski Kırım Hanlığı topraklarından nüfus 3,5 milyondan 1897 yılında 564,592 e kadar düşmüştü. Kırımlı aydınlar arasından çıkan Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914) yarım kalmış birçok gazete çıkarma girişiminden sonra başlattığı Tercüman gazetesini ömrünün sonuna kadar sürdürmeyi başardı ve onun yetiştirdiği gazeteciler bu gazeteyi Gaspıralı nın ölümünden sonra da 1918 yılı ortalarına kadar çıkardılar. Gapıralı İsmail Bey hem bu gazetesi hem de çeşitli kitap ve risale yayınlarıyla yanlız Rusya daki Türkler arasında değil, başka ülkelerdeki Türkler arasında da bir yandan uyanış ve yenileşme hareketlerinin artmasında, başka yandan ise Türkçülük akımın güçlenmesinde etkili oldu. Onun Tercüman gazetesinde bir süre sonra kullanmaya başladığı "Dilde, fikirde, işte birlik şiarı sonraki yıllarda Türkçülerin ortak şiarlarından biri oldu. Gaspıralı İsmail Bey modern eğitimi uygulayan ilk cedit okulunu Kırım ın Bahçesaray şehrinde açmasından sonra, cedit okulları Çarlık Rusyası nın çeşitli yörelerine, özellikle İdil-Ural, Azerbaycan ve Türkistan a yayılmaya başladı. İdil-Ural Tatarlardan dinî alanda yüksek eğitimlerini Buhara medreselerinde almış olan aydınlar arasından Abdünâsir Kursavî (1771-1812), Şehâbeddin Mercânî (1818-1889), Abdul- Kayyûm Nâsırî (1824-1902), Rızaeddin Fahreddin (1858-1936), İbrahim Halfin (1778-1829), Zahir Bigi (1870-1902), Musa Carullah Bigi (1875-1949), Alimcan Barudî, A. Hadi Maksudî, Şakircan Tahirî, Sadri Maksudî, Ayaz İshâkî, Fatih Emirhan, Fatih Kerimî ve başkaları bir yandan İslam dininde o günün şartlarına uygun yenilikler yapılması, başka yandan ise başta Buhara dakiler olmak üzere doğmatik eğitime yönelmiş medreselerin yenileşmesi düşüncesini eserleri ve öğrencileri yoluyla yaymaya çalışıyorlardı. Tatar aydınları Kazan da üniversite kurulması ve orada dinî bilimler yanında müsbet bilimlerin de öğretilmesi konusunda çeşitli projeler geliştirdiler. Kazan da kitap basımı ancak 1800 de basımevi kurulmasına izin verildikten sonra mümkün oldu. Türkistan 1714 ile 1887 yılları arasında Türkistan topraklarının büyük bir bölümünü ele geçiren Çarlık Rusyası, Buhara Emirliği ve Hive Hanlığı dışında kalan bütün Türkistan topraklarını Türkistan Genel Valiliği (2 Haziran 1886 dan itibaren) ve Bozkır Genel Valiliği (25 Mayıs 1891 den beri) olmak üzere iki ayrı sömürge bölgesine ayırmıştı. Hive Hanlığı 12 Ağustos 1873 ve Buhara Emirliği de 28 Eylül 1873 te yapılan antlaşmalarla içişlerinde bağımsız, ancak dışişlerinde Çarlık Rusyası na bağımlı devletlere dönüştürülmüştü. Türkistan da Ceditçilik denilen uyanış ve yenileşme hareketleri 1905 ile 1917 yılları arasında daha da yayılmaya başladı. Kimi medreselerde, kimiyse Rus mekteplerinde yetişmiş olan Kazak, Kırgız, Türkmen, Özbek aydınları özellikle Kazan ve Kırımlı Tatar aydınlarının teşvik ve yönlendirmesiyle Türkistan içinde Ceditçilik düşüncesini basın, okul ve başka yollarla yaymaya çalışıyorlardı. Bu hareketler Buhara Emirliği ve Hive Hanlığı içinde de etkisini gösteriyordu. Ceditçilik hareketinde özellikle Mahmud Hoca Behbudî, Münevver Karı, Abdurrauf Fıtrat, Osman Hoca gibi önderler önemli rol oynadı. Sayfa No: 6
Türkistan da Ceditçilik Dönemi denilen 1905 ile 1920 arasında Terakkî (Taşkent), Hurşid (Taşkent), Serke (Petersburg), Qazaq Gazeti (Altıntöbe/Troisk), Dala (Altıntöbe/Troisk), Şöhret (Taşkent), Buhara-i Şerif (Buhara), Turan (Buhara), Semerkand (Semerkand), Sedâ-yı Türkistan (Taşkent), Sedâ-yı Fergana (Kokand) gibi gazeteler ve Aykab (Altıntöbe/Troisk), Ayna (Semerkand), Alaş (Taşkent), Sarıarka (Semey) gibi dergiler yayınlandı. Çeşitli kişiler tarafından çıkarılan bu gazete ve dergilerle Türkistan da özgür ve özel basının temelleri atılmış oldu. Kongreler Çarlık Rusyası nda 1905 İhtilâli yle kurulan Meşrutiyet idaresinde Duma ve Devlet Şurası seçimleri yapılması ve yasama organının yetkilerine tecavüz edilmemesi gibi pek çok hususu Çar II. Nikolay kabul etmek zorunda kaldı. 9 Çar tarafından ilan edilen Manifesto ile Rusya da başlayan özgürlük ortamında çeşitli siyasî partiler, dernekler, yayın organları faaliyete geçti. Rusya daki bu genel durum, tabii olarak Türkleri de harekete geçirdi. Bu sırada, İdil-Ural bölgesindeki Türkler (Tatar ve Başkortlar) arasında "İttifakçılar, "İslahatçılar, "Tangçılar ve "Sosyal Demokratlar diye adlanan dört ayrı siyasal grup vardı. Azerbaycan Türkleri arasındaki ilk siyasi parti olan "Himmet Rusya daki Sosyal Demokratlar Partisi ne bağlıydı. Buna 1904 te kurulan ve Milliyetçilik ilkesine dayalı "Hürriyet adlı gizli parti ile "Difai Partisi ve "İttifak partileri eklendi. Kırım Tatarları arasında "Genç Tatarlar hareketi gelişiyordu. Bozkır ve Türkistan vilayetlerindeki Kazak ileri gelenlerinden bir bölümüyle Rus Kadet Partisi arasındaki işbirliği sürüyordu. Bozkır ve Türkistan vilayetlerinde yaşayan Ruslar arasında ise, Moskova daki ihtilâlci grupları destekleyenlerin sayısı oldukça fazlaydı. 10 Buhara Emirliği nde "Genç Buharalılar ile Hive Hanlığı nda "Genç Hiveliler hareketleri bir müddet sonra başladı. 1905 yılındaki Meşrutiyet idaresinin yarattığı siyasî durumdan yararlanmak isteyen İdil- Ural, Kırım, Azerbaycan, Bozkır ve Türkistan vilayetlerindeki siyasî aydınlar Türklerin de Ruslarla aynı siyasî haklardan yararlanması konusunda Rusya hükümetine art arda dilekçiler gönderdilerse de, hiçbir olumlu yanıt alamadılar. Buna karşılık Çarlık idaresi Türk aydınlarını saf dışı bırakırak, yalnızca Müslüman din adamlarından meydana gelen bir "Ulema Meclisi nin 10-15 Nisan 1905 te Ufa da toplanmasına izin verdi. Daha sonra 22-24 Haziran da yine Ufa da 120 den fazla din adamının katıldığı toplantıda da Rusya daki Müslüman Türkleri ilgilendiren değerli bir karar alınmadığı gibi, başka kararların da hükümet katında hiç etkili olmadığı anlaşıldı. Bunun üzerine, Türk aydınları kendi aralarında çok iyi bir iletişim kurarak Çarlık idaresinin çeşitli bölgelerinde yaşayan bütün Müslüman Türklerden temsilcilerin katıldığı "Rusya Müsülmanlarının Birinci Kongresi ni Nijni Novgorod valisinden izin alınamadığı için 15 Ağustos 1905 te Oka ırmağında kiralanan "Gustav Stuve adlı yolcu vapurunda gizlice topladılar. Bu kongrenin gerçekleştirilmesindeki asıl başarı Abdürreşid İbrahim indi. Gaspıralı İsmail Bey in başkanlığını yaptığı ve 120 delegenin katıldığı yaklaşık 13 saat süren bu kongre sonunda Rusya daki bütün Müslümanların (Umum Rusya Müslümanları) birleşmesi gerektiği, Ruslarla eşit haklara sahip olmak için birlikte hareket etmeleri ve ilerde ortaya çıkabilecek siyasî düzenlere şimdiden Müslümanları hazırlamak için eğitim, okul, kütüphane, yayın işlerine öncelik verilmesi konusunda 5 maddelik karar kabul edildi. 11 Sayfa No: 7
Rusya Müslümanlarının bu ilk kongresini izleyen ikinci kongresinde (23 Ocak 1906 da Petersbug da) Rusya Müslümanları İttifakı nın tüzüğü (nizamnâmesi) ve İttifak Halk Partisi nin programı kabul edildi. Bu ikinci kongreden sonra Türkler tarafından çıkarılan gazete ve dergi yayınlarında büyük artış olduğu gibi, Devlet Duma sına Türklerden 36 milletvekili girebildi. Çar Rusyası ndaki Türkler yine "Müslümanlar adıyla üçüncü kongrelerini 16-21 Ağustos 1906 da Nijni Novgorod da, dördüncü kongrelerini ise, 15-25 Haziran 1914 te Petersburg da yaptılar. Üçüncü ve dördüncü kongreler arasında oldukça uzun zaman geçmesinin nedenleri başında Rusya daki siyasî karışıklar gelir. Çar II. Nikolay Devlet Duma sını 9 Temmuz 1906 da dağıttı. Kapatılan Duma nın 200 milletvekili Finlandiya nın Viborg şehrinde toplanarak "Viborg Beyannamesi ni imzaladı. Ancak, dağıtılmadan önceki toplantısını 27 Nisan da yapan Duma da Müsülmanlar Fraksiyonu kurulmuş olması, Türkler açısından büyük bir başarıydı. Bu ilk dört kongreden sonra, çeşitli kongre girişimleri 1917 ye kadar başarısızlıkla sonuçlandı. Türkistan da Halk Ayaklanması (1916) Birinci Cihan Savaşı nın başlaması Türkistan daki Ceditçi aydınlar arasında yeni bir ümit doğurdu. Onlara göre, Rusya nın bu savaşta yenilgiye uğraması imparatorluğun dağılmasını ve başka sömürge bölgeleriyle birlikte Türkistan ın da bağımsızlığa kavuşmasını sağlayabilirdi. Rus hükümeti Türkistan ve Bozkır genel valiliklerindeki Rus olmayan yerli halktan yarım milyona yakın kimseyi cephelerdeki inşaat hizmetleri için seferber etme kararı alınca, aydınların girişimiyle her iki valilik sınırları içinde Temmuz başından itibaren protesto gösterileri yapılmaya başlandı. Hızla yayılarak genel bir ayaklanmaya dönüşen bu hareket ancak Rus silahlı kuvvetleri tarafından bastırılabiliyordu. Çeşitli yerlerdeki ayaklanmalar 1917 yılı sonuna kadar sürdü. Ayaklanmaların kanlı bir şekilde bastırılması sırasında yerli halktan çok kişi öldürüldüğü gibi, yakalananlar arasından daha sonra çok sayıda kişi idam edildi, 168 bin kişi Sibirya ya sürüldü, 300 bine yakın Kazak ve Kırgız Doğu Türkistan a kaçtı. 12 Ayaklanma sırasında göstermiş oldukları yardım ve sadakat dolayısiyle ise, Bozkır genel valiliği sınırları içindeki Rus göçmenlerine ise, Cizzak ve Yedi-Su bölgesinde toplam 2,700 bin hektar arazi bağış olarak verildi. Rus sömürgeciliğine karşı 18 ve 19. yüzyıllarda çok sayıda ayaklanma olmuş ise de, 1916 yıldaki geniş halk ayaklanması Çarlık idaresinin devrilmesinde önemli etkenlerden biri olmuştur. 1917-1920 Arasındaki Siyasî Girişimler 1917 Şubat ve Ekim İhtilâlleri arasındaki siyasî özgürlük ortamında Bütün Rusya Müsülmanlarının Birinci Kongresi diye adlanan çok geniş katılımlı toplantı 1-11 Mayıs 1917 de Moskova da yapıldı. Bu kongrenin toplanmasında Dördüncü Devlet Duma sındaki Müslümanlar Fraksiyonu tarafından 15-17 Mart taki toplantısında kurdukları Rusya Müslümanlarının Geçici Merkez Bürosu önayak oldu. Bu kongre sonunda Müslümanlar için Millî Şura kurularak onun üyeleri seçildi. Onun ardından 20-22 Temmuz 1917 tarihinde Kazan da Rusya Müslümanlarının İkinci Kongresi toplandı. Ancak, bu ikinci kongreye İdil-Ural bölgesi dışından katılım çok az oldu. Çünkü, o sırada Çarlık Rusyası nın birçok yöresinde Türkler tarafından başka kongre ve toplantılar da yapılıyordu. 12-14 Temmuz 1917 de Türkistan ın Fergana şehrinde yapılan kurultayda Türk Adem-i Merkeziyet Fırkası adlı parti kuruldu. Türkistan Müslümanlarının 2. Kurultayı 7-11 Eylül 1917 de ve üçüncü kurultayı 17-20 Eylül 1917 de toplandı. Kasım 1917 de ise, Taşkent te Türkistan Müslümanlarının başka bir kurultayı toplandı. Sayfa No: 8
Buna ek olarak o sıralarda Türkistan bölgesinde Şura-yı İslam, Miftahu l-maarif, Turan, İttifaku l- Müslimîn, Ravnaku l-islam gibi teşkilatlar da kurulmuştu. Bu kongreler bir bakıma 1917 yılında Kırım, Alaş-Orda, Türkistan, İdil-Ural daki millî muhtariyet hükümetleri ile 1918 de Azerbaycan, 1920 de de Buhara ve Harezm bağımsız cumhuriyetlerinin art arda ilan edilmelerini hazırlayan önemli adımlardı. Millî Muhtariyet Hükümetleri Gerek muhtar hükümetler, gerekse bağımsız cumhuriyetlerin kurulmasına yol açan asıl önemli olay, 25 Ekim Bolşevik İhtilâli nden kısa bir süre sonra, Bolşevik Hükümeti Halk Komiserleri Konseyi nin Rusya daki bütün Müslümanlara olan genel çağrısıdır. Lenin ve Stalin tarafından 20 Kasım 1917 de imzalanan bu çağrıda şöyle deniliyordu: "Rusya Müslümanları, Volga ve Kırım Tatarları, Sibirya ve Türkistan Kırgız ve Sartları, Kafkazötesi Türkler ve Tatarlar, Kafkasya Çeçenleri ve Dağlıları, Çarlar ve Rusya zorbaları tarafından cami ve ibâdet evleri yıkılmış, inanç ve gelenekleri ayak altına alınmış olan sizler! Sizin inanç ve gelenekleriniz, millî ve kültürel kurumlarınız bugünden başlayarak hür ve dokunulamızdır. Kendi millî hayatınızı özgürce ve herhangi bir engel olmadan kurun. Sizin buna hakkınız vardır. Rusya daki bütün halkların hakları gibi, sizin haklarınız da İhtilâl ile onun kuruluşları olan işçiler, askerler ve köylüler sovyetlerinin bütün gücünün koruması altında olduğunu biliniz. Bu yüzden, bu İhtilâli ve onun bağımsız hükümetini destekleyiniz! 13 Bu çağrı, kuşkusuz, Türkler tarafından uzun bir süredir duyulan muhtariyet ve bağımsızlık akımlarını olumlu olarak kamçıladı. Çar Rusyası içinde yaşayan Türkler tarafından 1917-1918 yıllarında dört muhtar hükümet ilan edildi. Kırım Hükümeti 26 Kasım 1917 de Bahçesaray da Kırım-Tatar Kurultay Hükümeti ilan edildi. Kurultay sonunda kabul edilen anayasa ile Milli Hükümet kuruldu. Ancak, o sırada Bolşeviklerin Sivastopol şehrindeki İhtilâl Komitesi Aralık 1917 de Kırım a Bolşeviklerin hakim olmasına çalışıyordu. Bu komite Bahçesaray daki Kırım Millî Hükümeti ne 9 Ocak 1918 de ultimatom göndererek hükümet askerlerinin silahsızlandırılmasını talep etti. Millî Hükümet ise, Bolşeviklerin bu çağrısını red edince, Sivastopol daki Kızıl Rus askerleri 27 Ocak ta millî hükümet binasına hücum etti, hükümet ve parlamento üyeleri dağıldılar. Kırım Tatarlarının Bolşeviklere karşı silahlı mücadelesi sürdü. 21 Nisan da Alman birlikleri Kırım ı işgal edince, Kırım Türkleri temsilcileriyle Almanlar arasında müzakereler oldu ve Almanlar Kırım Millî hükümetinin kurulmasına razı oldular. 8 Mayıs 1918 de Kırım Büyük Kurultayı toplanarak yeni Millî Hükümet üyelerini seçti. 25 Haziran 1918 de General Süleyman Sulkiviç başkanlığında Kırım ın istiklali ilan edildi. Bu arada Ukrayna, Kırım ın Ukrayna ya katılmasını Rus sosyalist ve komünist teşkilatları ise, Kırım ın Rusya da kalmasını istiyordu. 11 Kasım da mütareke imzalayarak teslim olan Almanya artık Kırım ı himaye edemezdi. Kırım ı 17 Nisan 1919 da Bolşevikler karşıtı Beyaz Rus orduları bir süre işgal ettiyse de, Bolşevikler 30 Nisan da orayı yeniden ele geçirdiler ve Kırım Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ni kurdular. Beyaz Rus ordusu 24 Haziran da Kırım ı yine işgal etti, ama Bolşevikler 11 Kasım 1920 de oraya tekrar hakim oldular. Birkaç kez Bolşevikler, sonra Almanlar, Beyaz Ruslar ve tekrar Bolşeviklerin işgallerine uğrayan Kırım böylece 1917 deki Sayfa No: 9
muhtariyet ve çok kısa süren bağımsızlığını kaybederek Sovyetler Birliği içinde 18 Ekim 1921 de Kırım Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti haline geldi. 14 İdil-Ural da Rusya Tatarları Muhtariyeti Kazan da 1917 yılının Temmuz ayında aynı sıralarda üç önemli kurultay toplandı: Müslüman Askerleri Kurultayı (17-22 Temmuz), Bütün Rusya Müslümanları Ulema Nedvesi (18-26 Temmuz) ve İkinci Bütün Rusya Müslümanları Kurultayı (21-31 Temmuz). Bu üç kurultayın 22 Temmuz da yapılan ortak oturumunda, Sadri Maksudi nin hazırlamış olduğu Millî Medenî Muhtariyet deklerasyonu okunarak, "İç Rusya Müslümanları Millî Medenî Muhtariyeti ni gerçekleştirme kararı verildi ve o gün millî bayram olarak kabul edildi. Yine Sadri Maksudî tarafından hazırlanan Millî Medenî Muhtariyetin Esasları 31 Temmuz da onaylandı. Millî Muhtariyet Heyeti Sadri Maksudi nin başkanlığında 28 Ağustos 1917 de Ufa da işe başladı. 20 Kasım 1917 de Ufa da açılan Muhtariyet in Millet Meclisi başkanlığına Sadri Maksudi seçildi ve Millî Muhtariyet Esasları adlı anayasa da 16 Ocak 1918 de ilan edildi. 15 İç Rusya Müslümanları Millî Medenî Muhtariyeti ile ilgili çalışmalar yanında bölgede İdil- Ural devleti kurma projeleri de görüşülüyordu. Bazı toplantılarda bu konuda kararlar da alındı. Ancak, özellikle Başkurdların Tatarlarla birleşme yerine kendileri için ayrı bir Başkurd muhtariyeti kurma girişimleri bu çalışmaları başarısızlığa uğrattı. Başkurd önderlerinden Ahmet Zeki Velidi (Togan) ile Tatar önderleri arasında çeşitli kurultaylarda sert tartışmalar çıktı. Türkistan da İki Muhtariyet 12 Aralık 1917 de Kokand şehrinde Türkistan Muhtariyeti ve 13 Aralık 1917 de Orenburg şehrinde Alaş-Orda Millî Hükümeti art arda ilan edildi. Kazak asıllı aydın Mustafa Çokayoğlu (1891-1941) her iki muhtariyet hükümetinde de yer alarak birbirinden uzak iki ayrı yerde kurulan bu millî girişimlerde bağlayıcı bir unsur oldu. Türkistan Muhtariyeti: Kokand şehrinde sürmekte olan Türkistan Müsülmanlarının 4. Kurultayı sonunda Türkistan Muhtariyeti kurulmasına karar verilerek, hem devlet başkanlığı hem de içişleri bakanlığına Muhammedcan Tınısbayev, dışişleri bakanlığına Mustafa Çokayoğlu, savunma ve toplum güvenliği bakanlığına Ubeydullah Hoca getirildi. 7 bakan ve 36 kişilik Halk Meclisi nden (Şurası) oluşan Türkistan Muhtariyeti için 13 Aralık ta Taşkent te halk sevinç gösterisi düzenleyince, Rus birlikleri ateş açarak mitingi kanlı bir şekilde bastırdı. Daha sonra bir anlaşmazlık yüzünden Tınısbayev istifa edince yerine Mustafa Çokay devlet başkanlığına, Ubeydullah Hoca da başbakan yardımcılığına getirildi. 16 Daha başından böyle bir millî muhtariyete karşı olan Bolşevikler 9 Şubat 1918 de ordu birliklerini Kokand a göndererek, şehri topa tuttular. Teslim olmayı reddeden Türkistan Muhtariyeti hükümetine karşı Kızılordu birlikleriyle Ermeni Daşnak Partisi nin askeri birlikleri 13 Şubat a kadar şehri top ateşine tutmaları sonucu, Kokand da 20 binden fazla ev ve bina yandı ve 10 binden fazla Türkistanlı öldü. Böylece, Türkistan Muhtariyeti yalnızca 63 gün yaşadıktan sonra kanlı bir şekilde ortadan kaldırıldı. Türkistan Muhtariyeti ne silah zoruyla son verilmesi ise, Türkistan da Sovyet dönemi boyunca 16 yıl sürecek "Basmacı denilen silahlı millî mücadelenin başlamasına sebep oldu (1917-1934). Sayfa No: 10
Alaş-Orda Millî Hükümeti: Orenburg şehrinde 21-28 Temmuz 1917 de toplanan Birinci Genel Kazak Kurultayı nda kurulacak Rusya federe devleti içinde Kazaklara toprak muhtariyeti verilmesi kararlaştırıldı. Aynı kurultayda bütün Kazakların "Alaş adıyla birleşmesi önerilerek Alaş Partisi kurulmuştu. 5-13 Aralık tarihlerinde yine Orenburg da yapılan ikinci kurultayda Alaş-Orda Millî Muhtar hükümeti kurularak Alihan Bökeyhan devlet başkanı, Mustafa Çokay da dışişleri bakanı oldu. Eski Bozkır Genel Valiliği toprakları üzerinde Kazakların durumu oldukça güç ve karmaşıktı. Çarlık döneminde buralara getirilerek yerleştirilmiş olan Rusların sayısı oldukça kalabalıktı ve Alaş-Orda hükümeti kurulduğu dönemde Kazak toprakları üzerinde Bolşeviklerle Beyaz Ruslar arasında şiddetli çarpışmalar sürüyordu. Bolşevikler çeşitli manevra ve politika oyunlarıyla Alaş-Ordacı Kazak aydınlarını ikiye bölmeye çalışıyordu. Bolşevikler tarafından kurulan Kırgız (Kazak) Harbî İnkilâp Komitesi 5 Mart 1920 de Alaş-Orda hükümetinin faaliyetini yasakladı. 17 Bolşeviklerin önce Türkistan muhtariyetini yok ederek, sonra Alaş-Orda Millî Hükümeti ne karşı düşmanca tutum takınması dolayısiyle, her iki millî hükümette de görev almış olan Mustafa Çokayoğlu 1917 yılı Şubat ayı sonlarında önce bir süre Taşkent te bulundu, sonra 20-25 Ağustos ta Ufa da yapılan Bolşevik karşıtı toplantıya katıldı, Kolçak Hükümeti tarafından tutuklandı, hapishaneye götürülürken yolda kaçarak Orenburg ve Bakü üzerinden Tiflis e gitti. 18 Ankara daki Büyük Millet Meclisi üyelerinden İsmail Suphi (Soysallıoğlu) Temmuz 1921 de Buhara ya geldiğinde, onun girişimiyle 30 Temmuz da yapılan gizli toplantıda Türkistan ın bağımsızlığı için çalışacak Türkistan Milli Birliği (TMB) adlı gizli teşkilat kuruldu. Teşkilat ın başkanı olarak Zeki Velidi (Togan) seçildi. 19 İdil-Ural 23 Mart 1918 de Bolşevikler tarafından ilan edilen Tatar-Başkurd Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ni kurma işi bölgedeki iç savaş yüzünden gecikince, onun yerine 23 Mart 1919 da Başkurd ve 27 Mayıs 1920 de Tatar muhtar cumhuriyetleri kuruldu. Bu sırada Tatar-Başkurd komünistlerinin lideri Mirsait Sultan Galiyev in (1880-1939?) "Müslüman Komünist Partisi ve daha sonra "Turan Sosyalist Cumhuriyeti doğrultusundaki girişimleri sonuç vermedi. Sultan Galiyev in bu konudaki girişimleri Lenin ve Stalin tarafından kuşkuyla karşılandı. Basmacılık Türkistan muhtariyetinin Kızılordu birlikleri tarafından dağıtılması ve Kokand şehir halkına karşı Ermeni Taşnak silahlı grupları aracılığıyla kanlı soykırım girişimi, Türkistan içinde Bolşeviklere karşı duyulan güvensizliği ve direnişi kamçıladı. Türkistan Muhtariyet hükümetinin hayatta kalan savunmacıları Ergeş Korbaşı nın önderliğinde şehir dışına kaçtılar. Kokand polis gücü başkanı da olan Ergeş Korbaşı 1916 yılından beri silahlı çetelerden en güçlüsüne sahipti. Ruslar da kendilerine direnen çetecileri Türkistan Türkçesinde "haydut anlamına gelen "Basmacı (basmak fiilinden) terimiyle adlandırdılar. Ergeş Korbaşı kısa bir süre içinde birbirinden bağımsız silahlı çetelerden bir bölümünün yönetimini eline geçirdi. Basmacıların direniş hareketi 1918 e kadar Fergane vâdisinin her yanını sardı. Basmacı hareketinin Türkistan ı bağımsızlığa kavuşturma amacıyla yapılmış bir istiklâl savaşı olduğunu Stalin şöyle açıklamıştır: "Basmacı hareketi 1918-1924 yıllarında Orta Asya da bir karşı ihtilâl ve milliyetçi hareket olarak Orta Asya cumhuriyetlerini Sovyet Sayfa No: 11
Rusya dan ayırmak ve sömürücü sınıfın hakimiyetini yeniden kurmak gayesi ile mollalar tarafından yürütülen, alenî-siyasî bir haydutluk olarak ortaya çıkmıştır. 20 Basmacı Hareketi nin parolaları da yine Sovyet kaynaklarına göre şöyleydi: "Türkistan Türkistanlılarındır. Türkistan ı Rusya dan kurtarmak gerekir. Müstebitlerden arınmış bir Türkistan. 21 Basmacıların silahlı mücadelesinin Türkistan ın çeşitli bölgelerine yayılması üzerine Sovyet hakimiyeti 1919 da "Türkistan Cephesi açarak, bölgeye ek kuvvetler gönderdi. Bu cephenin kumandanlığını Rus Generali Frunze üstlendi. Ergeş Korbaşı, Şir Muhammed Bek (Körşermet), Nur Muhammed Bek, Küçük Ergeş, Muhammed Emin Bek, Hal Hoca, Parpi Bek, Muhittin Bek, Aman Pehlivan, Cüneyid Han gibi çok sayıda önder altında Basmacı hareketi 1924 yılı sonuna kadar çok etkili olarak sürdü. Türkistan ın çeşitli bölgelerinde hakimiyeti ele geçiren Basmacı korbaşıları orada geçici hükümet kuruyorlardı. Bunlar arasında en etkilisi Şir Muhammed Bek in 3 Mayıs 1920 de Fergana bölgesinde kurduğu geçici Türkistan hükümeti idi. Bu hükümet varlığını 1922 sonuna kadar korudu. 15-20 Nisan 1922 de Türkistan Millî Kurultayı çalıştı ve geçici bir anayasa kabul etti. 22 Enver Paşa nın 8 kasım 1921 de Basmacılar hareketine katılmasıyla Türkistan daki mücadele yeni bir canlılık kazandı. Enver Paşa 19 Mayıs 1922 de Sovyet hükümetine bir muhtıra göndererek, Kızılordu nun Türkistan ı terk etmesini istedi. 23 Buhara Cumhuriyeti nin cumhurbaşkanı Osman Hoca da az sayıdaki Buhara silahlı güçleriyle 9 Aralık 1921 de Düşenbe deki Rus garnizonuna baskın düzenleyerek, Rus general ve elçilerini tutukladı. Ancak, yardıma gelen Rus birlikleri garnizon u kurtardılar ve Buhara güçleri geri çekildi. Bu hareket Osman Hoca nın Buhara dan ayrılarak, mücadeleye destek sağlamak için Afganistan a geçmesine neden oldu. 24 Enver Paşa Kurban Bayramı nın birinci günü olan 4 Ağustos 1922 de Belcivan da Kızılordu birlikleri tarafından pusuya düşürülerek, şehit edildi. Ancak, Enver Paşa nın öldürülmesi Basmacı hareketini durdurmadı, silahlı mücadele ve yer yer halk isyanları 1924 ile 1934 yılı Mayıs ayı sonuna kadar sürdü. 25 Bağımsız Cumhuriyetler Sovyet egemenliğinden önce, Azerbaycan, Buhara ve Harezm bağımsız cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuriyetler sosyalist veya komünist değil, bugün belki liberal milliyetçi diyebileceğimiz devlet şekilleri üzerine kurulmuşlardı. Buhara ve Harezm Cumhuriyetlerinin adında geçen "Halk Şuralar terimi hiçbir şekilde Sovyet modelini kendilerine örnek almıyordu. Her üç bağımsız cumhuriyetten ilki 1920 de, ikinci ve üçüncüsü ise, 1923 te Sovyetleştirildi ve 1924 te ortadan kaldırıldı. Azerbaycan Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918 de bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti kurularak başkent Gence oldu. Mehmet Emin Resulzâde Cumhurbaşkanlığı ndaki Azerbaycan Hükümeti tarafından istenen yardım üzerine İstanbul hükümeti Azebaycan a bir Türk birliği gönderdi. Nuri Paşa kumandasında "Kafkasya İslam Ordusu olarak adlanan Türk birliği 15 Eylül 1918 de Bakü ye girerek orayı Ermenilerin desteklediği Bolşeviklerden kurtardı. Ancak, Osmanlı Devleti nin Birinci Dünya Savaşı nda mağlubiyeti yüzünden, 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi nin 11. maddesine göre, Türk ordusu Azerbaycan ı boşaltmak zorunda kaldı. 26 Ali Mercan Topçubaşı başkanlığında Avrupa ya gönderilen Azerbaycan heyetinin çabalarıyla, Müttefikler 12 Ocak 1920 tarihinde Azerbaycan ı bağımsız bir devlet olarak Sayfa No: 12
tanıdılar. Üç buçuk ay sonra ise, Azerbaycan ın bağımsızlığına 27 Nisan 1920 de Kızılordu tarafından son verildi ve Mehmet Emin Resulzade tutuklandı. Buhara Cumhuriyeti İçişlerinde bağımsız, ancak dışişlerinde Çarlık Rusyası na bağımlı olan Buhara Emirliği ndeki Genç Buharalılar (Yaş Buharalılar) adlı Yenileşme (Ceditçiler) yanlıları Osman Hoca başkanlığındaki milliyetçiler ile Feyzullah Hoca başkanlığındaki Bolşevik yanlısı solcular olmak üzere iki ayrı fraksiyondan meydana gelmişti. Solcu olanlar Rus Bolşevikleri ile işbirliği içindeydi. Rusya hükümetinin Buhara daki siyasî ajanı Miller in baskısıyla emir Alim Han 30 Mart 1917 de "Hürriyet Beyannamesi ilan edince, bunu fırsat bilen Yenileşme yanlıları 8 Nisan da bir gösteri düzenlediler. Ancak, emirin askerleri göstericileri dağıttı. Bir bölüm gösterici Taşkent e kaçtı. Askeri gücü sahip olmayan Genç Buharalılar 1920 de Emir Alim Han ı devirmek için Kızılordu birliklerinden yardım almak zorunda kaldılar. Rus birliklerinin 15 Mart 1918 deki hücumları başarısızlıkla sonuçlandıktan sonra, General Frunze komutasındaki Sovyet ordusu 28 Ağustos 1920 de Buhara ya saldırıya geçti ve 2 Eylül de Buhara düştü. 6 Ekim 1920 de toplanan Buhara Birinci Halk Kurultayı nda Buhara Halk Şuralar Cumhuriyeti ilan edilerek Mirza Abdülkadir Muhittin devlet başkanlığına, Feyzullah Hoca da başbakanlığa getirildi. 23 Eylül 1921 de yapılan Buhara Halk Temsilcileri nin İkinci Kurultay ında Osman Hoca cumhurbaşkanı olarak seçildi. Buhara Cumhuriyeti nin ilk anayasası 1921 de, bazı değişikliklerle ikinci anayasası 1922 de kabul edildi. Osman Hoca kısa süren cumhurbaşkanlığı sırasında, önce Anadolu da İstiklâl Savaşı yürüten Mustafa Kemal e yardım olarak Rusya üzerinden 100 milyon altınlık yardım gönderdi ve daha önceden Osmanlı-Rus Savaşı nda esir düşerek Sibirya nın Krasnoyarsk kampına sürülmüş olan ve oradan kaçarak önce Taşkent ve sonra Buhara ya gelen Osmanlı Türk subaylarına Buhara ordusunun çekirdeğini oluşturacak milis kuvvetlerini kurdurttu. 27 Arkasından da 9 Aralık 1921 de Buhara sınırı içerisindeki Rus garnizonlarına karşı silahlı saldırıya geçti. 28 1922 yılında Osman Hoca nın Buhara dan ayrılarak Afganistan a geçmesi ve Enver Paşa nın şehit düşmesi üzerine, Sovyetlerin Buhara Cumhuriyeti üzerindeki kontrolü arttı. 1923 te Buhara Halk Şuralar Cumhuriyeti nin adı Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak değiştirildi ve 20 Eylül 1924 te ise, Buhara Devleti ortadan kaldırıldı. Harezm Cumhuriyeti Buhara da olduğu gibi, 1873 ten beri dışişlerinde Rus egemenliği altındaki Hive Hanlığı nda yenileşme (Ceditçilik) hareketleri de 1910 da siyasî bir harekete dönüşerek "Genç Hiveliler adını aldı. Genç Hivelilerin baskıları üzerine Hive Hanı Esfendiyar Han 5 Nisan 1917 de beyanname yayınlayarak, 50 ye yakın milletvekilinin katılımıyla bir parlamento açılmasını kabul etti. Hem Han taraftarı "Bey ler (Bek) hem de Genç Hivelilerden oluşan Hive Parlamentosu 26 Nisan da toplanarak Genç Hivelilerden Baba Ahun parlamento başkanı ve Mat Murad başbakan olarak seçildi. Ancak, Hive hanına karşı ayaklanmış olan beylerden Cüneyid Han ve taraftarlarını yatıştırmak için Esfendiyar Han Haziran 1917 de Başbakan Mat Murad ve 17 Genç Hiveliyi tutukladı. Esfendiyar Han 30 Eylül 1918 de Cüneyid Han ın oğlu İşim tarafından öldürülünce, Cüneyid Han Esfendiyar Han ın kardeşi Said Abdullah ı tahta oturttu, ama Sayfa No: 13
gerçekte devlet işlerini kendisi yönetmeye başladı. Cüneyid Han ile Sovyet birlikleri arasındaki savaşlar 20 Ocak 1920 de Genç Hivelilerin Rus ordusu himayesinde Hive şehrini ele geçirmesine kadar sürdü. 1 Şubat 1920 de hanlık ortadan kaldırılarak, yerine Harezm Halk Şuralar Cumhuriyeti kuruldu. Nisan 1920 de yapılan Birinci Harezm Halk Kongresi nde Genç Hivelilerden Pehlivan Niyaz Hacı Yusuf devlet başkanı, Baba Ahun Selimoğlu da başbakan seçildi. Harezm Cumhuriyeti ne hakim olan Genç Hivelilerden hiç kimse komünist değildi. Harezm Cumhuriyeti nin ilk anayasası 1920 de, bazı değişikliklerle ikinci anayasası 1922 de kabul edildi. Harezm ile Rusya Federasyonu arasında 13 Eylül 1920 de imzalanan 24 maddelik anlaşma ile, Sovyet hükümeti Harezm Cumhuriyeti nin bağımsızlığını tanıdı. Ancak, Sovyetlerin Harezm Cumhuriyeti içindeki faaliyetleri sürdü. Önce, Harezm içinde Komünist Partisi kuruldu ve Harezmli komünistlerin yardımıyla devlet başkanı Pehlivan Niyaz ve hükümet üyeleri tutuklandı. Mayıs 1921 de toplanan İkinci Harezm Halk Kurultayı nda Ata Mahdum devlet başkanı seçildiyse de, 28 Ekim de bu yeni hükümet üyeleri de tutuklandı. Cüneyid Han ın Sovyetlere karşı direnişi de sürüyordu. Harezm hükümetinin uzaklaştırılan eski üyeleri de Cüneyid Han a katıldılar. 10 Ocak 1924 te Cüneyid Han Hive yi kuşattıysa da, bölgeye gönderilen ek Sovyet birlikleri bu hareketi püskürttü. 29 Eylül 1924 te toplanan Beşinci Harezm Halk Kurultayı nda Harezm Halk Şuralar Cumhuriyeti nin ortadan kaldırılması kararı alındı ve Harezm hükümeti de Ekim ayında dağıtılarak, iktidarı komünistlerden oluşan Harezm İhtilâl Komitesi aldı. 29 Harezm Cumhuriyeti nin toprakları daha sonra kurulan Özbekistan ve Türkmenistan toprakları arasında paylaştırıldı. 3. Sovyet Dönemi (1920-1991) Genel 1905 ile 1917 arasında genel olarak "Müslümanlık çerçevesi içinde birlikte siyasî faaliyetlerde bulunmaya çalışan Çarlık Rusyası ndaki Türklerin 1917 ile 1920 yılları arasında çeşitli Türk yurtlarında kurdukları muhtariyet hükümetleri ve bağımsız cumhuriyetler Bolşevik güçleri tarafından silah zoruyla birer birer ortadan kaldırıldı. Lenin ve Stalin in 20 Kasım 1917 de ilan ettikleri Rusya daki bütün Müslümanlara yönelik özgürlük ve kendi kaderini kendileri belirleme çağrısının bir aldatmaca olduğu, zaten 1917 sonlarında ilk Türk muhtariyet hükümetleri ilan edilmesinden 4 ay gibi kısa bir süre sonra ortaya çıktı. Stalin başkanlığındaki Milletler İşleri Boyunca Halk Komiserliği tarafından Kazan, Ufa, Orenburg, Ekaterinburg ve Türkistan gibi Müslüman Türklerin yaşadığı bölgelerdeki Sovyet meclislerine yönelik Nisan 1918 tarihli çağrısında millî hükümetleri ortadan kaldırma gerekçesi şöyle açıklanıyordu: "Onların muhtariyetlerini ortadan kaldırarak, bu burjuva muhtariyetlerini Sovyetleştirme gereklidir. Bazı yerel Sovyetler her türlü muhtariyeti kabul etmeyerek, milli meseleyi silah gücüyle çözümlemeye karar vermişler. Ancak, bu Sovyet hakimiyeti için uygun olmayabilir, çünkü böyle davranış halk kitlelerini burjuva-millî önderler çevresinde birleşmeye Sayfa No: 14
yönlendirebilir ve böyle önderleri anavatanın hakiki kurtarıcısı ve milletin koruyucusuymuş gibi öne çıkarabilir ki, bu Sovyet hakimiyeti tarafından hiçbir zaman kabul edilemez. Sovyet hakimiyetinin görevi muhtariyeti reddetme değil, onu vermektir. Ancak, bu muhtariyeti yerel Sovyetler temelinde kurmak gerekir. Böylece, bu (Sovyet) hakimiyeti halk kitleleri tarafından yaygın olarak desteklenebilir. 30 30 Aralık 1922 de Sovyetler in Üçüncü kongresinde onaylanan antlaşma ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) kurulmasına karar verildi. Daha 1924 teki Sovyet anayasasından başlayarak Sovyet cumhuriyetlerinin kendi istekleriyle bu birliğe girdiği ve isteyen her cumhuriyetin bu birlikten çıkma hakkının bulunduğu hakkındaki madde bütün Sovyet anayasalarında yer aldı. Ancak, bu madde de başka maddeler gibi Sovyet dönemi boyunca yalnızca kağıt üzerinde kaldı. Etnik Bölünme Moskova çoğunlukla Türklerin bulunduğu bölgelerde Sovyet egemenliğini yerleştirme yolunda çeşitli Türk toplulukları tarafından kurulmuş olan hem yerel muhtariyet hükümetlerinin (Kırım Muhtariyeti, Ufa daki Bütün Rusya Müslüman Türk-Tatarları Muhtariyeti, Kokand daki Türkistan Muhtariyeti ve Alaş-Orda Muhtariyeti) hem de bağımsız cumhuriyetlerin (Azerbaycan Cumhuriyeti, Buhara Halk Cumhuriyeti ve Harezm Halk Cumhuriyeti) tehlikeli olacağını öngördüğü için onları Kızılordu nun silah gücüyle birer birer ortadan kaldırdı. İnanmış komünist olmakla birlikte Türkçülükleri de ağır basan Sultan Galiyev in (1880-1939) "Komünist Turan Devleti ve Turar Rıskulov un (1894-1938) "Türkistan Sosyalist Cumhuriyeti projeleri de Moskova daki Bolşeviklerin Türk toprakları üzerindeki sömürgecilik amaçlarına karşı çok ciddi tehdit olarak algılandı. Sovyet yöneticileri başta Sultan Galiyev i 1923 te Komünist Partisi nden kovdular. Sultan Galiyev 1930 başlarında gizlice tutuklandığı için uzun bir süre ortadan kaybolmuş gibi göründü ve 1939 da kurşuna dizildi. Daha sonra başka çok sayıda öne çıkmış Türk önderi de 1930 başlarından itibaren tutuklanmaya başladı. Tutuklanmalar 1930 ortalarında çok fazla arttı ve 1937-1939 yılları arasında toplu idamlar gerçekleşti. Bu kanlı dönem Stalin in "Aydınları Temizleme kampanyası olarak daha sonra anılacaktır (Buradaki "temizleme deyimi "ortadan kaldırma, yok etme anlamında kullanılmış mecâcî bir kelimedir). 31 Çeşitli Türk topluluklarının bölgesel siyasî birlikler kurmalarının önünü almak içinse, Türklerin etnik özerk bölgeler ve cumhuriyetlere parçalanması görüşü Moskova da ağırlık kazanınca, "böl ve hükmet gayesine uygun olarak özellikle İdil-Ural ve Türkistan bölgelerinde bu proje başarıyla uygulandı. İdil-Ural bölgesinde Başkurdlar ve Tatarlar arasındaki ayırımcılık körüklenerek o bölgede merkezi Ufa olan Başkurdıstan (23 Mart 1919) ve merkezi Kazan olan Tataristan muhtar sovyet sosyalist cumhuriyetleri kuruldu (27 Mayıs 1920). Türkistan daki üç bölgesel cumhuriyet (Türkistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Buhara ve Harezm sovyet sosyalist cumhuriyetleri) de 1924 sonunda ortadan kaldırılarak, bu bölge beş etnik cumhuriyete bölündü: Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan muhtar sovyet sosyalist cumhuriyetleri. Özbekistan içinde ayrıca Taşkent e bağlı Karakalpakistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yaratıldı. Kırım da Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ne (RSFSC) bağlı olarak Kırım da Kırım Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (18 Ekim 1921) kuruldu. 28 Mayıs 1918 de kurulmuş olan bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti ne 27 Nisan 1920 de Kızılordu tarafından son verildikten sonra, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile birlikte 1922 ile 1936 yılları arasında Kafkas ötesi Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içinde yer aldı. 1936 da yapılan değişiklikle Azerbaycan Sovyet Sayfa No: 15
Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. İkinci Dünya Savaşı ndan önce 21,258,970 km2 olan SSCB nin yüzölçümü savaş sonrasında 22,402,200 km2 ye arttı. Litvanya, Litva, Estonya bağımsız cumhuriyetleri de Sovyet topraklarına katıldı. Ukrayna da Sovyet işgaline karşı silahlı direniş hareketleri 1948 e kadar devam etti. 32 Rusya SFSC Sovyetler Birliği 15 sovyet cumhuriyetinden meydana geliyordu. 33 Onlardan beş tanesi "ismen Türk cumhuriyeti sayılabilir: Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan. Farsçanın bir kolu olan Tacikçeyi kullanan Taciklerin çoğunlukta olduğu Tacikistan SSC de ise, nüfusun %35 kadarını Türkler (Özbek ve Kırgızlar) oluşturuyordu. Rusya SFSC içindeki 16 muhtar cumhuriyetten 34 5 tanesi yine Türk dilli toplulukların cumhuriyeti idi: Tataristan, Başkurdıstan, Çuvaş, Tuva, Yakut muhtar sovyet sosyalist cumhuriyetleri. Türkiye ile Ermenistan sınırları arasında kalan Nahçivan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ise Azerbaycan Cumhuriyeti ne bağlıydı. Başka Türk toplulukları da (Kumuklar, Nogaylar, Karaçay-Malkarlar) Rusya SFSC ye bağlı olan çeşitli muhtar cumhuriyetler (Dağıstan gibi) ile 6 bölge (Kray) ve onlara bağlı 5 muhtar vilayetin (oblast) bazılarında kaldılar. Sovyet döneminde Türklerin dinsel (İslam) veya geniş milliyetçilik (Türkçülük) dünya görüşü altında her türlü birleşme girişimleri çoğu kez kanlı yöntemlerle önlendiği gibi, "parçala ve yönet siyasetine uygun olarak Türkler arasında yerel milliyetçilik diyebileceğimiz "etnik ayırımcılıklar körüklendi. Etnik cumhuriyetler ve etnik muhtar bölgeler de bu parçalanma ve ayırışmayı destekleyen en önemli etmenlerin başında geldi. Her Türk boyu için birbirinden farklı tarihsel geçmiş yaratıldı ve yazıldı. Bunun sonucunda genel "Türk adı ve kimliği hafızalardan silinerek yeni "etnik milletler yaratıldı. Kültürel Bölünme Moskova tarafından çeşitli dönemlerde uygulanan Kültür alanındaki çok sayıda girişim de Türk toplulukları arasındaki ayrılığın artmasında başarılı oldu. Bu girişimlerin başında her yeni "etnik millet için yeni bir dil yaratma planı gelir. Gaspırali İsmail Bey in Tercüman gazetesinde 1883 ten 1914 e kadar bizzat kendisi tarafından uzun bir süre sürdürülen bütün Türkleri tek bir yazı dili etrafında birleştirme düşüncesine, elbette Sovyetler Birliği döneminde sıcak bakılamazdı. Her ne kadar 19. yüzyılın sonundan itibaren önce Kazan, Kırım, Azerbaycan Türkleri, daha sonra Kazaklar ve Türkistan Türkleri (Özbekler) arasında ayrı ayrı yazı dilleri gelişmekte ise de, hem Arap yazısının verdiği birleştirici imlâ özelliği dolayısiyle, bu beş Türk yazı dili arasındaki farklar henüz büyük çapta değildi. Çeşitli Türk boylarının aydınları ve okur-yazar kitleleri İstanbul, Kazan, Kırım, Bakü ve Taşkent te basılan gazete ve kitapları büyük sıkıntı çekmeden okuyabiliyordu. Böylelikle, Rusya içindeki Türkler hem kendi aralarında hem de Osmanlı Devleti ndeki Türkler ile basın ve yayın aracılığıyla kültürel ve siyasî iletişim içindeydiler. Sovyet dönemi ise, 1924 ten sonra bu iletişimi bütünüyle durdurdu. Yanyana yaşayan her Türk boyu için birbirinden bütünüyle ayrı yazı dilleri yaratıldı ve daha sonraki yıllarda uygulanan alfabe değişiklikleriyle yeni Türk yazı dilleri arasındaki ayrılık uçurumları daha da derinleştirildi. 8. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar tek yazı dili etrafında birleşmiş olan Türkler arasında önce 14. yüzyıldan sonra iki yazı dili (İdil-Ural ve Türkistan da "Çağatayca denilen Doğu Türkçesi ile Osmanlı Devleti nde Batı Türkçesi) gelişmiş, sonra 16. yüzyılda bunlara Azerice denilen üçüncü bir yazı dili katılmıştı. 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra ilk Tatarca, ilk Kazakça, ilk Türkistanca (Özbekçe) ile Çuvaşça ve Yakutça denilebilecek yeni yazı kolları henüz Sayfa No: 16