Tohum ve Fidanlık Tekniği Yrd. Doç. Dr. DENİZ GÜNEY (2015-2016 GÜZ DÖNEMİ)
Fidanlıkta Repikaj Bulundukları yerde (ekim yastıkları veya diğer) sık olan ya da sıkışık hale gelen fidanların daha iyi bir kök gelişmesi yapması ve gelişmiş gövdelere sahip olması için, bulundukları yerden daha geniş bir alana taşınarak dikilmesi işlemine repikaj (şaşırtma) denir.
Şaşırtılmamış fidanlar, genellikle zengin yan ve saçak köklü ve iyi gelişmiş bir gövdeye sahip olmaz. Dolayısıyla böyle fidanların kullanımı ve başarılı sonuçlar alınması da beklenemez. Kaliteli fidan elde edilebilmesi için repikaj önemlidir. Repikaj kasalara veya saksılara yapılabileceği gibi, fidanlıklardaki açık alanlarda yastıklara, ya da doğrudan tarlalara yapılabilir.
Kasalara Ekim ve Şaşırtma (Ökaliptusta)
Repikaj masraflı bir işlem olduğundan eğer boylu fidan üretilmek istenmiyorsa, saçak kök oluşumunu sağlamak için seyreltme ve yerinde kök kesme işlemleri de uygulanabilir. Seyreltme genellikle ikinci yılın ilkbaharında yapılır. Seyreltme fidanları sökerek değil aralarında belli aralıklar kalacak şekilde kesilerek yapılmalıdır.
Kökü saçak kök yapmaya zorlamak üzere, ikinci veya üçüncü yılın ilkbaharında kökler, 10-15 cm alttan kesilir. Kesim işi traktöre bağlı bıçaklarla yapılır. Kök kesimi sonucu genelde yeterli saçak kök oluşumu sağlanmakla ve ucuz olmakla birlikte, repikajın yerini tam olarak tutmaz.
Kesim işi traktöre bağlı bıçaklarla yapılır.
Kök kesme zamanı; yetişme ortamı koşullarına göre değişir. Örneğin Orta Anadolu koşullarında 2+0 yaşında karaçam ve sarıçamda Temmuz ayında, 1+0 yaşında ise Eylül ayı başında, Kızılçamda ise Haziran ayında, yapraklı tür fidanlarında ise Temmuz ayında yapılması tercih edilmektedir.
Şaşırtma Yaşı Fidanlar genellikle 1 yada 2 yaşında şaşırtılır. Kural olarak çamlar, sedir, servi, mazı ve yapraklılar 1 yaşında, göknar ve ladin türlerinde 3 yaşlarında şaşırtma yapılabilmektedir. Son dönemlerde Ladinlerde tüplü fidan yetiştiriciliğinin yaygınlaşması ile birlikte 1 yaşında da repikaj yapılmaktadır. Fidanlar repikaj yastığında 1, 2 nadiren 3 veya 4 yıl kalmaktadır. Ancak peyzaj projelerinde kullanılmak üzere çınar, ıhlamur, dişbudak ve akçaağaç türlerinde daha fazla repikaj yapılmaktadır.
Şaşırtma Yaşı Bazı türlerde repikaj vejetasyon döneminde de yapılabilir. Okaliptus fidanı yetiştiriciliğinde önce kasalara ekilen tohumlardan çimlenen fidecikler, sonrasında (1.5-2 ay sonra) vejetasyon dönemi içerisinde repikaja tabi tutulmaktadır.
Kasalara Ekim ve Şaşırtma (Ökaliptusta)
Repikajda Kullanılan Aralıklar Repikajda fidanlara verilecek aralıklar onların gelişme ve şekillenmelerinde etkilidir. Normal olarak repikajda 1-2 yıl kalacak olan iğne yapraklı fidanlar için 10-15x20 cm aralık ve mesafe, ladinde 20x7.5 cm aralıklar uygulanır.
Açık alan (parsel-tarla repikajı)
Şaşırtma Zamanı Repikaj genel olarak ilkbaharda yapılır. Kural olarak önce erken süren yapraklılar, daha sonra geç süren ibreliler repikaja alınır. Büyümede duraklama dönemlerinin bilinmesi durumunda yaz ortasında da repikaj yapılabilir. Öte yandan Ökaliptus, Ormangülü, tek yıllık süs bitkilerinin ekimi takiben çimlenen fideciklerin birkaç yaprak oluşturup, 4-5 cm boya ulaşmalarından sonra vejetasyon dönemi içinde repikaja tabi tutulurlar.
Repikaj Tekniği (Yöntemleri) Açık alanda yetiştirilen çıplak köklü fidanların yine açık alana şaşırtılmasında iki tür yöntem kullanlır. Bunlar, 1.Hendek Şaşırtması Parseller üzerine işaretlenen aralık mesafe yerlerine el plantuvarı batırılarak fidanlar dikilir ve iki taraftan sıkıştırılır. 2.Plantuvar (Çukur) Şaşırtması Açılan hendeklere belirlenen aralıklarla çekilen ipler zincirler boyunca fidanlar yerleştirilir ve sıkıştırılır. veya
Tüplü Fidan Şaşırtması Farklı materyallerden yapılmış değişik boyutlardaki kaplara yapılan şaşırtmadır. Ekim yastıklarından sökülen fidanlarla yapılabileceği gibi direk tüpe yapılan ekimler sonrasında gelişen fidanların daha büyük kaplara aktarımı şeklinde de olabilmektedir. Fidan üretiminde kullanılan kaplar çeşitli boyutlarda olabilmekte, sert ve yumuşak olarak yapılmakta ve daha çok polietilenden üretilmektedir.
84 lük kap 24 lük kap
84 lük kap 24 lük kap
45 lik kap
45 lik kap Polietilen tüp
Fidanlıklarda Tüplü (Kaplı) Fidan Üretimi
Fidanlıklarda Tüplü (Kaplı) Fidan Üretimi Tüplü fidan, gerek ekim ve gerekse şaşırtma yoluyla muhtelif cins kaplar içerisinde yetiştirilen ve kabı ile ağaçlandırma veya dikim sahasına getirilerek toprağı ile dikilen fidandır. Tüplü fidan üretimi sera koşullarında yapılabileceği gibi açık alan koşullarında da gerçekleştirilir. Tüplü fidan üretiminde, büyük gereksinimler için yaygın kullanım, tüplere tohum ekimi yani generatif üretim şeklidir.
Fidanlıklarda Tüplü (Kaplı) Fidan Üretimi (Serada Karaçam fidanı üretimi)
Sedirde açık alan koşullarında tüplü fidan üretimi- Eskişehir Fidanlığı
Fidanlıklarda Tüplü (Kaplı) Fidan Üretimi Tüplü fidan üretimi sera koşullarında yapılabileceği gibi açık alan koşullarında da gerçekleştirilir. Örneğin Trabzon-Of Orman Fidanlığında Sarıçam tüplü fidan üretimi açık alan koşullarında gerçekleştirilirken, Doğu ladini tüplü fidan üretimi başlangıçta sera koşullarında, daha sonra ise açık alan koşullarında gerçekleşmektedir.
Doğu Ladininde tüplü fidan üretimi
Kaplarda Kullanılacak Yetiştirme Ortamları Toprak, Kum, Perlit, Vermikülit, Turba, Yosun, Kompost ve Çürümüş yaprak toprağı, Kestane toprağı, Funda toprağı, Parçalanmış ve öğütülmüş odun talaşı ve parçalanmış ve öğütülmüş ağaç kabukları kullanılmaktadır.
Turba
Turba
Çam Kabuğu Yapraklı ağaç kabuğu
Kompostolaştırılmış yapraklı ağaç kabuğu
Odun talaşı-kompostolaştırılması gereklidir
Fidanlıklarda Tüplü (Kaplı) Fidan Üretimi Dolgu Materyalinin Özellikleri Tüp dolgu materyali verilen suyu uzun süre tutabilmeli, tohumun kolay çimlenmesine ve kök büyüme fizyolojisine uygun, gözenekli bir yapıda, asiditesi yani ph değeri fidan türüne uygun, organik maddece zengin, yabani otlar ve zararlılar bakımından steril, bol, ucuz ve kolay temin edilebilmektedir.
Tüplü Fidan Üretimi Avantajları Tüplü fidanlar toprağı ile birlikte dikildiklerinden her dönem dikilebilmektedir. Tutma oranı çıplak köklü fidanlara göre daha yüksektir. Söküm söz konusu olmadığından sökülürken köklerin zedelenmesi gibi bir sorunla karşılaşılmaz. Çıplak köklü fidanlarda sıkça görülen dikim şoku veya oturma dediğimiz dikimin ilk yıllarında görülen sarsıntılarla karşılaşılmaz.
Tüplü Fidan Üretimi Avantajları Fidanların sahaya nakli sırasında fazla zarar görmezler. İlk dikim sonrasında can suyu verilmesine gerek yoktur. Dikim zamanı çıplak köklü fidan dikim zamanına göre sınırsızdır. Yani yılın her mevsiminde dikim yapılabilir. Yetişme ortamı koşullarının problemli olduğu sahalarda da dikim yapılabilir.
Tüplü Fidan Üretimi Dezavantajları Kaplar zamanında değiştirilmediği takdirde kök deformasyonları meydana gelir. Topraktan su alamadıkları için tamamen yapay sulamayla yaşamlarını devam ettirirler. İhtiyaç duydukları besin maddesini topraktan direk alamadıkları için bulundukları ortamdaki karışıma besin maddelerinin gübrelemeyle karşılanması gerekir.
Tüplü Fidan Üretimi Dezavantajları Fidanlar kap kenarlarından gelen soğuktan korunmadıkları takdirde zarar görebilirler. Gerek çıplak köklü ve gerekse topraklı fidanlara göre daha pahalıya mal olmaktadırlar. Tüplü fidan üretiminde tüp malzemesi olarak ülkemizde eskiden beri yağ, gaz, konserve v.s. boş, atılmış tenekeler kullanılmıştır. Bunların yalnız bir kez kullanılabilmesi, dikim esnasında kapların çıkarılmasının zorluğu, değişik boyutlarda olup taşıma problemleri en büyük sakıncalarını oluşturmaktadır.
Ülkemizde özellikle küçük fidan üretiminde polietilen torbalar, polietilen tüpler, katranlı mukavva tüpler yaygın olarak kullanılmaktadır. Son zamanlarda boyutları küçültülüp teknik özellikleri iyileştirilmiş sert plastik kaplar kullanılmaktadır.
Çeşitli Kaplar 28 Gözlü 18 cm derinlik 9 Gözlü 15 cm derinlik 24 Gözlü 15 cm derinlik
45 Gözlü 16 cm derinlik 85 Gözlü 16 cm derinlik 45 Gözlü 16 cm derinlik
VEJETATİF YOLLA FİDAN ÜRETİMİ Vejetatif yolla fidan üretme tekniği, süs bitkilerinin yetiştirilmesinde esas olup, çelik, kalem, kök sürgünü, yaprak, yumru ve rizom gibi bitkinin vejetatif organları ile yapılan üretme şeklidir. Vejetatif üretmede bitkisel materyalin genç bireylerden alınması başarıyı arttırmaktadır. Yetiştirilen yeni bitkiler, bu bitki kısmının alındığı ana bitkiye genetik özellikleri bakımından tıpatıp benzer bir bitkidir. Vejetatif yolla üretilip genetik bakımdan aynı özelliklere sahip bireyler topluluğuna KLON adı verilir. Vejetatif üretme materyalinin alındığı orijinal bitkiye yani ana bitkiye ortet (=anaç) böyle bir bitkiden üretilen yeni bireylere (döllere) de ramet denir.
Vejetatif üretmenin yararları şöyle sıralanabilir: Klonal nitelikleri muhafaza etmeyi sağlar. Islah çalışmalarında (ve tohum ıslahında) önem taşır. Süs bitkilerini yetiştirmede nadide form ve varyeteleri, bu niteliklerini muhafaza ederek üretmeyi sağlarlar. Genetik kazanç yüksektir. Kaliteli fidan elde edilebilir. Süreklilik vardır. Yüksek rakım ağaçlandırmaları için yararlıdır. Biyotik ve abiyotik zararlılara karşı dayanıklı bireyler elde edilebilir. Vejetatif (çelikle) üretmenin sakıncalarını ise monokültür ve anormal büyümeler (plagiotrop büyüme) diye iki grupta toplayabiliriz.
VEJETATİF ÜRETME ŞEKİLLERİ Vejetatif üretme içinde bir bitkinin gövde, kök veya yaprak kısımlarından tam bir bitki yetiştirilecek şekilde bir üretim söz konusu ise bu üretim şekline Autovejetatif üretme denir. Buna karşılık, bir ana bitkiden alınan aşı kalemi veya tomurcuk bir anaca (altlığa) aşılanarak bundan yeni bir bitki oluşturuluyorsa bu üretim şekline de Heterovejetatif üretme denir.
Stolon vb.
AUTOVEJETATİF ÜRETME YÖNTEMLERİ Autovejetatif üretme denilince akla ilk gelen çelikle üretme yöntemidir. En yaygın olarak kullanılan bu üretim şeklinin dışında, daldırma ile üretme yöntemleri (adi, hava, tepe ve hendek daldırması) ve stolonar, rizomlar, yumrulu kökler, gibi bitki parçalarının kullanıldığı yöntemler de autovejetatif üretim yöntemleri içerisinde kalmaktadır.
ÇELİKLE ÜRETME Üretilecek bitkiden alınan ve çelik adı verilen bir organ (kök, gövde parçası, yaprak, sürgün) ile yeni bir bitkinin üretilmesi tekniğidir. Bu yöntem basit ve kolay uygulanabildiği için yaygın olarak kullanılmaktadır. Çelikle üretmede bir takım koşullar köklenmeyi etkilemektedir. Bunlar, köklenmeye etki eden faktörler iç ve dış faktörler olarak iki gruba ayrılır.
Çelikler Çelikler Kültür Seleksiyon Köklendirme Şaşırtma
Çelikle Üretme Koşulları Köklenmeyi Etkileyen iç faktörler Çeliğin alındığı birey (ortet yaşı) Ortetin beslenme durumu Ortetin köklenme yeteneği Köklenmeyi etkileyen dış faktörler Senetetik büyüme maddeleri (IAA, IBA, NAA) Hava ve köklendirme ortamı nemi Hava ve köklendirme ortamı sıcaklığı Işık Köklendirme ortamının türü
Çelik tipleri A-Sert çelik B-Herdem yeşil sert çelik C-Yaprak çeliği D-Yaprak tomurcuk çeliği E-Kök çeliği
Çelikle Üretme İç faktörler Ortet yaşı köklenmeyi doğrudan etkilemektedir. Genç anaçlardan alınan çeliklerin daha kolay köklendikleri saptanmıştır. Ortetin beslenme durumu köklenmeyi etkileyen diğer bir unsurdur. C/N oranında daha az azot içeren, dolayısıyla daha fazla karbonhidratın depolandığı ve güneşi daha fazla alan kısımlardan alınması doğru olacaktır.
Çelikle Üretme İç Faktörler Ortetin köklenme yeteneğinde ise; köklenme hem ortete bağlı olarak hem de çeliğin alındığı konuma bağlı olarak değişir. Kavak, Söğüt, Ardıç, Taxus çok kolay köklenebildikleri halde, Acer rubrum, bazı Betula türleri orta derecede köklenmektedir. Meşelerin çoğu, kestane, kayın, dişbudak ve cevizler çok zor köklenen cinsler olup, aşı ile üretimi tercih edilir.
Çelikle Üretme Dış Faktörler Çeliklerin kolayca köklenmesini sağlamak veya köklenme oranını artırmak için dikim çalışmalarından önce köklenmeyi tahrik eden bazı hormonal maddelerle muamele edilir (IAA; IBA,NAA). Bunlar çözelti halinde hazırlanabildikleri gibi pudra formunda da kullanılmaktadır. Bunlar 20-200-10000 ppm dozda hazırlanabilmektedir (zayıf veya yoğun çözelti).
Çelikle Üretme Dış Faktörler Örneğin 1000ml lik %0.01 dozda IBA sıvı çözelti hazırlamak için 0.1 g (100 mg) IBA tartılarak Alkolde çözündürülür ve 1000 ml saf suyla karıştırılır. Kristalleşmeyi önlemek için birkaç damla amonyum hidroksit damlatılır. Renkli şişede saklanılır.
Kivide perlit ortamında IBA hormonu ile işleme tabi tutularak köklendirilmiş yarı odunsu çelikler
Çelikle Üretme Dış Faktörler Pudra formda hormon hazırlanması için; Örneğin %1 lik IBA hormonu hazırlamak için, 1 g (1000 mg) hormon tartılır. Alkol veya Aseton içinde çözündürülür. 99 g pudra tartılır ve çözündürülmüş alkollü hormon pudraya ilave edilir. Pudra tamamen kuruduktan sonra kullanıma hazır hale gelmiş demektir. Hormonla işleme hemen tüm bitkiler olumlu cevap vermektedir.
Çelikle Üretme Dış Faktörler (Nem) Çeliklerin dikiminden sonraki hava ve toprak nemi çok önemlidir. Başlangıçta havanın neminin çok yüksek olması (>%70 veya %90) gerekmektedir. Bu nedenle yeterli düzeyde köklenmiş fidecikler elde edilinceye kadar, köklendirme kasalarının üstü plastik örtülerle kapatılır. Otomatik kontrollü seralarda ise arzulanan nem ve sıcaklık elde edildiğinde üzerlerinin kapatılmasına gerek duyulmaz
Çelikle Üretme Dış Faktörler (Ortam sıcaklığı) Hava ve ortam sıcaklığında ise; ideal bir köklenme hava sıcaklığına göre yaklaşık 5 C den daha sıcak olan köklendirme ortamlarında elde edilmektedir. Buna göre hava sıcaklığı, kullanılan çelik çeşidine ve anaç türe bağlı olarak ortalama 15-25 C olmalıdır.
Çelikle Üretme Dış Faktörler (Işık) Çeliklerde köklenme başarısı karbonhidrat içeriği ile direk ilişkilidir. Fotosentezin ışık altında gerçekleşen döneminde, ışığın süresi ve parlaklığı önemlidir.
Çelikle Üretme Dış Faktörler (Köklendirme ortamı) Köklendirme ortamı olarak toprak, kum, yosun, perlit, vermikülit, talaş, çakıl ve su kullanılır. Türlere göre bu ortamlarda da başarı oranı değişmekle birlikte, perlit ve vermikülit ortamları nemli kalabilen ve havalanması iyi olabilen ortamlardır.
Çeliklerin hazırlandıktan sonra hemen dikilmesi gerekir. Dikim sırasında çeliklerin tahminen yarısı köklendirme ortamına sokulmalıdır. Ya da çeliklerin alt uçları ile kasa veya yastık tabanı arasında en az 2.5-5.0 cm mesafe kalması tavsiye edilmektedir. Kullanılacak aralık mesafe ise, çelikler üzerinde bırakılan yapraklar hemen hemen birbirine değecek şekilde ayarlanır.
Otsu Çelikler Perlit ortamı
Yaprak çelikleri ile üretim (Menekşe)