DO U KARADEN Z DE D P PARAKETASI LE MAHMUZLU CAMGÖZ VE VATOZ AVCILI I ÜZER NE B R ÖN ÇALI MA

DO U KARADEN Z DE D P PARAKETASI LE MAHMUZLU CAMGÖZ VE VATOZ AVCILI I ÜZER NE B R ÖN ÇALI MA SEFA AYHAN DEM RHAN 1 SEM H ENG N 2 M.FAT H CAN 1 1 Mustafa Kemal Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi 31040 Antakya/Hatay 2 Karadeniz Teknik Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Rize ÖZET Bu çalı mada Türkiye nin Do u Karadeniz bölgesi kıyılarında 2000-2003 yılları arasında yürütülen avcılık denemelerinde kullanılan dip paraketa takımlarının mahmuzlu camgöz (Squalus acanthias L., 1758) ve vatoz (Raja clavata L., 1758) üzerine avcılık etkinlikleri ara tırılmı tır. Çalı mada 4/0, 5/0 ve 6/0 nolu i neler kullanılmı tır. 60 no PA misina ve çelik telli misina üç farklı i ne ile kullanılmı, 80 no PA misina ve 100 no PA misina ise 5/0 ve 6/0 nolu i nelerle kullanılmı tır. Çalı mada yem olarak mezgit kafası ve istavrit kullanılmı tır. Farklı i ne büyüklükleri ile 36,5-144,8 cm boy (TL) aralı ında toplam 82 adet mahmuzlu camgöz ve 34,3-95,0 cm boy (TL) aralı ında toplam 46 adet vatoz yakalanmı tır. 4/0 nolu i ne ile yakalanan mahmuzlu camgözlerin ortalama boy de erleri ile 5/0 ve 6/0 nolu i neler ile yakalananların ortalama boy de erleri arasındaki farkın önemli oldu u (p<0,05), farklı büyüklüklerdeki i nelerle yakalanan vatozlarda ise ortalama boy de erleri arasında önemli bir farkın olmadı ı görülmü tür (p>0,05). ne büyüklüklerinin kulanım sayısına göre yakalama oranları ele alındı ında, 5/0 nolu i nenin mahmuzlu camgözleri yakalamadaki etkinli i di er i ne büyüklüklerinden daha yüksek bulunmu tur. Vatozların yakalanma oranı ise i ne büyüklü ü arttıkça azaldı ı tespit edilmi tir. Anahtar Sözcükler: Do u Karadeniz, Dip Paraketası, Squalus acanthias, Raja clavata ABSTRACT In this study, fishing efficiency of bottom longline on spiny dogfish and thornback ray were investigated in the eastern Black Sea. The survey was conducted between 2000-2003 years. Three different hook sizes as 4/0, 5/0 and 6/0 were used. Head of whiting and horse mackarel were used as a bait. Total 82 spiny dogfish and 46 thornback ray were caught. Total length were ranged 36.5-144.8 cm for Saualus acanthias and 34.3-95.0 cm for Raja clavata. The mean length of spiny dogfish caught with hook size of 4/0 was significantly diferent from that of the hook sizes of 5/0 and 6/0 (p<0.05). There were not difference mean length of thornback ray caught with three different hook sizes (p>0.05). It was found that hook size of 5/0 were more efficient than others for Saualus acanthias. The fishing efficiency decreased as hook size increased for Raja clavata. Keywords: Eastern Black Sea, Bottom Longline, Squalus acanthias, Raja clavata G R Paraketa olta takımları ile köpek balı ı avcılı ı bir çok bölgede oldukça yaygındır (Kabasakal, 1998; Fahy, 1988). Kullanılan paraketaların teknik özellikleri hakkında ise oldukça az bilgi mevcuttur. Bu türler genel olarak di er ekonomik türlerin avcılı ında kullanılan av araçları ile yanav (bycatch) olarak avlanmaktadır. Kullanılan av araçlarının çalı maya konu olan türler için seçiciliklerinin uygun olmaması, a ırı avcılı a neden olmaktadır (Soldat, 1979; Nammack et al, 1985; Ketchen, 1986; Fahy, 1992). Do u Karadeniz de yo un bir ekilde kullanılan ve seçicili i mahmuzlu camgöz ve vatoz için uygun olmayan gırgır av araçları bu türleri yo un bir ekilde avlamaktadır (Kukul, 1993; Kutaygil ve Bilecik, 1998; Seyhan vd, 2000). Son 20 yıl içerisinde mahmuzlu camgözün av miktarının 6.500 ton dan 100 tona dü mesi a ırı avcılı ın önemli bir göstergesidir (Genç, 2000). Çalı manın amacı, daha sonra yapılacak olası köpek balı ı avcılı ında kullanılabilecek paraketa olta takımlarının seçilmesinde bir ba vuru kayna ı olu turmaktır. MATERYAL VE YÖNTEM Çalı ma 2000-2003 yıllarında Do u Karadeniz de (20-120 m) gerçekle mi tir ( ekil 1). Avcılık denemelerinde kullanılan paraketalar 4 takım halinde dizayn edilmi tir. Takımlar 25 er adet i neden olu mu tur. Köstekler arası mesafe iki takımda 4 di er iki takımda ise 9 m olarak ayarlanmı tır. Denemelerde paraketa takımlarının kullanımı kolayla tırmak amacıyla köstek toplama sepeti, beden toplama sepeti ve makarası yapılmı tır ( ekil 2). Köstekler farklı ba lama materyalleri ve i ne büyüklükleri ile olu turulmu tur ( ekil 3). Hazırlanan paraketa takımları e derinlik e rilerine paralel olacak ekilde 20-120 m arasındaki derinliklere birbirlerine eklenerek yada ba ımsız olarak kurulmu tur. Paraketalar iki farklı periyotta kullanılmı tır. Ak am serilen takımlar (16:00-19:00) 12-17 saat sonra ertesi sabah (09:00-12:00) toplanmı tır. Sabah serilenler (08:00-09:00) ise 9-10 saat sonra ak am (17:00-18:00) toplanmı tır. Avcılık denemelerinde 25 er i neden olu turulmu takımlar toplam 90 kez kullanılmı tır. Denemeler 3.2 m boyunda 5.0 HP kıçtan takmalı motoru bulunan i me bot ile yürütülmü tür. 78

ekil 1. Çalı ma sahası Fig 1. Sampling area ekil 2. Paraketa kullanım ekli ve köstek toplama sepeti Fig 2. Schematic diagram of longline and container for snoods with clip ekil 3. Hazırlanan köstek tipleri Fig 3. Characteristics of snoods with hooks ne büyüklükleri ve tiplerinin etkinli i, her bir i ne tipi ve büyüklü ü ile yakalanan canlı sayısının ele alınan i nenin kullanım sayısına göre yüzde oranı belirlenerek tespit edilmi tir (1). 79

E=(Y/K)*100...(1) Burada E, yakalama oranı (i ne tipi veya büyüklü ünün etkinli i); Y, i ne tipine veya büyüklü üne göre yakalanan canlı sayısı; K i ne tipi veya büyüklü ünün kullanım sayısıdır. Ayrıca yakalanan canlıların beslenme durumunun oltaya yakalanmasındaki etkinli inin belirlenmesi amacıyla mide içerikleri incelenmi tir. BULGULAR Av Kompozisyonu Denemelerde 82 adet mahmuzlu camgöz (Squalus acanthias), 45 adet vatoz (Raja clavata) 7 adet mezgit (Merlangius merlangus exinus), 2 adet dil (Solea sp.) ve di er materyal yakalanmı tır ( ekil 4). Olta takımlarına yo un bir ekilde besin de eri bulunmayan ve evsel atık olan naylon torbalar, sel vb yüzeysel akı larla deniz ortamına ta ınan a aç parçaları ve di er evsel atıklar takılmı tır. Ayrıca oldukça fazla sayıda yemli geri alınan olta i nelerinin yemi üzerinde salyangoz yakalanmı tır. 10% ekil 4. Paraketa avcılı ında elde edilen av S. dogfish (M. camgöz) kompozisyonu T. Ray (Vatoz) 31% Fig 4. Composition of catch whiting (Mezgit) 13% Solea (Dil balı ı) Plastic (Plastik) Wood (A aç dalları) Yakalanan mahmuzlu camgözler 36,5-144,8 cm boy aralı ındadır ve di i bireylerin oranı oldukça yüksektir (%85). Vatozda ise 34,3-95,0 cm boy aralı ındadır ve 19% Whelk (Salyangoz) erkek di i oranı birbirine yakındır (%47:%53). 17% Mahmuzlu camgözlerde görülen yüksek di i oranının 1% 3% Others (Di er) nedeni olarak canlının üreme davranı ı gösterilebilir (Hickling, 1930; Gauld, 1979; Hanchet, 1988). Belirtilen üreme davranı ı ve di i bireylerin kıyısal bölgede yo un olarak bulundu u a ustos ve eylül aylarında yakalanan bireylerin di er aylarda yakalanan bireylere göre sayıca fazlalı ı göz önüne alındı ında bu durum daha anla ılır gözükmektedir ( ekil 5). Adet 40 35 30 25 20 15 10 5 0 ocak ubat Number of operation (Operasyon sayısı) S. dogfish (M. Camgöz) T.ray (Vatoz) mart nisan mayıs haziran temmuz a ustos eylül ekim Aylar kasım aralık ekil 5. Örnekleme dönemindeki operasyon sayıları ve elde edilen canlılar Fig 5. Number of Operation and spiny dogfish and rays caught by month of a year Avcılık Etkinli i Kullanılan 1393 ü yemli, 622 si yemsiz geri alınmı ; 79 u kösteklerin çe itli yerlerinden kopmu ve 24 i nenin ise kırılmı oldu u görülmü tür. Operasyon sırasında yakalanan 16 birey çe itli nedenlerle kaçmı tır ( ekil 6). 1% 3% 1% 4% 2% 28% 80 ekil 6. ne sayısı temelinde avcılık durumu (kullanılan i ne sayısı=2260). Fig 6. Fishing efficiency of longline (number of hooks used=2260) ne Tipi Etkinli i Broken (Kırık) Kullanım sayısına ba lı olarak i ne tiplerinin (bkz 61% Broken snood (Misina kopmu ) ekil 3) etkinli i ele alındı ında, c, d, d* ve f tipi Escaped (Kaçırmı ) i nelerin yakalanan 82 adet mahmuzlu camgöz yakalanmasındaki etkinli inin % 41,6 oldu u tespit edilmi tir. Di er 11 tip i nenin toplam etkinli i ise % 58,4 tür. 45 adet vatozun yakalanmasında ise a, c ve h tipi i nelerin etkinli inin % 43,2 oldu u, di er 12 tip i nenin toplam etkinli inin ise % 56,8 oldu u tespit edilmi tir (Çizelge 1 ve ekil 7). Çizelge 1. Kullanılan i nelerin av durumu Table 1. Individual effectiveness of hook tipes used Seri no Toplam yapılan takım sayısı S. dogfish (M. camgöz) T. ray (Vatoz) Baited (Yemli) Baitless (Yemsiz) Yakaladı ı av Toplam kullanım sayısı Köpek balı ı Vatoz Kaçırdı ı av Kopan misina sayısı Kırılan i ne sayısı a 25 300 5 10 2 14 1 b 25 150 2 2 1 7 0

c 25 150 13 6 0 5 0 d 25 150 8 3 0 1 1 d* 25 200 10 4 3 0 9 e 25 150 4 0 2 17 0 f 25 150 8 2 0 3 0 g 25 150 4 2 0 0 0 g* 25 200 5 2 4 0 10 h 25 175 8 8 2 0 0 ı 25 175 7 3 0 0 0 i 25 175 4 2 0 1 0 j 10 40 0 0 0 31 0 k* 25 45 2 0 0 0 2 l 10 50 2 1 2 0 1 toplam 345 2260 82 45 16 79 24 Mahmuzlu camgöz (Spiny dogfish) 12,2% 10,0% 3,1% 8, 0,0% 4,7% 9,4% 8,7% 2,5% 5,0% 5,0% 5,0% 7,5% 10,0% 8,3% 4/0 h 4/0 a 5/0 c 5/0 d 5/0 d* 5/0 ı 5/0 b 6/0 f 6/0 k* 6/0 l 6/0 e 6/0 g 6/0 i 6/0 g* 6/0 j Vatoz (Thornback ray) 13,2% 11,9% 18,1% 0,0% 4,0% 4/0 h 4/0 a 5/0 c 5/0 d 5/0 d* 5/0 ı 5/0 b 6/0 l 6/0 f 6/0 g 6/0 i 6/0 g* 6/0 e 6/0 j 6/0 k* ekil 7. ne tiplerinin yakalama etkinli i (bkz ekil 3) Fig 7. Fishing efficiency of snood and hook types (See fig 3) ne Büyüklü ü Etkinli i: Farklı kullanım sayısına sahip i nelerin yakaladı ı canlı sayısı da farklıdır (Çizelge 2). Çizelge 2. ne büyüklüklerinin kullanım sayısı ve elde ettikleri av miktarları Table 2. Number of hook used and species caught by different hook sizes i ne toplam kullanımm. camgöz no sayısı sayısı 4/0 475 13 18 5/0 850 40 18 vatoz sayısı 6/0 935 29 9 gözlenmi tir. 4/0 no lu en küçük i ne hemen her boydaki bireyin yakalanmasında etkin iken daha büyük olan 5/0 ve özellikle 6/0 no lu i nelerin daha çok büyük boylu bireylerin yakalanmasında daha etkin oldu u gözlenmi tir (p<0.05). ne büyüklüklerinin kulanım sayısına göre yakalama oranları ele alındı ında 5/0 no lu i nenin mahmuzlu camgözleri yakalamadaki etkinli i di er i ne büyüklüklerinden daha yüksek bulunmu tur (p<0.05). Vatozların yakalanma oranı ise i ne büyüklü ü arttıkça azalmaktadır ( ekil 8). Denemelerde i ne büyüklüklerinin artması ile yakalanan mahmuzlu camgözlerin boylarında da bir artı oldu u ekil 8. ne büyüklü ü ile elde edilen av miktarı ili kisi Fig 8. Fishing efficiency (catching rate) of hook sizes Vatozda da belirgin olmamakla birlikte benzer bir durum oldu u söylenebilir. 4/0 ve 5/0 no lu i nelerin hemen her boy grubunda bireyi yakalayabildi i görülürken 6/0 no lu i nelerin daha çok 61 cm den daha büyük boydaki bireyleri yakaladı ı görülmü ancak, istatistiki olarak farklı büyüklüklerdeki i nelerle yakalanan vatozların ortalama boy de erleri arasındaki farkın önemsiz oldu u tespit edilmi tir (p>0.05) ( ekil 9). Yakalanma Yeri: Canlıların i neye yakalanma yerleri göz önüne alındı ında mahmuzlu camgözlerin toplam % 51 oranında a zın sa kısmında dudak içinden yakalandı ı, %25 oranında ise a zın sol kısmında dudak içinden yakalandı ı tespit edilmi tir 81

Yakalama oranı (%) Mahmuzlu camgöz (Spiny dogfish) 126-150 cm 100% 80% 101-125 cm 60% 76-100 cm 40% 20% 51-75 cm 0% <50 cm 4/0 5/0 6/0 ne büyüklükleri Yakalama oranı (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% Vatoz (Thornback ray) 4/0 5/0 6/0 ne büyüklükleri >81 cm 71-80 cm 61-70 cm 51-60 cm <50 cm ekil 9. ne büyüklü ünün yakalanan canlı büyüklü üne etkisi Fig 9. Effects of hook size to the length of fish caught Canlı daha çok (%76) a zın sa ve sol kenarından olta i nesine yakalanmı tır. Vatozların i neye yakalanma yerleri ise mahmuzlu camgözlerden daha farklıdır. Vatozlar ise %67 oranında mide civarından i nelere yakalanmı tır. Dudak çevresinden yakalanan canlıların oranı ise mahmuzlu camgözlere oranla oldukça dü üktür (%25) ( ekil 10 ve 11). a b ekil 10. Mahmuzlu camgözün (a) ve vatozun (b) yakalanma yerleri Fig 10. Locations of catching Yakalanan mahmuzlu camgözlerin vatozlardan daha çok mide içeri ine sahip oldu u (%44.6), vatozların ise yüksek oranda (%74) bo mideye sahip oldu u tespit edilmi tir. TARTI MA Elde edilen sonuçlar ve yapılan gözlemler ı ı ında paraketa olta takımlarıyla mahmuzlu camgöz ve vatoz avcılı ında olta büyüklü ü, kösteklerin olu turulması ve takımın dizaynının oldukça önemli oldu u görülmü tür. Kullanılan i ne büyüklüklerinden 5/0 no lu i nelerin mahmuzlu camgözü, 4/0 no lu i nelerin ise vatozu daha etkin avlayabildi i ekil 11. f 11% Mahmuzlu camgöz (Spiny dogfish) ı i j k a h3% 3% 3% 3% 22% g e 14% d 3% c b 20% Bireylerin yakalanma yerlerinin da ılım oranları Fig 11. Percent of location of catching e 8% d 13% f 4% c 8% g 8% b 21% Vatoz (Thornback ray) a 38% 82

belirlenmi tir. Ancak bazı ara tırıcılar i ne büyüklü ünün köpek balıklarının avcılı ında seçici bir özellik göstermedi ini bildirmi lerdir (Clarke et al, 200) Yapılan gözlemlerde çapraz ve parlak olmayan i nelerin daha etkin oldu u tespit edilmi tir. Esnek olmayan sert ve parlak i ne kalitesi daha kolay kırılır yapıdadır. Olta ile yakalanan bireylerin bo mide oranlarının yüksekli i daha çok aç bireyler üzerinde bu avcılık yönteminin etkili olmasından kaynaklanabilir. Ayrıca türlerin bo mide oranlarındaki farklılı ın bir di er nedeninin de mide bo alım oranıyla ilgili oldu u söylenebilir. Farklı mide bo altım oranına sahip bireyler halihazırda mide içeriklerini farklı sürelerde sindirirler (Seyhan, 1994). Olta takımlarının uzun bir süre denizde beklemesi (12-17 saat), canlılarda rastlanan yüksek bo mide oranının en önemli nedenlerinden biridir. Ancak mahmuzlu camgözlerin bu bilgiye ra men vatozlara göre daha yüksek oranda mide içeri ine sahip olması canlının sürekli oburca beslenmesine (Karmanova et al, 1976) bir ba ka ifadeyle ortamda yer alan bireylerin büyük ço unlu unun günün her anı beslenmesine ve mide içeri ine sahip olmasına ba lanabilir. Ayrıca vatozların aksine olası uzun bir mide bo altım süresinin de bu sonucu do urabilece i açıktır. Vatozlarda bo mide oranının yüksek bulunmasının nedeni olarak ise, daha çok aç bireylerin oltalar ile yakalanması, olta takımlarının suda bekleme süresinin uzunlu u, canlının mide bo altım süresinin olası kısalı ı ve canlının genel beslenme alı kanlı ına ba lanabilir. Mahmuzlu camgözlerin olta i nesine yakalandı ı yerler canlının genelde avını yakaladı ında gösterdi i davranı la açıklanabilir. Mahmuzlu camgöz di er köpek balıklarının ço unda gözlendi i gibi avını yakaladı ında koparmak amacıyla ba ını sallamaktadır. Vatozların ise besini daha çabuk yuttukları anla ılmaktadır. Elde edilen sonuçlar ve gözlemlerden, mahmuzlu camgözün avcılı ında kullanılacak paraketa takımları hazırlanırken; 6/0 ve daha büyük çapraz i nelerin kullanımı, köstekler arası mesafenin 9 m den daha kısa olmaması, kösteklerin çelik telden (WR) ( 0,35 mm ) yapılması veya misina (PA) kullanılacak ise misinanın 0,8 mm olması, köstek uzunluklarının 50-100 cm arasında olması, anabedenin 3-5 mm olması, anabeden üzerine avcılık derinli ine ve akıntı durumuna ba lı olarak yeterince a ırlık ba lanması, ana beden üzerinde gamlanmayı önlemek için yeterli sayıda fırdöndü kullanılması, yem olarak mezgit kafasının kullanılması avcılık etkinli i açısından verimli sonuç verece i tahmin edilmektedir. KAYNAKLAR Clarke, M.W., Connoly, P.L. and Bracken, J.J., 2001. Biology of deepwater sharks West of Ireland and Scotland. Deepsea Fisheries Symposiom, NAFO SCR Doc. 01/108. Fahy, E., 1988. Recent development in the Irish fisheries for spurdog (Squalus acanthias (L.)).ICES CM 1988/H:16. Fahy, E., 1992. The western spurdog Squalus acanthias L. fishery in 1989 and 1990, with observations on the further development of the gillnet fishery directed on the species. Fisheries Bulletin (Dublin) No. 11 (1992). Gauld, J. 1979. Reproduction and fecundity of the Scottish-Norwegian stock of spurdogs, Squalus acanthias (L). International Council for the Exploration of the Sea CM 1979/H:54, Copenhagen, Denmark. Genç, 2000. Türkiye nin Do u Karadeniz Kıkılarındaki Barbunya (Mullus barbatus ponticus, Ess. 1927) Balı ının Biyo-Ekolojik Özellikleri ve Populasyon Parametreleri. Doktora Tezi, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bal. Tekn. Müh. Anabilim Dalı, Trabzon. Hanchet, S. 1988. Reproductive biology of Squalus acanthias from the east coast, South Island, new Zealand. New Zeal. J. Mar. Fres. Res. 22:537-549. Hickling, C.F., 1930. A contribution towards the life-history of the spur-dog. Journal of Marine Biological Association of the United Kingdom 16:529-576. Kabasakal, 1998. Shark and ray fisheries in Turkey. Shark News 11, Newsletter of the IUCN Shark Specialist Group, July, 1998. Karmanova, I.G., Titkov, E.S., Popova, D.I., 1976. Species characteristics of the diurnal periodicity of rest and activity in Black Sea fish. Zhurnal Evoliutsionnoi Biokhimii i Fiziologii. Vol. 12, Issue 5. Ketchen, K.S., 1986. The spiny dogfish (Squalus acanthias) in the Northeast pacific and History ts Utilization. Canadian Special Publication of Fisheries and Aquatic Sciences 88. Department of Fisheries and Oceans, Ottowa, 78. Kukul, A., 1993. Karadeniz de ya ayan Squalus acanthias L. 1758 Populasyonunda Ya Tayini ve Ekonomik Önemi Üzerine Bir Ara tırma. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (YL Tezi) Kutaygil, N. ve Bilecik, N. 1998. Karadeniz Anadolu litoralinde köpek balı ı türü mahmuzlu camgöz (Squalus acanthias) üzerinde ara tırmalar. T.C. T.K..B. Su Ür. Ar. Ens. Müd. Bodrum. Seri B, No. 2. Nammack, M.F., J.A. Musick and J.A. Colvocoresses, 1985. Life history of spiny dogfish. Trans American Fish. Soc. 114:367-376. Seyhan, K., 1994. Gastric Emptying, Food Consumption and Ecolocical Impact of Whiting, Merlangıus merlangus (L.) ın the Eastern Irısh Sea Marıne Ecosystem. PhD Thesis. Scholl of Ocean Sciences, Menai Bridge, UK Seyhan, K., Demirhan, S. A., Genç, N., Dinçer, C., and Engin S., 2000. Do u Karadeniz deki Gırgır Teknelerinin 1996-997 ve 1997-1998 Av Sezonlarının De erlendirilmesi, Su Ürünleri Sempozyumu, s. 367-375, Sinop, 20-22 Eylül 2000. Soldat. V.T. 1979. Biology, disturbation and abundance of the spiny dogfish in the northwest atlantic. Int. Comm. Northwest Atl. Fish. (ICNAF) Res. Doc. 79/VI/102.9 83