KOBİLER İÇİN TEMİZ ÜRETİM VE EKO-VERİMLİLİK YAKLAŞIMLARI Deniz Gümüşel ÇMO Projeler Genel Koordinatörü Küçük ve orta büyüklükteki işletmeler (KOBİ ler) 1 dünya genelinde üretim sektöründe önemli bir paya sahiptir. Sanayileşmiş ülkeler de dahil olmak üzere, birçok ülkede KOBİ lerin toplam işletmelere oranı % 95 in üzerinde seyretmektedir. İşyeri sayısı, toplam istihdam ve katma değer gibi üç önemli göstergeye bakıldığında küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin Türkiye ekonomisinde de önemli bir yer tuttuğu görülecektir. Türkiye de: Küçük ve orta büyüklükteki sanayi işletmeleri üretim sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin % 99.5 ini oluşturmaktadır. Üretim sektöründeki istihdamın % 61.1 i küçük ve orta büyüklükteki sanayi işletmelerinde yer almaktadır. Yaratılan katma değerde ise küçük ve orta büyüklükteki sanayi işletmelerinin payı % 27.3 dür. 2 KOBİ ler, yatırım maliyetlerinin düşüklüğü, ürün çeşitlilikleri, talep değişikliklerine/ çeşitliliklerine kolay uyum sağlamaları ve gerektiğinde proseslerini teknolojik değişikliklere daha rahat adapte edebilmeleri açısından büyük sanayiyle karşılaştırıldıklarında avantajlı konumdadırlar. Ancak aynı zamanda, teknoloji düzeyleri genellikle düşük olan KOBİ ler, finansman araçlarından yeterince yararlanamama, kredi ve kalifiye eleman temini gibi konularda güçlük çekme, teknik gelişmeleri yakından izleyememe/uygulayamama gibi sorunlarla da karşı karşıyadır. Bu durum, üretim kalitesi ve miktarını doğrudan etkilediğinden KOBİ lerin iç ve dış pazarlardaki rekabet güçlerini düşürdüğü gibi, sürdürülebilirlik açışından da kritik bir noktada durmalarına neden olmaktadır. Sürdürülebilirlik kavramı, kısaca gelecek kuşakların gereksinimleri da göz önünde bulundurularak bugünün temel ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmak olarak tanımlanabilir. Doğal kaynakların ve yenilenemez enerji kaynaklarının hızla ve sorumsuzca tüketildiği, hava, su ve toprak kirliliğinin ekolojik dengeyi tehdit ettiği günümüz dünyasında, artık üretim ve gelişme/kalkınma mantığının yenilenmesi bir zorunluluk halini almıştır. Ülke ekonomisi ve sanayisindeki yerleri ve özellikleri göz önüne alındığında sürdürülebilir kalkınmanın en önemli ayaklarından birinin KOBİ ler olduğu açıkça görülmektedir. Üretim sürecinin planlanması, hammadde ve doğal kaynak kullanımının optimizasyonu, atık yönetimi ve kirlilik kontrolü gibi konular, KOBİ lerin yapısal özellikleri nedeniyle genellikle sorunlu alanlardır. Örneğin, geleneksel kirlilik kontrol yöntemleri için gerekli yatırımların yüksek maliyetli oluşu, bakım ve işletmelerinin zorluğu KOBİ lerin çevresel etkilerinin kontrolünün önünde engel oluşturmaktadır. Bu bağlamda temiz üretim ve eko-verimlilik prensiplerinin KOBİ lerde uygulanması, sürdürülebilirlik çerçevesinde, ülke ekonomisi ve çevresel değerler açısından büyük önem taşımaktadır. Temiz üretim/eko-verimlilik yaklaşımlarının üretimdeki payı % 40 lara varan KOBİ ler tarafından benimsenmesi, ülkenin hammadde, enerji ve doğal kaynakları üzerindeki baskının azaltılması, kirlilik kontrolü için yapılan yüklü harcamaların en aza indirilmesi gibi ekonomik faydaların yanı sıra çevre kirliliği kaynaklı ciddi sağlık problemlerinin önlenmesi ve ekolojik dengenin korunması gibi yaşamsal önem taşıyan konularda da önemli iyileştirmeler sağlayacaktır. Bu nedenle, küçük, yerel doğal kaynaklardan beslenen, temiz üretim teknolojileri kullanarak verimliliğini arttırmayı ve çevreyi tahrip etmeden üretim yapmayı hedeflemiş işletmeler oluşturmak birincil önem taşımaktadır. Bu pencereden bakıldığında, sürdürülebilir bir KOBİ şöyle tanımlanabilir: İnsanın temel gereksinimlerini karşılamada yeni, orijinal, sürdürülebilir çözümler sunar. Üretim sürecine sosyal, ekonomik, sağlık, güvenlik ve çevresel boyutları da dahil eder. 1 Çalışan sayısı 1-49 arası işletmeler küçük, 50-199 arası işletmeler orta büyüklükteki işletmeler olarak tanımlanmaktadır. 2 Kaynak: http://www.kobinet.org.tr/hizmetler/bilgibankasi/ekonomi/001.html 1
Sürdürülebilir kalkınma kavramını yerel anlamda benimser ve uygular. Yerel/bölgesel ölçekte sürdürülebilirlik kavramının hayata geçirilebilmesi için inisiyatif kullanır. Doğal kaynakları sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde kullanır. Enerji ve hammadde girdilerini gözden geçirerek, tüketimini en aza indirir. Üretim sürecinde hammadde ve enerji kayıplarını önler/en aza indirir. Üretiminde mümkün oranda yenilenebilir enerji kaynakları kullanmaya çalışır. Kullanılmakta olan hammadde ve ara maddelerden çevre için bir tehdit oluşturanlar yerine çevre ile uyumlu olan ve/veya geri dönüştürülebilir nitelikteki maddeleri kullanır. Üretim sürecini atık azaltımı sağlayacak şekilde yeniden tasarlar. Ürün kalitesini, ürünün yaşam süresini arttıracak tarzda geliştirir. Yeniden kullanım ve/veya geri kazanıma uygun ürünler tasarlar ve üretir. Dahil olduğu eko-sistemi tanıyarak, eko-sistemin özellik ve şartlarına daha uyumlu bir üretimin planlamasını yapar. KOBİ lerin, sürdürülebilirlik ve temiz üretim yönünde gelişim ve değişimleri için bilgi, finans ve yönetim araçları gibi konularda desteğe ihtiyaçları vardır. Bu bağlamda son on yıllık dönemde birçok uluslararası kuruluşun desteklediği ya da doğrudan yürüttüğü, KOBİ lerde temiz üretim, eko-verimlilik, sürdürülebilir üretim kavramların yerleşmesi ve hayata geçirilmesi ile ilgili projeler gerçekleştirilmektedir (LIFE, PREPARE, EET Programme, DELTA Programme vd.). Bu projeler bağlamında KOBİ lere çevresel performanslarını geliştirmede kullanabilecekleri yönetsel, işletimsel araçlar, karar alma mekanizmaları gibi konularda danışmalık, özellikle ar-ge çalışmalarında teknoloji ve finans desteği verilmekte; sürdürülebilir ve temiz bir üretim felsefesinin yaygınlaştırılması amacıyla eğitim programları yürütülmektedir. Temiz üretim/eko-verimlilik yaklaşımlarının gittikçe önem kazanması, birçok kuruluş, enstitü ve üreticinin bu konu üzerinde çalışmasına yol açmış, dünya genelinde gelişen duyarlılık ve bilinç çerçevesinde kısa zamanda kayda değer binlerce başarılı sonuç elde edilmiştir. DELTA EKO-VERİMLİLİK PROGRAMI DELTA (Developing Environmental Leadership Towards Action - Eyleme Yönelik Çevresel Liderlik Geliştirme), merkezi İsviçre de bulunan uluslararası sivil toplum kuruluşu Sustainable Business Associates (SBA, Sürdürülebilir İş Derneği) tarafından 1996 yılında başlatılmış bir programdır. Gündem 21 in (Birleşmiş Milletler Rio Dünya Zirvesi, 1992) 30. Bölümü nde de belirtildiği gibi sanayi sektörlerinin sürdürülebilir kalkınma hedeflerini gerçekleştirmede belirleyici roller oynadıkları gerçeğinden yola çıkarak programın amacı sanayicilere eko-verimlilik ve bütünsel önleyici çevre yönetimi kavramlarını tanıtmak olarak belirlenmiştir. DELTA Programı çerçevesinde gelişmekte olan Akdeniz ülkelerinden sanayicileri ortak bir yapı altında toplamayı amaçlayan DELTA Ağları nı kurmak üzere çalışmalar başlatılmıştır. Şu an, aralarında Türkiye nin de yer aldığı 11 Akdeniz ülkesinde çalışmalarını yürüten DELTA Ağları, çevresel konularda aktif rol oynayabilecek kilit noktalardaki sanayici, işadamları ve bilim insanlarından oluşmaktadır. DELTA Ağları: Çevresel sorunlar hakkında bilgi ve deneyim paylaşımı yapılan, Firmaların ekonomik ve ekolojik açıdan verimli projeler geliştirmesine yardım eden, Kamu ve özel sektör arasında işbirlikleri geliştirilmesine zemin oluşturan, Firmalarının eko-yönetim yaklaşımlarını benimsemeleri amacıyla eğitim programları düzenleyen ve örnek uygulama projeleri gerçekleştiren pratik ve işler yapılardır. 2
EKO-VERİMLİLİK NEDİR? EKO-VER İM LİLİK Ham m adde kullanım ının azaltım ı Kaynakta atık azaltım ı Enerji verim liliğinin artırılm ası Çevreye duyarlı tasarım Ürün dayanaklılığının ve öm rünün artırılm ası G eri dönüşüm çalışm alarını içeren koruyucu/bütünsel/sürekli bir stratejinin ÜRÜNLER E ÜRETIM SÜREÇLERİN E HİZM ETLERE uygulanarak m aliyetlerin azaltılm ası ve çevresel perform ansın geliştirilm esi ile eko-nom ik ve eko-lojik verim liliğin arttırılm ası dem ektir. 3
DELTA EKO-YÖNETİM ARAÇLARI: Öz-değerlendirme Çevresel raporlama Eko-yönetim aracının karmaşıklığı Eko-yönetim aracının Çevresel teşhis Eko-haritalandırma İşletme verimliliğinin artırılmasına yönelik çevre yönetimi İşletmenin verimliliği PROGRAMIN HEDEF KİTLESİ DELTA Eko-Verimlilik Programı nın hedef kitlesi özellikle küçük ve orta ölçekli işletme sahipleri ve/veya yöneticileri, mühendisler, firmaların çevre ve kalite bölüm sorumluları, meslek kuruluşları, iş çevreleri ve sanayi/ticaret odalarının yetkilileri, ilgili kamu sektörü (çevre ve sanayi bakanlığı vd.), çevresel konularda çalışmalar yapan sivil toplum kuruluşları, dernek ve vakıflar, araştırma enstitüleri ve akademik çevreler olarak tanımlanmıştır. NERELERDE DELTA AĞLARI VARDIR? DELTA Ağları halen Cezayir, Mısır, Ürdün, Lübnan, Libya, Moritanya, Fas, Filistin, Suriye, Tunus ve Türkiye de çalışmalarına devam etmektedir. DELTA TÜRKİYE: TMMOB ÇEVRE MÜHENDİSLERİ ODASI Çevre Mühendisleri Odası (ÇMO), Türk Mimar ve Mühendis Odaları Birliği (TMMOB) çatısı altında 1992 yılında kurulmuş çevre mühendislerinin kamu kuruluşu niteliğindeki meslek örgütüdür. Çevre alanındaki gelişmeleri ve yenilikleri ulusal ve uluslararası kuruluşlarla gerçekleştirdiği işbirlikleri aracılığıyla Türkiye ye taşımayı hedef edinen ÇMO, 2000 Ocak ayından bu yana DELTA Programı nın Türkiye Temsilciliği ni yürütmektedir. ÇMO, DELTA Eko-Verimlilik Programı çerçevesinde temiz üretim, önleyici çevre yönetimi ve eko-yönetim kavramlarını Türkiye de başta sanayi sektörü olmak üzere ilgili kamuoyunun gündemine getirmeyi, bu kavramların uygulamalarını yaygınlaştırmayı ve örnek oluşturabilecek çalışmalar gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır. ÇMO, DELTA Türkiye olarak Eko- Verimlilik Programı kapsamında aşağıdaki maddeleri gerçekleştirmeyi hedeflemiştir: 4
Türk sanayicilerini, işletme verimliliğinin arttırılması, ürün kalitesinin yükseltilmesi ve doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımına yardım edecek eko-verimlilik prensipleri ve eko-yönetim uygulamalarıyla tanıştırmak, Türkiye de çevre alanındaki otoriteleri ve sanayi kuruluşlarını çevresel verimliliklerin geliştirilmesi ve sanayide eko-verimlilik kavramının yaşama geçirilmesi projelereri çerçevesinde bir araya getirmek, İşletme verimliliğinin arttırılmasına yönelik çevre yönetimi 3, eko-haritalandırma ve çevresel teşhis gibi pratik eko-yönetim araçlarını tanıtmak ve bu araçların atık azaltımı, su ve enerji tasarrufu, endüstriyel kirlilik azaltımı ve verimlilik arttırımı amacıyla nasıl kullanılabileceğini göstermek, ülke çapında kullanımlarının yaygınlaşmasını desteklemek. DELTA TÜRKİYE EKO-VERİMLİLİK PROGRAMI: I. AŞAMA 2001-2002 ETKİNLİKLER 1. KOBİ ler İçin İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Kılavuzu Çevre Mühendisleri Odası, DELTA Eko-Verimlilik Programı çerçevesindeki çalışmalarına KOBİ ler İçin İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Kılavuzu nu Türkçe ye kazandırarak başlamıştır. SBA ve Alman Teknolojik İşbirliği (GTZ) tarafından, özellikle küçük ve orta büyüklükteki işletmeler (KOBİ) için tasarlanmış bu kılavuz basit, uygulaması kolay önlemler ve düşük maliyetli yatırımlarla gerçekleştirilebilecek ve üretim maiyetlerinin düşürülmesi, çevresel etkilerin azaltılması ve işletmenin toplam verimliliğinin arttırılmasını sağlayacak bir çevre yönetimi aracı olarak geliştirilmiştir. Kılavuz, içerdiği kontrol listeleri, akış şemaları ve hesap tablolarıyla üretim sürecinin beş ana alanının (hammadde, su ve enerji kullanımı, malzeme ve ürünlerin depolanma ve taşınması, atık yönetimi) ekoverimlilik prensipleri ile yeniden planlanması için gerekli çalışmaları formüle etmektedir. Kılavuzda da aktarıldığı üzere İşletme Verimliliğinin Artırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi : Hammadde kullanımı ile su ve enerji harcamalarının kabul edilebilir düzeylere çekilmesi, Üretim sürecinde ortaya çıkan katı atık, atık su ve emisyon miktarlarının ve/veya çevreye olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi, Hammadde ve paketleme malzemelerinin en yüksek oranda yeniden kullanımı ve geri kazanımının sağlanması, Atık azaltımı, İşletmenin çalışma koşullarının ve iş güvenliğinin iyileştirilmesi çalışmalarını içermektedir. 2. KOBİ ler İçin İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Seminerleri Çevre Mühendisleri Odası, 2001-2002 yılları içerisinde KOBİ ler İçin İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi seminerleri düzenlemiştir. 7-11 Mayıs 2001 tarihleri arasında Eko-Yönetim Haftası adı altında Gebze de Sustainable Business Associates (SBA), CEMASA (Reginal Activity Center For Cleaner Production-Temiz Üretim İçin Bölgesel Etkinlik Merkezi), TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi ve Çevre Mühendisleri Odası işbirliği ile gerçekleştirilen etkinlik çerçevesinde düzenlenmiştir. DELTA Eko-Yönetim Haftası Avrupa Komisyonu LIFE Programı, İsviçre Kalkınma ve İşbirliği Ajansı (SDC) ve İspanya Çevre Bakanlığı tarafından desteklenmiştir. İkinci seminer 22-23 Ekim 2001 tarihlerinde Ankara OSTİM de gerçekleştirilmiştir. KOBİ ler İçin İşletme Verimliliğinin Artırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi semineri, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı, KOSGEB Ostim KÜGEM Müdürlüğü ve OSTİM Organize Sanayi Bölge Müdürlüğü nün katkılarıyla gerçekleştirilmiştir. Son olarak 12-13 Şubat 2002 tarihinde Bursa da verilen seminerse Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı, KOSGEB Bursa KÜGEM Müdürlüğü ve BUTTİM Yönetim Kurulu nun işbirliği ile gerçekleştirilmiştir. 3 Good Housekeeping 5
Üç ayrı ilde düzenlenen İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi seminerlerine toplam 100 e yakın firma yöneticisi ve mühendis, çevre ve sanayi bakanlıklarından yetkililer, çevre alanında çalışan dernek ve vakıf temsilcileri, çeşitli araştırma enstitüleri ve üniversitelerden akademisyenler katılmıştır. 3. Firmalarda İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Uygulamaları TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, DELTA Eko-Verimlilik Programı çerçevesinde eğitim seminerlerinin yanı sıra gönüllü firmalarda örnek oluşturabilecek çalışmalar da yapmaktadır. Şu ana kadar farklı sektörlerden 15 firmada seminerler esnasında ve seminerleri takiben gerçekleştirilen çalışmaların yanı sıra, kendi bünyelerinde gerçekleştirdikleri eko-verimlilik çalışmalarını DELTA Programı yla paylaşan firmaların da başarılı uygulamaları basılmıştır. Diğer DELTA Ağları nın gerçekleştirdiği ve yayınladığı çalışmaların sayısı ise toplamda 100 e yaklaşmaktadır (bkz. http://sba.hello.to). DELTA TÜRKİYE EKO-VERİMLİLİK PROGRAMI: II. AŞAMA 2000 yılı itibariyle DELTA Ağları nın bir üyesi haline gelen Türkiye de DELTA Eko-Verimlilik Programı nın ilk aşaması 2000-2002 yılları arasında başarıyla tamamlanmıştır. Bu ilk aşamanın devamı olarak tasarlanmış DELTA Türkiye Eko-Verimlilik Programı II. Aşaması nın genel amacı Türkiye deki KOBİ lere çevresel performans ve çevre yönetimi konularında eko-verimlilik ve ekoyönetim ilkeleri doğrultusunda bilinçli eylemler geliştirmelerine yardımcı olmaktır. ETKİNLİKLER: 1. Eğitim Çalışmaları Eko-Haritalandırma Kılavuzunun çevirimi ve basımı: Eko-haritalandırma, mikro, küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin çevresel performanslarının değerlendirilmesi ve yönetilmesi için kullanılan görsel, basit ve işlevsel bir eko-yönetim aracıdır. Association Belge des Eco-Conseillers en Environnement ve Eco-Council Institute (Belçika) tarafından geliştirilen araç SBA tarafından ihtiyaçları çerçevesinde DELTA Programı na uyarlanmıştır. DELTA Türkiye Eko-Verimlilik Programı II: Aşaması çerçevesinde programın ikinci eko-yönetim aracı eko-haritalandırma kılavuzu Türkçe ye kazandırılmıştır. Bilinçlendirme Toplantıları: Sanayinin yoğun olduğu kentlerde geniş katılımlı bilinçlendirme toplantıları düzenlenecektir. Eko-verimlilik ve çevre yönetimi kavramlarının tanıtılacağı ve DELTA Programı hakkında bilgilendirmenin yapılacağı toplantılar özellikle daha sonra eğitim seminerlerinin gerçekleştirileceği kentlerde düzenlenecektir. Teknik Seminerler: Eko-haritalandırma aracının tanıtılacağı ikişer günlük uygulamalı eğitim seminerler düzenlenecektir. Her seminerde 35 er firma yöneticisinin ve ilgili kamu çalışanının eğitilmesi planlanmaktadır. Seminerler ayrıca sanayi odaları ve organize sanayi bölge müdürlükleri gibi doğrudan sanayiciyle çalışan diğer kurum ve kuruluşların yetkililerine de açık olacaktır. Bu araçla ilgili ilk eğitim semineri 3-4 Temmuz 2003 tarihlerinde İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi nde (İAOSB), İAOSB Müdürlüğü ve KOSGEB İzmir KÜGEM Müdürlüğü nün katkılarıyla düzenlenmiştir. Uygulama Çalışmaları: 10 gönüllü firmada eko-haritalandırma ve çevresel teşhis araçlarının uygulamaları gerçekleştirilecektir. Gönüllü firmaların işletmelerinde eko-yönetim prensiplerini hayata geçirmelerine yardımcı olmak üzere ücretsiz danışmanlık hizmeti verilecek ve başarılı uygulamalar basılı hale getirilerek ülke genelinde ve yurtdışında tanıtımı yapılacaktır. 2. Tanıtım Çalışmaları Web Sitesi: Projenin ve eko-verimlilik/temiz üretim yaklaşımlarının tanıtılacağı kapsamlı bir web sitesi hazırlanacak, Türkçe ye kazandırılmış tüm eko-yönetim araçları ve Türk firmalarında gerçekleştirilmiş bu sitede yayınlanacaktır. Eko-verimlilik Bülteni: Eko-verimlilik/temiz üretim alanlarında dünyadaki ve Türkiye deki gelişmeleri ilgili kamuoyuna duyurmak amacıyla periyodik bir bülten çıkarılması hedeflenmektedir. 6
Metnin Kaynağı: TMMOB Çevre Müh. Odası, Çevre ve Mühendis Dergisi 25. Sayı 7