Istanbul'da Corps Diplomatique ve Aziz Mahmud'HtidAyi lrr. B0tn'Nt ARt Baskent Universitesi Bu tebli$de, bugune kadar cok sayrda arastrrmaya konu olan Aziz Mahmud HiidAyi'nin Osmanh Devleti'nin diplomatik meselelerine ait gorusleri ele ahnacaktrr. Bu cercevede, onun XVI. yuzvrl sonu ve XVII. y:f.zyilr baslannda cereyan eden olaylar karsrsrndaki tutumu ile uluslararasr konjonkture dair yaklasrml ve bunun istanbul'daki corps diplomatique nezdindeki yansrmalan tebligin esas konusudur.l Bu doneme rastlayan ve 161,2 yrhnda istanbul'a gelen Hollanda elcisi Cornelis Haga'nrn huzura kabfilu ile Hollanda tuccanna kapittilasyonlann verilmesindeki rolu de detayh olarak incelenecektir. Aziz Mahmud HiidAyi'nin Hollanda Kapittilasyonlanndaki Rolii Hollanda'da ispanyol hakimiyetine karsr 1567'den beri suregelen isyan, L609 yrlrnda 12 Yi Mutarekesi'nin imzalanmasr ile son bulmustu. Bu savaglar slrasrnda Hollanda gemi teknolojisini ilerletmig ve Brezilya'da, Amerika'da ve Uzakdo- Su'da coktan koloniler kurmaya baglamrstr. Fakat yine de hem hammadde temini, hem de ticaret iqin qok buyiik bir pazar hacmi olugturan Levant piyasasrna girmeleri gerekiyordu. Bunun iqin de Osmanh padigahrndan ahdname almalan sarttr. Bilindi$i uzere yabancr bir ulke tiiccannrn Osmanh topraklannda ticaret yapmalan, Sultanrn onlara kapittilasyon ihsanr ile mumkiindti.z Tabii kapitiilasyonlann sadece dost ulkelere verilen ticaret imtiyazlan oldu$unu iiave etmemrz gerekiyor. Cenevizlilere 1352'de verileh ilk kapitulasyonlardan sonra Venedik, Floransa ve Dubrovnik tuccarrna ticaret imtiyazr verilmigti. ilk genel kapitulasyonlar ise 1569'da F'ransa'ya, ardrndan 1583'de ingiltere'ye verilmisti. Hollan-
t t da'nrn bu ulkelerle ticari rekabette bagan saglamak icin mutlaka Levant pazanna girmesi gerekiyordu. Yine hatulamamrz gerekiyor ki, o srrada bu yeni devleti henuz hiqbir devlet diplomatik olarak tanrmrg degitdi. Bu yuzden Osmanh padigahrndan ahnacak kapitulasyonlar hem Hollanda tuccanna tum Levant pazarrnr aqacak, hem de tiim Akdeniz, KaraderTLZ, Balkanlar ve Ortado$u'nun en griq- Iu devleti tarafindan diplomatik tanrnma sa$layacaktr. O devirde Levant ticareti o kadar karhydr ki, XVII. asu baslannda Londra'da "Turkiye tuccan" demek milyoner olmakla eganlamhydr.: ispanya ile mutarekenin im.zalanmasrnrn hemen ardrndan Staten Generaal'in 1610 )rrhnda Osmanh devleti nezdinde yaptrfrr tesebbus biraz gecikrneli de olsa cevap buldu. istanbul'dan gelen cevapla birlikte Sultandan kapitulasyonlar alma ihtimali buyuk bir coskuyla karsrlandr. Bunun uzerine Staten Generaal 15 Temmuz 1611 gunu BAb-r AIi nezdinde mukim bir elqi gonderrnenin fa1,dah olaca$r karannr aldr. Bunun uzerine Cornelis Haga.istanbul'a elci olarak gonderildi. Haga riyasetindeki heyet 17 mart 1612 gunii Istanbul'a ulastr.+ Hollanda elqilik heyetinin istanbul'a geliqinden once Kaptan-r Derya Halil Paga istanbul' daki mukim corpsdiplomatique nezdind e b azr temaslarda bulundu. Bu srrada istanbui'da gorerrli olan diplornatlar, Venedik balyosu Sirnon Contarini, ingiliz elcisi Paul Pindar rre Veni gorevlendirilen Fransrz elqisi Sancy idi. Bu gorugmelerde Halil Paga onlara United Prorrincess (Birlegik VilAyetler) ile BAb,r Ali'tritt resini munasebetler kurmakta eskisi kadar istekli olmadr$r intibarnl \rermigti. Venedik balyosu Simon Contarini'nin raporuna gore, ingiliz elqisi ile yaptrsr istisarede, Kaptan-r Derya artrk Hcllanda ile ittifak kurmanrn siyaseten zararh oldu$una inanryordu. Dahasr, Fransrz elcisi Baron Achille De Hariey Sancv'nin geligiyle, )'eni muttefikler aramaktansa, eski dostlarla ili$kileri pekigtirrneyi padiqaha tavsiye etrne karan almr-str.o Daha sonraki gelismeler, Halil Paga'nrn istanbui'daki mukim eiqiieri tedirgin edip onlann muhalefetlerine karsr l:ir tedpir olarak bo5,is bir tavtr sergilqdigini gosterrecektir. Cornelis Haga ise vola crktr$rndan beri, ispanyollari tedirgin etmemek iqin,' misysnunun Osmanh devleti ile ittifak kuirnakla alakasr olmayip Osmanh topraklannda tudulan Hollandah esirleri kurtarmakla srnrrli oldu$u haberlerini yayryordu. Cornelis Haga istanbul'a gelir gelmez, Hhlil FuF*, deyim \rerindeyse onu hemen hirnavesine almrgtrr. Gerci artrk Kaptan-r Derva de$ildir, yerine daha sorrra Sadrazamhk da yapacak olan Damad Mehmed Pasa getirilmigtir. Fakat Halil Paga IJivan-r hrimdyunda etkin bir vezir olarak kalmrst:n. Zaten 1613 sonlarlnda da tekrar Kaptan-r Deryahga geqecektir. Bu srrada Sadr azartt olan Nasuh Pasa iran seferine serdarhkla gonderildiginden Damad Mehmed Paga sadaret kaypsf,arllh$rnr yiirutnektedir. Halil Pasa, gelir gelmez Haga'ya kendi tercumanr Paul Antonio Bon'u gondererek onun aleyhine kordiplomatigin istanbul'da qerrirdi$i entrikalardan haberdar etmistir.z Aradan gecen srire icinde Cornelis Flaga isinin iriq de sandr$r kadar kola1, olrnadr$rnr anlayacaktrr. Uq gun sonla bap baga gorugtuklerinde Halil Pasa onu Fransrz ve Venedik elcilerinin faalilretierinden haberdar etmigtir. Padigahrn F{aga't'i huzura kabulunu rze nr.uhternel bir kapitulesyon ihsanrnr engellemek icill 10 000
Bulgurlu tepdsi'rtoip I Isktihar r,r: istatrllul +, ' * altin rusvet da$rtmayr vadetmislerdir. Bu clurumu agmak icin Halil Pasa destek vermekle kalmaz, Haga'ya bazt pratik tavsiyelerde de bulunut.rj Kaptan-r Derya- 1k yapan Halil paga irputryu tehdidine karsr, yiikselen Flollanda denizcili$inin farkrncla oldu$unclan ne pahasrna olursa olsun Hollanda ile siyasi miinasebetler kurmanrn faydasr.na inanmaktadrr. Bu yuzden BAb-l Ati nezdine gonderilen bir yabancr elcinin uymasr gereken teamtilleri ona acrkqa anlatrr. BAb-r Ali'v" gond.erilen bir yabancr btiyukelqi padisaha getirece$i a$rr hediyelerden bagka Sictr azanta, Kubbe vezirlerine, Yeniceri A$asrna ve Seyhulislama da pigkeg qekrnek zorundadrr. Bunun kargrh$rnda kendisi de getirdigi hediyelere miimasil bir karsrlama gorerek hil'atlar giyer ve talep etti$i hususlar dikkate ahnu.e Getirdigi hediyeleiclostlu$un ve sadakatin bir simgesi sayrlrrdr. Hele ilk defa gelen bir elqinin, padisahrn dostlugunu kazanmasl icin bu hususlan daha fazta ciit<kate almasr beklenirdi. Dururnu Haga'ya anlatan Halil Pasa, e$er Sultanrn hpzuruna kabul eclilmeyi istiyorsa bn hecliyeleri mutlaka da$rtmasrnr tavsiye etti. Haga ise Hollanda'dan getiidigi heciil'clerden baeka bir gey vermeye yetkiii ol-,rradrgrnr soyliiyo,rclu. istibul'di mukirri liranstz, ingiliz ve Venedik elqilerinin cltrikalalnr boga crkarmak gayretiyle Ilirlil Pa$a Haga'va vezirlere da$rtrnasr icin kendi kesesinden 3000 altrn borq vct'tli.to llaga, Halil pasa'nrn cleste$iyle istanbul'rlir List duzey yetkiliierle goriismeye baqlar. 23 Mart'ta Kaymakam Damacl Mei-inieci Pasa kendisini huzura alrr. Haga erfssi giin cle di$er vezirlerie gorfigtiirt-rliir. Vezirler Haga'vr Franslz. ingiliz ve Ve-,,"ilik elqilerinin aleyhte propagandalarrnclan haberdar ederler. ilk taarruz Veneclik balyosu ile Fransrz elqisinden gelir. O giin Krzlaragasr vasrtasryla Sultan I. Ahmed'e ulas[rrdrklap bir arzuhalde Hollanda'ya verilmesi muhtemel kapitiilas-
yonlann Osmanh devletine ne kadar zararh olaca$rnr savunurlar. Bir sonraki gun Haga geyhtilislam HocazAde Mehmedrr Efendi'yi ziyaret eder. O da kendisine husn-i kabul gosterir. Bu Flaga icin muspet bir puandrr, qunku yabancr bir devlete kapitulaslronlann verilmesinde $eyhulislam'tn rolii onem arzeder.rz Istanbul'a gelisinin fzerinden yaklagrk bir ay geqtikten sonra, Haga herhangi bir diplomatik ilerlemenin olmayrgrndan endiselenmeye baslar. Mamafih, istanbul'da bu gibi meselelerde kendisine danrgrlan ve sozu dinlenen ruhani bir otorite vardrr: $eyh Aziz Mahmud Hiidayi. Halil Paga, $eyhin mtiridi oldugundan butun meselelerinde ona sorup fikrini almaktadrr. Sefere hangi gun crkrlaca$rnda bile onun tavsiyesiyle hareket edilrnektedir.13 25 Nisan'da Halil Paga, Haga'yr alrp Uskudar'a goturur ve dergahrnda Aziz Mahmud Hiidayi'nin elini opturur. Gdrtismede, Haga'nrn saygrh ve hurmetkar tutumunu be$enen HudAyi, HoIIanda tuccarlna kapitulasyonlann verilecegine dair teminat verir. Ustelik di$er elqilerin takrndrklarr duqmanca tutuma kargr Haga'yr destekledifrini aqrkqa belli eder. Bundan sonra Haga vezur Halil Pasa'dan bagka iki ruhani otoriteden destek alrr: $eyhulislam HocazAde Mehmed Efendi ve $tyh Aziz Mahmud Hiida- VI. I.+ Haga geyhle gorugmesinin semeresini derhal alrr. iki gun sonra o$le vakti gelen haberde, Kaymakam Mehmed Paga'nrn Sultan I. Ahmed'e, Hage')rla 29 Nisan gunu Uskudar sarayrnda huzura kabul etmesini tavsiye etti$i haberini alrr. Bu haber Haga'yr tam manasryla soke eder. Haga'nrn Uskudar Sarayr'nda kabul edilmesi onu States Generaal'den rnektup getiren alelade bir kurye durumuna dusurecektir. Haga'nrn rnisyonu ise Sultan'dan Hollanda tuccan iqin musait gartlarda bir kapitulasyon almaktrr. Boyrlsce ona cephe alan kordiplomatik buyuk bir zafer kazanacafra benzemektedir. BAb-r Ali'd" vaziyetin bu kadar qabuk de$igebildigini gorrnek Haga'yr- oldukqa gasrtrr. Padigahrn huzuruna Topkapr Sarayr'nda Galebe Divapts pfotokclii ile liabul edilmesri sa$lamak icin bir pglrler*' yapmak gerpkiyordu. Sultan I. Ahmed hala Uskudar Sarayr'ndan donrnernigti. Bir yandan Kordiplomatik onun aleyhine her turlu faaliyete devam edi5z61ds. Haga artrk tam umidini kaybetmek uzereyken veztr Halil Pasa, Defterdar Ekmekqizade Ahmed Pasa, Vezir Davud Paqa ve Kaptan-r Derya Kara Mehmed Paga'nrn deste$iyle Ka1'makam Hadrrn Mehrned Paga'yr l Mayrs 1612 gun.' Haga'yr Sultan I. Ahmed'in huzuruna qrkartmaya ikna ettiler.tg Hollanda elcisi bu gelismelerin ardrndan huzura crkrp Latince olarak padigaha hitabesini okudu rre hediyelerini arzetti. Sultan da Haga'nrn tavr u vakannr be$endiginden kendisine hil'atler giydirildi. Nasrl $ziz Mahmud HudAyl Haga'nrn huzura kabulun{e anahtar rolu oynadrysa, musait gartlarda ticaret imtiyazlan saglamak igin de $eyhulislamrn fikhen muvafakatr gerekisrordu. Bu nedenle Haga LG Mayrs'ta HocazAde Mehmed Efendi'Vi ziyaret etti. Cok geqmeden de kendisine Divan'dan Hollanda kapitulasyonlan verildi.tz Haga misyonunun kapitulasyon almakla srnrrh oldu$unu duount)ror ve bunu temin eder etmez de Hollanda'ya donmeyi planhyordu. Fakat onun krsa sureiigine geldigi elqiligi27 sene surecek ve ancak 1638 ],rhnda Suitan fv. Ir4urad'dan ulkesine donme izni alabilecektir.ts
Hollanda'ya kapittilasyon verilerek Katolik ligaya kargr Hristiyan dunyadan bir dost ulke daha kazanrlmrs oiunuyordu. Vlamafih, gecerl zaman icinde Hollanda'nrn Devlet-i Aliyye'ye ticaretten ba$ka bir faydasi olmamakla birlikte, dostlufrun silrdtiriilmesi bir raporda gu ibarelerle savunulmaktadrr: ingiltere ve Felemenk ile dahi dostluk tutmak gerektir; dad u sitdd ve ticaret icun devlete elzemdir; gerci ticaretden gayrr mezbtrranm devlet-i htimayuna faydalart yokdur; amma adavetde zarar edebiltrrler; zud mezbtrran her daim l\demqe imparatoru ile dostlukda ve ittifak uzere bulunmalanyla yine. guqlu Fransrza mukabil durabildiler. AmmA anlardan birisi heman ayrridrfrr gibi kalanlan bir geye kadir degildur; ol ecilden Nemce'den ilerti ingitrtere ve Felemenk'in hatrnn gozetmefre der-i Devlet-i Aliyye'ye makul ve nafidur.re Haga istanbul'a geldi$i sirada iran harplerinin ikinci safhasr surmekteydi. Kuyucu,iVlurad Pasa iran seferinde iken taraflar arasrnda bir ustlinluk sa$ianarnadt- $rndanf ertesi yil yeni bir sefer planlarken 5 Agustos 1611'cle vefat etti. Yerine Nasuh Paga Yeztnazam ve $ark seferine serdar tayin ecliidi. Sahrn sulha meyletmesi ile elciler teatisinden sonra Nasuh Pasa iran sefaret heyeti ile istanbul'a clonclii.z0 Cornelis Haga'nln istanbul'a geliqi ve Flollanda kapittilasyonlanntn ihl sanl, niuri,t Pasa'nrn yoklu$uncla g".qiltbeti$i icin. hlasi-1il'phgu rl?'*rclen cloner donmez kapittilaryoriunn futuliniistedi, istanbul'da mevjut kordiplomatik de Hollanda kapitulasyonlannrn iptali icin Nasuh Pasa'dan meded umuyorlardr. Halil Paga, e$er Haga bu $artlar altrnda is[anbul'dan ayrrlacak olursa, arkasrndan cevrilecek entrikalar sonuclr kapitiiiasyonlartn iptali ihtimaline kargt Haga'nrn bir stre daha kalmasrnr istecli. Haga Nasuh Paga'yt geldi$i gun di$er Pagalarla beraber cadrrrnda ziyaret etmigti. Fakat ilerleyen gtrnlerde Nasuh Pasa'ntn Hollanda tuccanna karsr ilgisizli$i devam etti. Bu hususta Halii Paga sahsen imparatorlu$un cesitli yerlerindeki Beylerbeyilere mektuplar yazarak Hollanda tiiccarlna her turlu kolayli$rn safrlanmasrnr rica edecekti-.:: r f,slq gecneden Ce Akdeniz'in biitun biiyrik limanlannda Hollanda konsolosluklan aqtlrr. Bu durumda ba$rmsrz Hollanda devletini diinyada itk tanryan devletin Osmanh imparatorlu$u oldu$unu kaydetmemiz gerekiyor. Aziz Mahrnud H&deyi'nin iran Elcisine Kargr Tuturnu Osmanh Devletini bu devirde uzun stire u$raqtrran meselelerden birisi de 1578-1590 arasrn,caki iran harplericlir. 1571 inebahtr felake[inden 2 v:ilsonra BAb-r Ali Venedik'i Vlukaddes ittifak'dan ayrrmayr bagararak miistakil bans andlagmasr imzaladr. Ardrddan Tunus'u ispanyollardan geri ahnayr basardr (157 4). Bu slrada Hollanda'daki isyancrlara kargr durum iyiye gitmecii$inden, iki cephede birden savagr surdtirmek istemeyen ispanyollar BAb-, Ali ile miitareke imzalamak icin gizlice bir temsilcisini istanbul'a gondermiqlerdi. II. Philip 1.57 4'de Tunus'da carptsrrken yaralanan ve bir gozunu kaybedip esir dtigen, 1576'da Ragusah bir tuccar tarafindan fidye mukabili kurtanlan Vlilano'lu bir qovalye olan Giovanni Margliani'yi istanbul'a gonderir. Ivlargliani, cii$er diplomatlardan adeta saklanarak gizlice hareket etmektedir. Muhakkak ki, Turklerden bang iste-
Iil Murat'rn ilan elcilerini kabuiunii gosteren minyatur mek, Katolik Majeste icin Hristiyan dunyaya izah edeme5zecegi bir zayrflrk ifadesidir. Margliani ile barrs muzakeresi yapmak, bir bakrma Bab-r Ali iqin de kendi diplomatik teamullerinin qignenmesi demektir. Osmanh htikumeti ancak agrr hediyelerle birlikte gelen buyukelqi stattisunde birini muhatap altr.zz Halbuki o sene her iki tarafin da acelesi rrardr ve miizakereierin ilkbahardan once sonuclanmasr gerekil,ordu. NihAyet 7 $ubat 1,578 tariirini tasryan bir belge ile,?asa Csmanh donaniliasulrn o Sril Akdeniz'e actlntalraca$r sozunu verir.23 1sz6'da olen irad $Ahr Tahmasll'rn 12 oglu vut&l. Gliimr-inrin hemen ardtndan Haydar tahta qrkarrhnrssa da qok geqmeden II. ismail onun yerini aldr. Kardeg- Ierini ve ileri gelen derrlet adamlarlnln oldtirten ismail, 1555 andlapmasrndan beri Osmanh derrleti ile suregelen bans siysssli bozdu. Do$u'Caki Kurd beylerini cegitli vaadlerle kendi tarafrna cekrnel'e baglal'1nst iliqkiler gerginle$ti. ismaif in 1,5 sene icinde olmesi uzerine yeniden tairt frsvgalarr basladr. Van Be5' s1- beyinin kanprkhktan favdalanrlrnasr do$rultusundaki raporlanna istinaden, Sadrazarn Sokollu Mehmed Pasa'nrn muhalefetine ra$inen, diger Osmanh vezirleri iran'a savag acrhnasrna karar verdiler. iik lrrilarda asiretlerin birbiriyle u$ragmaslnr firsat bilen Osrnanh ordulan iran'da kolal'hkla ilerliyorlardr. Tebriz'i ahp Kafkasya iclerinde ilerlelren Osmanh kurrrretleri, ahnan yerleri rnuhafaza icin her sene rntlazzam rrasraflarla seferleri tekrar etmek durumunda kahyp1flp. Beklenenden cok uzun stiren sarra$lar sonunda, iran'la ancak 1,2 -v;j sonra bang imzalanabilmistir.z+ Aziz Mahmud Hiidayi Ferirad Pa$a'nrn 1586 yrhnda ikinci defa Tebriz uzerine serdarhgrnda ]raptrgr sefere de katrlmrstrr.zs DoEuda da$hl< arazids vaptlan seferin zorlukiair r,'e iran';.n arzetti$i telelikcve lrakrncan vakrf cldugu scylenebilir"
I Hele Safevi iran',n Dofru Anadolu'daki Turkmenlerle ittifak halinde dini bakrmdan varattr$i tehlikenin farkrnda olan HtidA-vi, askeii ve diplomatik tedbirler ahnmasrnln rsrarla tizerinde durur. Tebriz'i iran muhasarasrndan kurtarmava giden Ferhad Pasa'nrn kazandr$r bagan iizerine Veliahcl Hamza lvlirza Osmanh devleti iie sulh yapmaya ve kuquk oglu Havdar Vlirza'vr da musalaha hususundaki samimiyetinin delili olarak istanbul'a gondermeve razi olmugtu. Ferhad Pasa da Qagnigir Veli Afra'yr sulh gartlannr muzakere ve geh.zadeyi almak uzere Karaba$'a gondermisken, Hamza lvlirza, mahbirbu F{fidaverdi'nin hanceriyle katloluhdu.zo Birkaq ay sonra Abbas Mirza'nrn iran tahtrna ctilirsuzt frzerine oiaylar farkh bir hal aldr. Bansa kargr olan Abbas, sulh taraflan emirleri de katiedince, musalaha yolu birkaq sene daha kapanmr$ oldu.ztr Mamafih, $ah Abbas, istedi$i neticeyi alamavrp Osmanh orduslrnlln ardarda zaferler kazanip Gence'yi de fethi haberi iizerine sulha mani olan Nlfrrpid Kulu Han't oldtirttir. Kardeginin o$lu Haydar lvlirza'yr rehin olarak istanbui'a gondermeyi taahhud eden mektuplaria bans imzalamayr kabul etti. Ferhad Paga o sene krslamak uzere Erzurum'a qekilmigti. Haydar Nlirza'nrn geldigini bildirince, krsrn gicldetine hakmadan derhal istanbul'a gelmesi emredildi. Ferhad Pasa va- -prndh sehzade ve elci i\{ehdi Kulr-r Han olclu$iir hajde Gcak 1590'cla istanbril'a dondir. Hoca Sadeddin Efendi'nin kalerninden crkan sulh ahdnarn est 1.2 sene suren harpleri sona erdirmi$ oldu.zg Sulh sartlart arasrnda askeri ve siyasi meselelerin vanr sua dini hususlarrn da zikredilmesi dikkat ceker. Hazret-i peygamberin ashabr ve halifeieri hakkrnda getmin vasakianmasl, iran Sunnilerine karsr nefret telkin edilmemesi bunlar arasrndadrr. Aziz Mahmud Hiidayi de Osmanh'dan yardrm isteven ve Stinni olan Gilan hakimlerinin desteklenmesine btiyuk onem verivordu. Aksi takdirde iran ntifuzu altrna dtisecek olan Gilan halkrnrn Safevili$i kabule zorlanacaklannr bildiriyordu. Bu durumu iran'la akdedilen istanbul musalahasr esnasrnda Sultan II. Murad'a yazdr$r mektupta aqrkca gormek rnumkundur. Filhakika sulhun imzalanmasrndan krsa bir stire sonra Sah Abbas bolgeyi hakimiyeti altrna alarak halka Sii'li$i kabul ettirmigtir.3o $"yh mektubunda o bolgedeki mektubu krsaca ozetledikten sonra iran elqisine verilecek cevap hususunda telkinlerde bulunmakta, hatta aimacak letva suretinin elqiye gosterilerek Gilan'rn Osmanh hirnayesinde olmasrnrn dini bir vecibe oldu$unun hatrrlatrlmasrnr talep etmektedir. Kendisinin de Tebriz seferine katrldr$rnr hatrriatarak, iranhlara asla guvenilmeyece$ini, firsat bulduklannda derhal sulhu bozacaklannrn mr-rhakkak oldufrunu ifade edip onlan Firarrunlara benzeterek ona gore tedbir ahnmasrnr tembihlemeklu6 i1.:rr Sevh Aziz Mahmr-rd Hiideyi'nin btzzat iran seferine gidip oradaki ahvale vakrf olmast, ardrndan iran tarafinrn bang istemeye mecbur kahp istanbul'a geldiginde padisaha izlenecek diplomatik stratejiyi bir anlamda empoze etmesi dikkat cekicidir. iran elcisine verilecek ahidname metnini btzzat Hoca Sadeddin Flfendi'nin kaleme almasr, aradaki mezhep farkhh$rnln dipiomatik iliqkilere yansrmasl bakrmrnda onem tagrr. iki ruhani otorite, tabiri caizse, iran ile olan iligkileri vonlendirmede son derece istekli ve etkilidir.
Hnd$n'nin Bafi ile Olan Meselelerdeki Hassasiyeti 1578-90 arasrndaki iran harplerinin lrolgunluiu atrlmadan, uzun yrllar surecek olan Avusturya harplerinin iqine dugulmugtur. Osmanh ordulan, beklemedi$i bu harpler karsrsinda biitun devlet mekanizmaslnrn dtizenini kaybetmis, tistelik Anadolu'nun asayigi bozulmus ve Celali egkryasr hakim olinugtu. Aziz Mahmud HiidAvi durumun vahametinin farkrnda oldu$undan hem artan Lehistan tehlikesine, hem de Rusya'nrn giiclenmesine karsr derrspll olarak devlet ricalini ikaz etmigtir. Artan batr tehlikesine kargr bilhassa donanmanrn guqlendirilmesi HudAyi'nin onem verdigi hususlardandrr. $ark seferleriyle devletin qok f azla mesgul olmasrndan dolayr batmrn ihmal edildigini mektuplannda surekli belirtir. A).nca Malta sorralyelerinin hacca giden gemileri vurmasr ve hac yollarrnrn gurrenligine halel gelmesi HudAyi'nin onem rrerdi$i hususlar arasrndadrr. Diplomatik meselelerdeki Aziz Mahmud Hiidayi unsuru, bu donem icin Hoca Sadeddin Efendi ile birlikte ele ahnrnah rre onlarln hern padigah, hem de devlet ricali nezdindeki nufir zlan gozardr edihnemelidir. Ek: 1) Az?z hulafemud F{,fiLdAyi'nixr Suntam XI{" Mun'ad'a lvfektubu3z Tezk?re-n &ztz -kuddnse sffirxlhfe- Sa'Adetlu ve rniiruvvetiu padigairrm, zenddilea ve Klzltrb*g, Iaer d&irn gitneeye baplanrmdara tag. GilAni, Siinniler iken krizim reayarnrzdrr ve nev-girimizdir de- )ru mukaddema oldu$u gibi ve ettikierin etmek isterler irni$. Gilan'rn Krzrlbas icin tabi olmasr, Beni israil'in feraineye tabi ve redlra olmasr gibidir. Ol zenadika kurrveti rre kudreti r.e kesreti zamanrnda haber verirler idi. Beni israil gibi Sultan Jr4uraci qemi'-i mriradrna ergore, Rabbif i-ibed N4usa'st F{alup. FerhAd iie zenadiiia-i'krzridus*f"rainesin lcarn t{ kal' etdikden sonra kr,rlla'rrnor GltSnt, Beni israili bakryye kalan krbti cingenine rea5ra olmak've anun eli altrnda zebiut ve zaif ohnak reva de$ildir. Allah tebareke ve te'alaya ve rasul-i ekrem sallalldhu aler'hi ve selern ve sair resiile iros gelrnez. Sizier a'ldmsrnrz ve efhernsiniz. Ve hala Gilan sizlere gelfilr bo3zle istimcad ve istigase etdiklerine esga briyulyis 1's liabfil edub riarret ve nazar-i inayet olmak gerekdur. Ve e$er Krzrtrbas bakrl,yesi krbtileri, "brz siztin ile musalaha etduk, siz aradan crkun, biz anlar ile ne edersek ederiiz" derler ise, siz cerrab rrglinuz; zlra sizler padisah-i islarnsrnrz; melce'- i Amm u hass rre curnle-i Alernsiniz, Ftrarameyn padigahrsrnrz; Gilan Beni IsrAiti Muslurnanlardir. Sizler sa'adetimizden feraine krbtisi bakrlryesi qingeniirden rre onlarrn aglal r.e cingeninclen haias jcin sr$rnagele ve istimdad ve isti$ase ve hirnaye lazrm. Knznlhag qingemine galy[e ceva,b I'eriEsin ]<i -r,e fetrra-]rr serif de oluna- bu makfi.- lelerde biz aniara istigase ve ianet lazrm nudrr ve etmek isek vebatr-i azim oiur rnu? deyu fetva rzerelel. Ve fetvayr anlara gosterub, i$te Gilan halki Surrnilerdir; sizler zrndiklar ve krbtilersiz; errrrel aniara taslitiniz zaruri idi rre $er'i de$itdi. Sini.-li :iartii:el ref' clun,lu. Ol, Srinnilere zulm u ta'addi r,'e tazyih etrnek istersiz
ve anlar bizden isterler ise rnuktez6,-yr Ser'-i gerif tizere biz anlara ianet ve igaset ederiz. Etmeme$e kadir degiiiz. imdi sizlere iazrm oian oldur ki, ciin ki bizler mutiyiz dersir.'z, bize itaatiniz srdkina alamet ol Sunnileri rencide etnemek. Anlar da tav'an bize geldi, teslime ve itaat etdiler. Hamle mutedil ve mun tazamu'l-hdl olaiim, rrza-yr Hakk uzerine meqgfil ve mukayyed olahm deyu cevab verirlerse anlar da muzdalr olub ol Stinnileri rencide etmezler. Ct'rmle Gilan halkr reaydnrz olub halisen ve sadrkan duacrlannrz olur. Ve Krzrlbag da zekrtrn olub sizlere munkad ve muti' olurlar Ve sa'ddetlu padigahr?n, domuzun kuyru$unu kesmek ile kovun olmaz. Krzrlbag zenadrkasr MusLtiman olmaz. AdAvet-i kadime gulfibundan gitmez. Frrsat esirleridir. Sizler ile sulhlan zarfiridir.zartrret ref'olunsa AllAhti te'ala hfz u himayet eyleye, gine tugydnlan mukarrerdir. Sizler ile sulh ediib bu canibi seddediib ve ote caflibde olan Siinnilere birer birer miibaqerete edtib tedric ile kudret ve knvvetleniib ba'dehfi Berriyye'de mudnede ve muarazasr olmak'ihtimali asia ve kat'a ref' olunmaz. imdi Gilan halkr kullannr.za merhamet ve riayet ve himayei ve mu'vafakat edub anlari da taht-i tasarrufunuza ahn. Feth-i cediddir ve kol ve kanattrr. Ddiin l(rzrlbas ferainesi krbtisi cingeneleri gibi ve cingenelerden hilafrn buhnayub ifsac LrizlAlclen Ari ohibr ila yevmi'i-kryam irnrmet-i l.zhrhammet ve ibadullahr hifz u hiraset ve savn u sryanet ve hirnayet etmis ol.,rs.rn.ri. Padigahln ma'zfir buyurasrz, gerqi edeb degildir, sizler sa'adetirrrrz a'lemsiniz; bu duacrnrz da Rumelinde iken ve bunda geldikden sonra fakr iie zivade mukayyed olub qok beld qekmisizdir. HattA Adil Giray Han Krzrlbaq'a ttitsak oldufrunda ve qehid etdiklerinde ben duaclnrz kemal-i takayyudumden ve tevecciihumuzden ol inkrsdr eseriyle munkesir olub baba da mevt mertebesinde mariz olub goqle ref' etdtik. Ferhad kulunuz Tebriz'e girdi$i vakt bilece bulunduk idi. Dahi gaynlannda nice haller olmusdur, bu kadar olmr-rg iken ihmdl olunmava. Ve's-selAmu ale'd-devdm. Ek 2) [Jsk{idar Sarayr Bilindi$i tizere padisahlann buglinku Topkapr Sarayr'ndan bagka istanbul'da uq saraylan daha vardr. Birincisi Fatih'in istanbul'u fethinden sonra ilk olarak yuptrrdrgr ve Eski Saray olarak bilinen sarayrdrr. Daha sonra cok fazla ahali icinde kaldigr ve gtivenligi de yetersiz olclu$u icin.bugunk{r Topkapr Sarayr'nr yaptrrtriis ve hukumet merkezrrrr oraya tasrmrstir. Ilk saravrn adr Eski Saray olarak kalmtstr. Olen yahut tahttan indirilen paclisrrhlann haremi buraya nakledilirdi. Dilier bir saray Besiktas Sarayr'drr. Bilhassir yaz aylarrnda havasr mutedil ve rutulreti az olur di3re padipahlar Besiktap Salirvr'na tagrnrr ve yan orada gecirirlerdi. SLrltan Abdiilmecid zamanrnda hayli eski-ven ve zaten basit ve kticuk olan bu sarav yrktrnhp onii de Bo$az'a do$ru biraz cloldurularak simdiki Dolmabahce Sairtlvi insa edilmigtir. Bu srrada artik yazhk saray olmaktan r;ikrp padisairlalur slrrekli oturduklan devlet merkezi haline gelmigtir. Padisahlann yazr gecirmek iqin kullandrklan di$er bir mekan ise UskUdar Sarayr'drr. Bilhassa do$uya sefere giden orduvu seyretmek ve hazrrhklan yerinde
gormek iqin kullanrlan Uskudar Sarayr ilk olarak I. Ahmed zamanrnda yaptirrlmtgtrr. Bu saray oldukqa basit sayrlabilecek bir yaprydr. IV. Murad Rerran seferinden d'ondukten sonra burada ilave bir kopk yaptrrmrptrr. Padiqahlar di$er saraylar gibi bural,a da yaz mevsimlerinde gelirlerdi. Fakat kasrnsfrlar XVIII. yizyridan itibaren, Kavak sara]/r oiarak bilinen Uskudar saravlnrn terk edilmeye yuz tuttufrunu ifade edi1r61 nr. Saraydan bugun sadece otobus terminali ve me\rcut arabah rrapur iskelesinin bulundu$u bolgelre adrnr veren ve sarayrn harem krsmrndan mulhem Harem adr kalmistrr. Se1r3fuslnamelerde rre istanbul tarihini yazan gasn-i Muslirnlerin eserlerinde buradaki saraya ait bazr kay11 s1 vardrr.st Kavaksarayr'nrn bazr gravurleri de gunumuze kadar ulasmrstrr.3+ Sarayrn yrkrhp krsia yaptlrnasrna dair onernli bir kayda da bir sure once )'ayrnlanan bir gunliikte rastlanmaktadrr. Buna gore artrk harab olmaya yuz tutan Kavak sarayinl yrktrnp, 23 Temmuz 1800 tarihinde III. Selirn NizAm-r Cedid askerlerine krgla olmak uzere insaata baglatmrgtrr. Fakat bu ahgap krsla II. Mahmud'un tahta culusu giinu Yeniceriler tarafindan yakrldrgrndan arsasl uzun zanan arsasr boq kalmls ve gok sonralan yerine bugtinkii Selirniye Krglasr insa ettirilmistir. Uskudar SaraS'I'nrn yrktrrrlmasr tarihlerde goyle EeQer: Tarih-i KrgEa-yr Ced?d der-usk{idar Harem iskelesi'nde Sultan Murad'rn sarayrnr NizAm-r Cedid krglasi olrnak iqun irade-i aiiye-i gahane-i Selimi vaki olub, sarali-r mezbfir hedm olunub arsasr izerinde muceddeden bina olunacak lr[izarn-r Cedid-in krslasrnrn temellerine ibtidaen bed' olundu$u isbu ceridelie kalrd Fitd. Fi gurre-i Rebiulevvel sene 121.5123 Temmuz 1800.35 Krsla-1'1 mezb0ru Sultan h,4al,rmud'.r}. idhta culusu gunu Yeniceri tarafindan ihrak-r 6i,rna. eclub ve cirrarr.r.&, olan a-utetttr rre haneler ctlmlesi rnuhterik o1ub,' bir sene hali ve rnudttai kalub badehu nrsfi Ahara be1,' olunub arsasl muattai kaldrgr ipbu cerideye kayd $ud. Sene 1223 / re0s.
DiPNGT["{R 1 Aziz ivlahmud HtidAyi'nin hayatr hakkrndalci kapsamli eserier iqin bkz. Hasan KAmil Yrlmaz, Aziz ivlahmud HudAyi ve Celvetiwe Tarikatr, istanbul, 1982; Zwer Tezeren, Seyyid Aziz tv{ahmud HiidAyi, istanbul, 1984; tebli$de incelenen ve diplomatik meseieler hakkrndaki gorupierinin de yer aldrfrr yazrgmalarr icin bkz. Mustafa Salih Girven, Qepitli Yonleriirie Aziz ivlahmud FludAyi'nin Mektuplan, Yayrnlanmarnl..s Yiiksek Lisans Tez:, ivlarmara Universitesi, istanbul, 1992. 2 Halil inalcrk, "imtiyazat", Encyclopedia of Islam, 2. baskr, c. IV,. 3 Charles Wilson, The Transformation of Europe, 1558-1648, Berkeley & Los Angeies: Univ. Of Caiiiornia Press, 1976, s 135. a K. Heeringa, ed., Bronnen Tot De Geschidenis Van Den Levantschen Handel, I, 's Gravenhage: Martinus Nijhof, 19L0, s. 2O7. s Vereenigde Provincen. 6 Calender of State Papers, Venice, XII, s 1.77. 7 K. Heeringa, ed., Levantshen Handel, I, s B Akdes Nimet Kurat, Tiirk-ingiiiz Munasebetierinin Baglangrcr ve Gelismesi (1553-1610), Ankara: A.U. DTCFTarihEnstitusu Yay., 1953, s 116; AlexanderDe Groot, The OttomanEmpile and the Dutch Republic: A Hlstory of the Earliest Diplomatic Relations 1610-1630, Leiden-istanbul: 1.978, s 107; j. H. Kramers, "The Netheriands and Turkey in the Golden Age",Analecta Orienta- Iia, vol I, (Leiden: 1954), s 1,2O. s Osmanir ciiplomasisinrle hediyeierin onemi ve di'plomatik merasim iqin bkz. Halil inalcrk, "imfivazat", Encyclopedia ofrlslam, 2. bask1, c III, Leiden: Brill, 1971, l17g-1189; Zarif Or6un. "Osmanh impurito.iigu'nda $anfe ve Hediye Getiren Elqilere Yaprlan'lvierasim", Tarih Veiikalarr, c 1, t1.g42), 4O7-413; I,/iirbahut t<rrtrrkogiu,;'xviii. Yuzyrida Osminii Devleti'nde Fevkalade tlqilerin Afrrrlanmasr", Prof. Dr. Ercument Kuran'a Arma$an, Ankara, 1989, s 199-231; Biilent Art,'Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period', Ottoman Diplomacy, iqinde, ed. A. Nuri Yurdusev, New York: Macmillan Palgrave, 2OO4, s. 36-65. 10 Hollanda Devlet Argivi, Den Haag, ARA, Staten General, 1,01.08/12593.1.L numarada kayrth Halil Paqa'nrn Staten Generaal'e mektubunda bu durum "elqiniiz, ben hala oi canibden getirdi$um pigkegden gayrt nesne verme$e izin yokdur deyu cevab vermekie, tnaslahatrnuz ileri geisun deyu bu muhibbiniiz gayretinfiz qekiib Ahar kimesneye muhtac etmeyiib arzlnuzu srvdneten, kendi yanrmuzdan masrafinuz iqin tiq bin fjlori harc etmisizdiir" sozleriyle aqrklanrr. 11 Osmanh biirokrasisinde ve Sultan nezdinde son derece etkili ve padigahtn hocasr olan Hoca Sadeddin Efendi'nin o$h.r. 12 Halil inalcrk, "imtiyazat", s. L179. 13 Bu hususta AzizMahmud HudAyi'nin Halil Pasa'ya gonderdi$i bir mektup dikkat eekicidir: "Sefer-i humayun tedariki ile haiinuz nicedur? ibtida-i sefere ka$nr gun miibarekdir diye sual olunmu$. insailahu teala CumAde'l-Ahirenin Diigenbe ggnu yevm-i miibarekdir. Srhhat ve selametle gurtr oluna. Hazret-i meiik-i ekber kemal-i kereminden feth u nusretler miiyesser eyleye", Aziz Mahmud HudAvi, Haiil PaEa'ya Mektublar, Uskudar, Hacr Selim Aga KutiiphAnesi, HtidAyi Ef'endi, No: 262, s.3. Ivlektupiarrn bir nushasrnr tarafima temin eden Gonca Baskrct'ya bu vesileyle tegekkuru borq bilirim. 1a K. Heeringa, Levantschen Handel, s. 231,. 1s Istanbul'a gelen buyukelqiler Sultanrn huzuruna Galebe Divan denilen ozel bir merasimle kabul edilirierdi. Bunun iqin oncelikle senede 4 defa tekrar eden ve Yeniqerilere maaglannrn dagrtrldr$i ulfife gunii seqilirdi. Binlerce Yenicerinin ulfifelerini aldr$r kalabahk merasim dolayrsryla gelen biiyukeiqi etkiienmeye gahqrlrrdr. Divan'da buyukelqiye ziyafet veriiir, ardrndan Babtissaade'nin hemen ardrndaki arz odasrnda huzura kabul edilir, orada hukiimdanndan getirdigi hediyeleri ve mektubu padieaha arzederdi. 16 K. Heeringa, De Eerste Gezant Bij De Verheven Porte, Utrecht: A. Oosthoek, 1917, s.27-28. 17 EvAil-i CemAziyelevvel 102'1 lz-l,t Temmuz 1612 tarihli Hoilanda kapitulas-ronlan 6 Temmtrz gunii Haga'ya teslim ediidi. Bulent An, The First Dutch Ambassador in islanbul: Cornelis Haga and the Dutch Capitulations of 'L6"12, Yayrnianmamts doktora tezi, i\nkara: Bilkent Universitesi, 2003, s. 130. E