SEKTOR~ PROFILI HAZlRLAYAN TALUY EMIL EKIM 2001
BAKLiYA T SEKTÖR PROFiLi 1. ÜRÜN TANIMI VE KAPSAMI 2. SEKTÖRÜN GELiŞiMi VE POTANSiYELi 3. SEKTÖRÜN GÜNCEL DURUMU VE PERFORMANSI 3.1. Bakiiyat Çeşitleri 3.2. Bakiiyat Üretimi 4. iç PiYASA YAPISI 5. DIŞ TiCARET 5.1. ihracat 5.2. ithalat 6. Sektörde Yaşanan Sorunlar 7. Sektördeki Kuruluşlar 8. Sonuç ve Değerlendirme 2
1. ÜRÜN TANIMI VE KAPSAMI Baklagiller insanlar tarafından ilk çağlardan beri üretilen besin gruplarından birisi olup, gerek insan gerekse hayvan beslenmesinde büyük önem taşımaktadır. Yaklaşık 13.000 adet baklagil türünden günümüzde 10-12 tanesi ekonomik önem taşımaktadır. Türkiye'de yetiştirilen baklagillerden ekonomik öneme sahip olanlar insan beslenmesi için kullanılan mercimek, nohut, kuru fasulye, bakla, bezelye ve börülce ile hayvan beslenmesinde kullanılan fiğ ve burçaktır. Armonize Sistem No Ürünün Tanımı 0713 Kuru Baklagiller 0713.10 Bezelye 0713.20 Nohut 0713.31 Fasulye 0713.40 Mercimek 0713.50 Baklalar 0713.90 Diğerleri 0713.9011 Börülce 0713.9012 Barbunya Bakiiyat grubunu oluşturan ürünlerin en önemli özellikleri bileşimlerinde yüksek oranda protein içermeleridir. Bakiiyat içerisinde yeralan ürünlerin ortalama protein içerikleri %20'nin üzerinde olup, bu oran geleneksel besin çeşidi olan buğdaya göre 2-3 kat daha fazla proteini ifade etmektedir. Ayrıca bu ürünler başta A ve B vitamini olmak üzere gerek vitaminler açısından gerekse demir, kalsiyum ve magnezyum gibi mineraller açısından oldukça zengin bir yapıya sahiptir. Bunlara ilave olarak karbonhidrat içerikleri de oldukça yüksektir. Bu nedenle bakiiyat ürünleri önemli bir besin kaynağı olarak dikkat çekmektedir. insan beslenmesinde önemli rol oynayan hayvansal proteinlerin yeterli olmadığı veya hayvansal proteinlerin yeterli olmasına rağmen bileşimlerinde doymuş yağlar ve kolesterolün bulunması nedeniyle sağlık bilincinin gelişmiş olduğu ülkelerde bu ürünleri tüketmeme yönündeki eğilimlerin olması bakiiyat tüketiminin oldukça yüksek boyutlara ulaşmasına neden olmaktadır. 3
ÖNEMLi BAKLiYA T ÜRÜNLERiNiN BESiN DEGERLERi (100 gr içerisinde) Enerji. Protein Yağ Kal s. Demir 81 Vit. 82 Vit. Niasin AVit. (Kal) B. Fasul. 340 (gr) (gr) (Mg) (Mg) (Mg) (Mg). 22.3 1.6 144 7.8 0.65 0.22 (Mg) 2.4 (lu) - Mercim. 340 24.7 1.1 79 6.8 0.37 0.22 2.0 60 Nohut 360 20.5 4.8 150 6.9 0.31 0.15 2.0 50 Barbun. 349 22.9 1.2 135 6.4 0.84 0.21 2.2 - Kaynak: Uluslararası Nohut ve Mercimek Sempozyumu Bildiri Kitapçığı,TMO Yayınları 2. SEKTÖRÜN GELiŞiMi VE POTANSiYELi Dünya baklagiller üretiminde ülkemiz önemli üretici ülkeler arasında yeralmaktadır. 1982 yılından önce il bazında uygulanan kırsal kalkınma projelerinin, 1982 yılından sonra ise nadas-tahıl sisteminin yoğunlaştığı ve yıllık yağışların 450mm'nin üzerine çıktığı yörelerde uygulanan "Nadas Alanlarının Daraltılması Araştırma ve Yayım Projesi"nin ülkemiz bakiiyat üretiminin arttırılmasında büyük etkisi olmuştur. Toplam bakiiyat üretiminde 1997'1ere kadar süren artış, esas itibariyle mercimek ve nohut üretimindeki artıştan kaynaklanmıştır. Bu artışlar nedeniyle Türkiye dünya mercimek üretiminde %20'nin üzerindeki payı ile ilk sırayı alırken, nohut üretiminde yaklaşık % 1 O'luk payı ile Hindistan'ın ardından ikinci sırada yeralmaktadır. Oysa 1999 yılı sonunda gelinen nokta üretimde gerilemedir. Türkiye mercimek üretiminde dünya ikincisi iken pazar payı %12'ye gerilemiştir. Nohutta ikincilikten üçüncülüğe gerilerken pazar payı da %6'ya düşmüştür. 3. SEKTÖRÜN GÜNCEL DURUMU VE PERFORMANSI 1999 yılı verilerine göre ülkemizde tarla ürünleri ekilen alan 18.436.000 hektar olup, bu alanın %8.5'ini (1.575.800 hektar) baklagiller oluşturmaktadır. Ülkemizde tarla ürünleri içerisinde baklagiller tahıllardan sonra en önemli yeri tutmaktadır. 4
BAKLAGiLLER; Ekim Alanları (Bin Hektar) 1980 1990 1992 1995 1996 1997 1998 1999 Bakla 30 40 36.5 26 24.5 24.3 22 21 Bezelye 3 1.8 1.6 1.5 1.6 1.6 1.5 1.3 Nohut 240 890 856 745 780 721 665 625 Fasulye 114 171 168 170 172.5 175 172 174 Mercimek 191 906 745 640 620 560 549 517 Börülce 2 1.6 2.2 2.6 2.9 2.5 2.6 2.6 Toplam 732 2284 2083 1870 1875 1750 1658 1576 Kaynak: DiE, istatistik Yıllığı, 2000 Bakiiyat olarak tabir edilen altı tür yemeklik tane baklagil içerisinde 625.000 hektarla nohut ilk sırayı almakta, nohutu 517.000 hektarla mercimek, 174.000 hektarla kuru fasulye, 21.000 hektarla bakla, 2.600 hektarla börülce, 1.300 hektarla da bezelye takip etmektedir. Ülkemizde üretilen bakiiyat içerisinde nohut ve mercimek en önemli yeri tutmaktadır. 1999 yılı itibariyle ülkemiz toplam bakiiyat üretimi 1.356 bin ton olup, bunun içerisinde nohutun payı %41.3, mercimeğin payı %28, fasulyenin payı % 17.5, baklanın payı %1.5, bezelye ve börülcenin payı ise toplam %0.19'dur. Bu ürünler içerisinde bezelye ve börülce üretimde olduğu gibi ihracatımızda da küçük bir pay almaktadır. 3.1. Bakiiyat Çeşitleri: Bakla: 1970'1i yılların sonu 1980'1i yılların başında 30.000 hektarlık bir alana bakla ekilmiş ve 50-55 bin ton dolayında da ürün elde edilmiştir. 1983 yılından itibaren ekim alanı 42.000 hektarın üzerine çıkmış, 1987 yılında ise 44.000 hektar olmuştur. Ekim alanlarının genişlemesiyle üretim de 80.000 tonu bulmuştur. 1987 yılından sonra bakla ekim alanları hızla daralmış, bu yüzden üretim azalmıştır. Önce 40.000 hektara 1991 yılından itibaren de 38.000 hektara kadar azalan ekim alanı 1997'de 24.300 hektara, 1999'da ise 21.000 hektara kadar inmiştir. 1990 yılında 75.000 ton olan üretim ise hızla azalarak 1997'de 46.000, 1998'de 42.500 ton, 1999'da da 39.000 tona gerilemiştir. 5
1998 yılı üretiminin %45.4'ünü Balıkesir, %22.2'sini Çanakkale sağlamıştır. Diğer büyük üretici iller ise Muğla, Manisa ve Bursa'dır. Toplam 38.331 tonu bulan bu 5 ilin üretimi toplam üretimin %90.2'sini meydana getirmektedir. Bezelye: 1970'1i yılların sonunda 4.000 hektar olan ekim alanı 1982 yılından itibaren 3.000 hektarın altına, 1989 yılından itibaren de 2.000 hektarın altına inmiştir. 1997 yılında 1.670 hektar, 1999 yılında ise 1.300 hektar alana bezelye ekilmiştir. 1970'1i yılların sonunda 7.000 tonu aşan, 1981 'de 7.900 tona kadar çıkan bezelye üretimi 1985'de 3.500 tona kadar düşmüştür. Üretim 1986-87 yıllarında tekrar 5.000 tona kadar çıktıysa da sonraki yıllar azalmış, 4.000 tonun altına kadar düşmüştür. Üretimdeki bu azalma doğal olarak bezelye ekim alanlarının daralmasından kaynaklanmaktadır. 1998 yılı için tespit edilen 3.100 ton olan üretimin 1.479 tonluk bölümü Bursa'da elde edilmiştir. Çanakkale'de 780 ton, Yalova'da 107 ton olmak üzere bu üç ilde toplam üretimin % 76.3'ünü sağlamıştır. Nohut: En fazla üretimi olan ürünlerden biri olan nohutun 1978 yılında 168.000 hektar olan ekim alanları 1983'de 300.000 hektarın, 1986'da 500.000, 1987'de 600.000, 1988'de 700.000, 1989'da 800.000 hektarın üzerine çıkmıştır. 1990 yılı 890.000 hektarla nohut ekiminin en yaygın ekildiği yıl olmuştur. 1994 yılından itibaren ekim alanları 800.000 hektarın altına düşmüş ve giderek azalmıştır. 1997'de 721.000 hektar, 1999 yılında ise 625.000 hektarlık alana nohut ekilmiştir. Ekim alanlarındaki bu değişim doğal olarak üretime de yansımıştır. 1980'1i yılların başında 200.000 tonun üzerinde olan üretim 1984'de 300.000, 1985'de 400.000, 1986'da 600.000, 1987'de 700.000 tonun üzerine çıkmıştır. 1990 ve 1991 yıllarında 850.000 tonun üzerinde üretim elde edilmiş, 1992 yılından itibaren azalan üretim 1998 yılında 652.000 ton, 1999 yılında da 560.000 ton düzeyine gerilemiştir. 1998 yılında en fazla nohut üreten iller olarak Konya %8.9, Yozgat %6.6, Diyarbakır %5.7, Uşak %5.6, Isparta %5.2, K.Maraş %4.6, Adıyaman %4.2, Muş % 3.7, Antalya, Çorum, ve içel% 3.4'erlik paylarla sıralanmıştır. 2000 yılı nohut üretimlerine bakıldığında Konya 43.190 ton, Çorum 30.980 ton, Diyarbakır 27.911 ton, K.Maraş 24.700 ton ile ilk sıralarda yer almaktadır. 6
Fasulye: Fasulye en geniş ekim alanlarına 180.000 hektarla 1987 yılında kavuşmuştur. 1978-1987 yılları arasında ekim alanları 100.000 hektardan 180.000 hektara kadar çıkmıştır. Bu tarihten sonra azalan ekim alanları 1993'de 162.000 hektara kadar gerilemiştir. Tekrar başlayan genişleme sonucu 1997'de 175.000 hektara ulaşıp, 1999 yılında az bir düşüşle 174.000 hektar olmuştur. 1987 yılı öncesinde 160.000-170.000 ton arasında seyreden üretim ise 1987 yılından itibaren 1989 ve 1994 yılları hariç 200.000 tonun altına düşmemiştir. 1995 yılında 225.000 ton olan üretim her yıl 5.000 ton olmak üzere sürekli bir artış sergilemiştir. 1999 yılı üretimi 237.000 ton olarak gerçekleşmiştir. Fasulye diğer baklagillere göre ülke genelinde yaygın olarak dağılmış bir üründür. Buna rağmen üretimin %13.6'sı K.Maraş, %10.9'u Konya, %4'ü Malatya, %3.4'ü Balıkesir, %2.5'i Yozgat illerinde toplanmaktadır. Diğer üretim yapılan iller ise Adıyaman, Ankara, Antalya, Çorum, Isparta, Muş ve Uşak'tır. 2000 yılında K. Maraş'ta 35.500 ton, Konya'da 29.967 ton üretim gerçekleşmiştir. Mercimek: Son 20 yıl içinde mercimek üretiminde en yüksek noktaya 1988 yılında erişilmiştir. O yıl 983.000 hektarlık ekili alandan 1.040.000 ton mercimek hasadı yapılmıştır. 1989 yılında ekim alanları 997.000 hektara kadar çıkarıldıysa da mevsim koşulları nedeniyle aynı üretim elde edilememiş hatta üretim yarı yarıya azalmıştır. Bundan sonra ekim alanları sürekli daralırken üretimde dalgalanmalar görülmüştür. 1989 yılında 997.000 hektar olan ekim alanları 1991'de 800.000 hektarın, 1994'de 700.000 hektarın, 1997'de 600.000 hektarın altına düşmüş, 1999'da da 517.000 hektara kadar gerilemiştir. 1988 yılından sonraki en yüksek üretim ise 1990 yılında 846.000 tonla elde edilmiştir. 1993 yılındaki 735.000 tonluk üretim bir kenara bırakılırsa 1991-1996 arası üretim 600-650.000 ton arasında gerçekleşmiştir. 1997 yılında 515.000 tona, 1999 yılında da 380.000 tona kadar inmiştir. 1997 yılı üretiminin 105.000 tonunu yeşil mercimek, 410.000 tonunu kırmızı mercimek oluşturmuştur. Yeşil mercimek 130.000 hektar, kırmızı mercimek 430.000 hektar alandan elde edilmiştir. 53 ilde yapılan 105.000 tonluk yeşil mercimek hasadının % 63.7'si 3 ilde elde edilmiştir. 1998 rakamlarına göre Urfa 145.004 tonla %26.85, Diyarbakır 114.868 tonla %21.27, Mardin 78.170 tonla %14.48, Yozgat 7
37.533 tonla %6.95 ve Gaziantep 32.409 tonla %6.00 pay almıştır. ilk beş ilin üretimi, Türkiye toplamının %75.55'ini teşkil etmektedir. Börülce: Börülce üretiminin en yüksek olduğu yıllar olarak 1985-1989 arasında geçen 4 yılda kaydedilmiştir. Bu yıllarda 4.000 ton börülce üretimi olmuştur. 1989-1990 yıllarında 2.000 tonun altına düşen üretim 1991 yılından itibaren de 2.000-2.700 ton arasında dolaşmıştır. Üretim 1997'de 2.500, 1998'de 2.650 tondur. 1998 yılında 2.600 ton ürün elde edilmiştir. Bu üretimin de 1.127 tonu Uşak, 534 tonu Manisa, 367 tonu Muğla, 255 tonu Isparta illerinde sağlanmıştır. 3.2. Bakiiyat Üretimi TÜRKiYE BAKLiYAT ÜRETiMi (Bin Ton) Yıllar Nohut Mercimek Fasulye 1980 275 195 165 1985 400 618 170 1990 860 850 210 1994 650 610 180 1995 730 665 225 1996 732 645 230 1997 720 515 235 1998 625 540 236 1999 560 380 237 2000* 548 353 230 Kaynak: DiE, istatistik Yıllığı, 2000 (*Tahmini) Bakla Bezelye Börülce 52 7.0 2.2 73 3.5 4.0 75 4.5 1.6 52 4.0 2.0 49 3.9 2.5 46 4.0 2.7 46 3.5 2.4 42.5 3.1 2.6 39 3.1 2.8 37 3.2 2.8 Toplam 817 1467 2187 1678 1849 1832 1700 1599 1356 1300* Yapılan projeksiyenlara göre GAP Projesinin 2010 yılında devreye girmesiyle bakiiyat üretimimizin de önemli ölçüde artış göstereceği tahmin edilmektedir. GAP'ın kapsadığı illerde halen 5.000 ton kuru fasulye, 122.000 ton nohut ve 565 bin ton mercimek üretilirken 201 O yılında kuru fasulye üretiminin 64.000 tona, nohut üretiminin 601.000 tona, mercimek üretiminin ise 1.014.000 tona yükseleceği tahmin edilmektedir. 201 O yılında ülke genelinde kuru fasulye üretiminin 426.000 tona, nohut üretiminin 1.117.000 tona, mercimek üretiminin de 1.374.000 tona yükseleceği tahmin edilmektedir. 8
TÜRKiYE BAKLiYAT ÜRETiM MERKEZLERi VE ÜRETiM MiKTARLARI Ekim Alanı 1 (2000) NOHUT Konya 56.800* Çorum 29.575 Ş.Urfa 6.635 Diyarbakır 29.363 K. Maraş 29.189 FASULYE K. Maraş 16.870 Konya 15.000* Erzincan 9.350 Samsun 22.850 K.MERCiMEK Ş.Urfa 117.135 Mardin 61.710 Diyarbakır 94.190 Gaziantep 26.081 Y.MERCiMEK Yozgat 39.925* Çorum 11.131 Kaynak:Tarım il Müdürlükleri 2000 Üretim 2 Üretim 2 (2000) (1999) 43.190 52.581 30.980 22.595 5.081 4.327 27.911 29.685 24.700 34.820 35.500 35.000 29.967 25.311 8.415 9.744 15.076 11.895 62.985 87.213 47.378 32.160 91.648 100.956 20.652 21.590 36.340* 36.340* 11.460 12.637 1 Hektar, 2 Ton, * 1998 rakamları Ülkemiz bakiiyat üretimi ülke geneline yayılmış olmakla beraber Güneydoğu, Akdeniz, Ortakuzey ve Ortagüney bölgeleri üretimin en yoğun olduğu bölgelerdir. Genel olarak, kırmızı mercimek Güneydoğu, yeşil mercimek ve nohut Ortakuzey, fasulye Ortagüney, bakla ve börülce ise Ege Bölgesinde yetiştirilmektedir. 9
BAKLiYAT TÜKETiM MiKTARLARI YILLAR MiKTAR (Bin Ton) DEGER (Milyar TL) 1995 1.570 188.219 1996 1.344 161.125 1997 1.356 162.564 1998 1.393 167.000 1999 1.211 145.181 2000* 1.241 148.777 Kaynak: DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 2000 Yıllık Artış % - -14.4-0.9 2.7-20.3 2.5-1998 fiyatları baz alınmıştır. (*Tahmini) Tüketim alışkanlıklarının değişmesi ve insanların fast-food yemek tarzına yönelmeleri ile bakiiyat tüketiminde yıllar itibariyle azalmalar görülmektedir. Ayrıca bakiiyat fiyatlarında %1 OO'ün çok üzerinde görülen artışlar nedeniyle dar gelirli insanlar için bakiiyat artık lüks bir tüketim maddesi haline gelmiştir. istanbul'da BAKLiYA T SATIŞ FiYA TLARI (TL) Ürün Ekim 1998 Ekim 1999 Ekim 2000 Değişim*(%) Fasulye 550.000 615.000 1.200.000 95.1 Barbunya 380.000 540.000 1.020.000 88.9 Nohut 300.000 420.000 900.000 114.3 V. Mercimek 200.000 396.000 600.000 51.5 K. Mercimek 220.000 492.000 744.000 51.2 Bu lg ur 150.000 276.000 372.000 34.7 * Ekim 2000'in Ekim 1999'a göre artışı Not: Ekim 2000 itibariyle son 12 aylık %46.2'dir. (ito) istanbul ücretliler geçinme endeksi Bakiiyat fiyatlarındaki artışın enflasyonun çok üzerinde olduğu görülmektedir. Özellikle nohut, fasulye ve barbunyadaki fiyat artışı enflasyonun 2 katından fazla olarak gerçekleşmiştir. 1997 yılında 1996'ya oranla bakiiyat fiyatları %50 civarında artmıştır. Oysa 2000 yılında 1999'a göre olan fiyat artışları %100'1ere varmıştır. Bu artışlardaki sebepler arasında, sözkonusu dönemdeki kuraklığın yol açtığı rekolte düşüklüğü ve ithalatın kısılacağı yönündeki spekülasyonlar gösterilebilir. 10
4. iç PiYASA YAPISI Bakiiyat piyasasında üretimdeki azalma nedeniyle ürün bulmakta zorluk çeken ve fiyatlardaki hızlı artıştan olumsuz etkilenen firmalar son iki yılda piyasadan çekilmenin yollarını aramışlardır. Baklagil üretiminde kalitenin giderek düşmesi ve rakip ü:kelerin yaptıkları araştırma yatırımlarıyla daha kaliteli üretim yaparak dünya pazarlarında söz sahibi olmaya başlaması ihracatçı firmaları zor duruma düşürmüştür. 1980'1i yılların ikinci yarısında baklagil üretimi o yıllarda başlatılan ihracat hamlesiyle çiftçi tarafından büyük kabul görmüş, kısa sürede hem ekim alanları hem de üretimde büyük artışlar sağlanmıştır. 1980'1i yılların başında 1.5 milyon hektarı bulmayan ekim alanları kısa sürede genişleyerek 1989 yılında 2.3 milyon hektara ulaşmış, doğal olarak bu değişim üretime de yansımıştır. Nitekim 1993 yılına kadar baklagil ekim alanı 2 milyon hektarın altına düşmemiştir. 1994 yılında yaşanan ekonomik kriz, ardından tarıma yönelik özendirme politikalarının bir kenara bırakılması, çiftçinin bakiiyat üretimine yönelik ilgisinin azalmasını beraberinde getirmiştir. Kısa sürede ekim alanları 1. 750.000 hektara (1997 yılı) kadar gerilemiştir. 1999 yılında bu rakam 1.570.000 hektara kadar düşmüştür. Bu değişmeler sonucu 1980'1i yılların ilk yarısında 1.5 milyonu bulmayan üretim, ekim alanlarının genişlemesiyle 1988'de 2.3 milyon tona kadar çıkmış, 1989 yılında tarımdaki genel bir gerilemenin de etkisiyle 1. 7 milyon tona gerilemiştir. 1999 yılı toplam üretimi ise 1.4 milyon tonun altına kadar düşmüştür. 5. DIŞ TiCARET 5.1. ihracat Türkiye dünyanın en büyük bakiiyat ihracatçılarından birisi olup, ülkemiz dış ticaretinde bakiiyat ürünleri özellikle 1980 yılından sonra üretimde görülen büyük artışlar neticesinde önem kazanmaya başlamıştır. Üretimdeki artışların en önemli nedeni de ihracat artışıdır. Özellikle 1980'1i yıllardaki önemli ihracat teşvikleri fiyat rekabeti nedeniyle bakiiyat ihracatını patlatmıştır. ihraç ettiğimiz bakiiyat ürünleri içerisinde mercimek ve nohut en önemli yeri tutmakta, bu ürünleri de kuru fasulye izlemektedir. 11
90'1ı yıllarda en üst seviyeye ulaşarak 600 milyon doların üzerine çıkan bakiiyat ihracatı, özellikle son beş senede çok büyük gerileme kaydederek 2000 yılında 100 milyon dolarlar seviyesine kadar düşmüştür. Bu düşüşteki en büyük sebep doğal olarak üretimdeki düşüştür. Ülkemizden yapılan bakiiyat ihracatı, Türkiye dışında önemli ihracatçı ülkelerin üretim miktarlarında görülen artış ve azalışlar, dünya piyasalarında oluşan fiyatlar ve oldukça sabit bir tüketim karşısında özellikle iklimsel faktörlerin etkisiyle yurtiçi üretim miktarında görülen dalgalanmaların etkisinde kalmaktadır. 1999 yılı verileri dikkate alındığında toplam 133.8 milyon dolar olarak gerçekleşen bakiiyat ihracatımızın % 42.6'sını nohut, %42.4'ünü kırmızı ve yeşil mercimek, %13'ünü kuru fasulye, % 0.4'ünü de bakla oluşturmaktadır. Bezelye ve börülcenin ülkemizden ihracatı yok denecek kadar azdır. Burada belirtilmesi gereken diğer önemli bir konu da yeşil mercimek ihracatımızın 1990 yılından itibaren sürekli azalma gösterdiğidir. 1990 yılına kadar dünyanın en büyük yeşil mercimek ihracatçısı olan ülkemizin Kanada ve ABD'nin üretimlerini arttırmaları ve verim yüksekliğine parelel olarak dünya piyasalarına düşük maliyetli ürünlerle girmeleri ülkemizin dünya piyasalarındaki üstünlüğünü kaybetmesine neden olmuştur. 1980 yılından sonra özellikle nohut ve mercimek üretimimizde meydana gelen artışlara paralel olarak bu ürünlerin ihracatı da önemli ölçüde artış göstermiştir.1980 yılından önce 100 milyon doların altında seyreden ihracatı m ız 1980 yılından sonra 200 milyon doların üzerine çıkmıştır. Ancak ihracatımız yıllar itibariyle dalgalanma göstermektedir. Bu dalgalanmalar esas itibariyle üretim miktarındaki değişmelerden kaynaklanmaktadır. Üretimin arttığı yıllarda ihracatımız da artmaktadır. Örneğin 1988 ve 1990 yıllarında üretimin rekor düzeyde gerçekleşmesinin bir sonucu olarak ihracatımız da 300 milyon doların üzerine çıkmıştır. Bu durum üretim artışının ihracata kolay bir şekilde kanalize edilebildiğini göstermektedir. Bunun yanısıra üretimin arttığı dönemlerde yurtiçi fiyatların düşük olması dış pazarları cazip hale getirmektedir. 12
TÜRKiYE'NiN BAKLiYAT ihracati. Nohut K.Merc. Y.Merc. K.Fasul. Bakla Diger Toplam 1980 Miktar 88.5 64.0 38.8 7.4 20.2 0.3 241.0 Değer 35.7 27.9 25.4 5.1 6.3 0.2 108.6 1990 Miktar 276.6 146.5 95.1 19.2 31.5 1.5 610.6 Değer 135.1 81.4 42.3 20.8 10.9 1.3 304.2 1993 Miktar 202.0 180.5 32.7 10.2 11.8 0.7 441.3 Değer 81.6 75.7 14.2 6.9 4.0 0.7 184.8 1994 Miktar 102.5 281.5 9.6 26.6 7.9 1.3 409.5 Değer 58.5 91.7 4.0 8.4 3.0 1.6 166.6 1995 Miktar 123.8 132.7 5.9 18.7 9.3 1.2 283.6 Değer 110.5 66.9 3.6 14.9 4.8 1.0 198.8 1996 Miktar 192.7 216.6 16.7 70.3 5.8 0.2 502.3 Değer 112.1 97.6 8.2 47.7 2.8 0.6 269.1 1997 Miktar 263.1 127.1 87.9 4.4 6.9 482.7 Değer 107.5 78.5 62.3 2.5 3.8 254.9 1998 Miktar 158.6 154.4 40.4 1.2 0.4 355.1 Değer 77.5 88.2 29.7 6.3 1.1 197.1 1999 Miktar 101.8 105.2 24.2 1.05 0.95 233.2 Değer 57.8 56.8 17.6 0.6 1.0 133.8 Kaynak: DTM-EBiM Kayıtları Miktar: Bin Ton, Değer: Milyon dolar Not: 1997, 1998 ve 1999 yılı mercimek ihracatı toplam olarak verilmiştir. 13
ÜLKE TÜRKiYE'NiN ÜLKELER itibariyle BAKLiYA T ihra CA Tl (ilk 15 Ülke) 1999 2000 MiKTAR (kg) DEGER ($) MiKTAR (kg) DEGER ($) MISIR 54.190.249 28.403.386 35.663.991 20.571.191 S. ARABiSTAN 18.657.709 10.970.532 11.253.739 7.053.178 ALMANYA 5.777.674 4.766.332 6.025.467 5.212.875 ÜRDÜN 6.876.600 4.097.579 9.126.608 5.200.136 ingiltere 12.794.975 7.294.438 7.829.650 5.157.924 LiBYA 2.512.605 1.770.027 3.901.532 2.757.767 i SRAiL 7.415.274 4.326.098 4.146.478 2.580.507 SRi LANKA 10.425.450 4.607.243 4.282.866 2.407.567 italya 5.997.479 3.432.395 2.571.880 1.723.334 LÜBNAN 4.568.522 2.682.101 2.517.567 1.721.462 CEZAYiR 11.189.269 6.878.196 2.697.388 1.685.800 YUGOSLAVYA 1.586.200 949.474 2.416.550 1.633.443 HOLLANDA 1.889.855 629.373 1.858.047 1.424.465 B.A.E. 3.608.372 2.063.969 1.630.946 1.197.329 ETiYOPYA 1.862.000 865.350 2.550.000 1.113.750 Kaynak:DiE Not: Ülkeler sıralaması 2000 yılı değerlerine($) göre yapılmıştır Ülkemiz bakiiyat ihracatında Ortadoğu ülkeleri, Kuzey Afrika ülkeleri, Orta ve Batı Avrupa ülkeleri ilk sıraları almaktadır. 2000 yılı itibariyle ülkemizden bakiiyat ihracatı gerçekleştirilen ülke sayısı 70'in üzerinde olup, Doğu Avrupa ülkeleri, Japonya, Rusya Federasyonu ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ülkemiz için potansiyel arzeden ülkelerdendir. 5.2. ithalat Türkiye esas itibariyle bakiiyat ihracatçısı bir ülke olup, ithalatı oldukça düşüktür. 1994 yılına kadar ithalatımızın hemen hemen tamamını kuru fasulye oluştururken 1994 yılından itibaren yeşil mercimek ithalatımız da önemli ölçüde artış göstermiş ve özellikle Kanada'dan olmak üzere 2000 yılında 9.764 ton ithal edilmiştir. Ayrıca hiç ithalatı yapılmamış olan kırmızı mercimeğin Kanada'dan ithalatı 1999 yılında 7.257 ton, 2000 yılında da 10 kat artarak 75.612 ton olarak gerçekleşmiştir. 14
TÜRKiYE'NiN BAKLiYA T ithala Tl Yıllar Miktar (Ton) Değer (Bin dolar) 1987 9.666 5.458 1990 13.562 9.654 1992 610 216 1993 3.339 1.527 1994 13.155 5.903 1995 29.939 19.822 1996 8.949 6.914 1997 136.168 70.865 1998 154.758 76.142 1999 88.492 42.173 Kaynak: DTM-EBiM Kayıtları Türkiye, bakliyatta ihracatçı ülke konumunda olmasına karşın özellikle üretimdeki düşüş sebebiyle ithalatında artış yaşamıştır. 1996 yılında 8.9 ton olan bakiiyat ithalatı sadece 4 sene içinde (1999) 1 O kat artarak 88.4 tona ulaşmıştır. Bakiiyat ithalatının büyük çoğunluğunu mercimek oluşturmaktadır. 1998 yılındaki bakiiyat ithalatının %48'i, 1999 yılının ise %68'i mercimeğe aittir. Oysa 1994 yılına kadar bakiiyat ithalatımızın büyük kısmını kuru fasulye oluşturuyordu. Fasulye ithalatı 1999 yılı itibariyle ikinci sırada bulunmaktadır. Toplamda, Türkiye'nin 1999 yılı bakiiyat ithalatının önemli bir kısmı Suriye'den yapılmıştır. Bu ülkeyi Kanada, Çin, Arjantin, ABD, Romanya izlemektedir. 2000 yılında ise Kanada'dan yapılan ithalat patlama yapmıştır. Bu ülkeyi Avustralya, Suriye, Çin ve Meksika takip etmektedir. 15
ÜLKE TÜRKiYE'NiN ÜLKELER itibariyle BAKLiYA T ithala Tl (ilk 15 Ülke) 1999 2000 MiKTAR (kg) DEGER ($) MiKTAR (kg) DEGER ($) KANADA 16.522.754 7.253.804 105.891.018 44.671.506 AVUSTRALYA o o 17.822.31 o 7.332.763 SURiYE 36.202.931 16.731.865 9.760.581 4.728.364 ÇiN 2.764.835 1.668.790 5.929.010 3.432.173 MEKSiKA 483.000 361.122 3.167.496 2.360.350 AB. D. 1.067.649 796.256 2.241.836 1.471.916 ARJANTiN 1.304.275 1.038.361 2.001.036 1.442.046 MISIR 197.609 69.726 2.163.461 1.305.099 B.A.E. o o 265.050 339.050 ROMANYA 1.479.536 616.231 632.060 260.011 MOLDOVA 999.013 419.038 396.320 187.605 ALMANYA 232.000 102.960 137.963 117.552 - - UKRAYNA 492.815 167.482 259.099 110.010 HOLLANDA 94.078 278.001 33.812 89.919 HiNDiSTAN 428.650 204.677 101.000 54.540 Kaynak :DiE Not: Ülkeler sıralaması 2000 yılı değerlerine($) göre yapılmıştır 6. SEKTÖRDE YAŞANAN SORUNLAR Bakiiyat sektöründe üretimdeki azalma nedeniyle büyük sıkıntılar yaşanmaktadır. Bunları sırasıyla aşağıdaki gibi özetleyebiliriz; -Verim düşüklüğü, - Fiyatlardaki hızlı artış, - ithalat artışının büyük miktarda döviz kaybına neden olması, - Haksız rekabet; firma sayısında artış ve kalite düşüklüğünün sebep olduğu "merdiven altı" üretim, -Sektörün bir çatı altında birleşmemesi, - Ürünlerin dağıtımında yaşanan problemler. 16
7.SEKTÖRDEKiKURULUŞLAR Bakiiyat sektöründeki kuruluşların tamamı özel sektöre aittir. Üretici kuruluşlardan bazıları; Reis Gıda A.Ş., Gökbayrak Gıda Maddeleri Tic. ve San. A.Ş., Göze Tarım Ürünleri Paz. ve Tic. A.Ş., Dinçer Gıda San. ve Tic. Ltd.Şti., Baykur Gıda San. ve Tic. A.Ş., Baharoğlu Tarım Ürünleri San. ve Tic. A.Ş., Arbel Baki. Hub. San. ve Tic. A.Ş., As Besin Gıda San. ve Tic. Ltd. Şti., Gökbayrak Gıda Maddeleri San. ve Tic. A.Ş., Aral End. Ürünleri San. ve Tic. A.Ş. EN FAZLA BAKLiYAT ihracati YAPAN ilk BEŞ FiRMA Akdeniz G.D.Anadolu Orta Anadolu 1 ' isi~nbjı ı. <'\'. -;~ii'.....,. Eae.>... Karadeniz '.. 6:; Anad()jti~ Na ri n Altunkaya Baklan Se-Ta Yaşar D. Mahmut Y. Seda Dış Tic Armada Şölen Kas P. TML Nimeks Na ri n D. Baykur Gıda Arbe! Lebsan Başak Korhan P. Belmar Kahraman KurtoğluGıda Es em Karaboğa Baktat Ki bar Sarılar Sevan Urban in ş. Mahmut Y. H u da Nevşehir G. Şenkardeş Alımlar Ko mas Uçkuroğlu ith. Kaynak: Akdeniz ihracatçı Birlikleri Dönem: 01.01.2000-30.09.2000 *01.01.1998-30.09.1998 8. SONUÇ VE DEGERLENDiRME 1990 yılında 2.2 milyon tona kadar çıkan üretim 1991 yılından itibaren tekrar azalmış ve 1997'den itibaren 1. 7 milyon ton düzeyine inmiştir. Bu azalmayla birlikte baklagillerde ihracatçı konumda bulunan Türkiye ithalatçı konuma doğru hızla yol almaya başlamıştır. ithalatın azaltılması için yapılması gerekenler şu şekildedir; -Tarım ürünleri ithalatının yurtiçi üretimi olumsuz yönde etkilemesine izin verilmemelidir. Bunun için ithalatta engelleyici tedbirler alınmalıdır. Özellikle hasat dönemlerinde ithalat önlenmelidir. -Bakliyat ürünleri ithalatı üreticiye zarar vermektedir. Üreticiye ve ihracatçıya destek verilmelidir. -Ülkemizdeki çeşit dejenerasyonunun çözümlenmesi gerekmektedir. -Şehirleşme nedeniyle üretim izni verilmemesi sonucu hızla daralan çeltik alanları içinde yeni düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktadır. 17
-Gelişmekte olan ülkemizin döviz kaybının önlenmesi bakımından baklagil üretiminin arttırılması zorunludur. - Baklagil üretiminin arttırılmasında en büyük faktör alım fiyatları ile girdi fiyatları arasındaki dengenin kurulmasıdır. -Üreticiler ürettiklerinin karşılığını alamadığı için her yıl rekoltede azalma yaşanmaktadır. Üretici teşvik edildiğinde ve bilinçli eğitim konusunda eğitilip destek gördüğü takdirde rekoltede artışlar sağlanacaktır. 18
KAYNAKÇA - i GEM E Ürün Profili, Nohut, 1991, Sayı 9 - igeme Ürür Profili, Mercimek, 1992, Sayı 4 - Bakiiyat Sektör Araştırması, igeme, SITC 054.20 - Export Dergisi, Ocak-Şubat 1999 -Gıda Dergisi, Şubat 1998 - Dünya Gazetesi, 1998, 2000 - DTM, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1996 ve 1997 - DiE Tarım istatistikleri özeti, 1997, 1998, 1999, 2000 -DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 2000 19