T.C. SAYIġTAY BAġKANLIĞI. TARIM ĠġLETMELERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (TĠGEM) 2013 YILI DENETĠM RAPORU

T.C. SAYIġTAY BAġKANLIĞI TARIM ĠġLETMELERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (TĠGEM) 2013 YILI DENETĠM RAPORU

Bu rapor; 03.12.2010 tarih ve 6085 sayılı Kanun ile 08.06.1984 tarih ve 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname uyarınca düzenlenmiģ, SayıĢtay Rapor Değerlendirme Kurulunun 22.09.2014 tarih ve 149/3 sayılı Kararı ile kabul edilmiģtir.

KuruluĢun unvanı : Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü Merkezi : Ankara Ġlgili Bakanlık : Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Esas sermayesi : 1.350.000.000 TL * ÖdenmiĢ sermayesi : 1.342.746.648 TL ÖdenmemiĢ sermayesi : 7.253.352 TL Karar Organı ( Yönetim Kurulu) Karar organındaki unvanı Adı ve soyadı Temsil ettiği bakanlık veya kuruluģ KuruluĢtaki görevi veya mesleği Görevli bulunduğu süre BaĢlama tarihi Ayrılma tarihi 1-BaĢkan Mehmet Halis BĠLDEN TĠGEM Genel Müdür 13.05.2008 Devam Ediyor 2-Üye Ali YILDIRIM TĠGEM Genel Müdür Yardımcısı 3-Üye Ayhan KARAYAMA TĠGEM Genel Müdür Yardımcısı 25.05.2010 25.05.2013 23.07.2013 Devam Ediyor 18.08.2011 22.06.2012 03.08.2012 Devam Ediyor 4-Üye Ali ÇAKIR 5-Üye Doç. Dr. Masum BURAK Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Destek Hizmetleri Daire BaĢkanı TAGEM-Genel Müdür 29.07.2011 23.07.2014 23.07.2014 Devam Ediyor 25.05.2010 25.05.2013 18.06.2013 Devam Ediyor 6-Üye TaĢkın TEMĠZ Devlet Bakanlığı (Hazine) Hazine MüsteĢarlığı Kamu Finansman Genel Müdürü 17.12.2010 17.12.2013 21.02.2014 Devam Ediyor * YPK'nın 11.04.2014 tarih ve 2014/T-4 sayılı Kararlarıyla 1.350.000.000 TL'ye yükseltilmiģtir.

Raporda yer alan kısaltmalar AOÇ BKK DAP DPT DSĠ DÜÇ FAO GAP GSYH ISF ĠġKUR KHK SGK TAGEM TEDAġ TEĠAġ TĠGEM TĠM TKK TÜFE TÜGEM TÜĠK ÜFE YPK WHO : Atatürk Orman Çiftliği : Bakanlar Kurulu Kararı : Doğu Anadolu Projesi : Devlet Planlama TeĢkilatı MüsteĢarlığı : Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü : Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü : BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü : Güneydoğu Anadolu Projesi : Gayrisafi yurt içi hasıla : Uluslararası Tohum Federasyonu : Türkiye ĠĢ Kurumu : Kanun Hükmünde Kararname : Sosyal Güvenlik Kurumu : Tarımsal AraĢtırmalar Genel Müdürlüğü : Türkiye Elektrik Dağıtım A.ġ. : Türkiye Elektrik Ġletim Anonim ġirketi : Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü : Tarım ĠĢletmesi Müdürlüğü : Tarım Kredi Kooperatifi : Tüketici Fiyat Endeksi : Tarımsal Üretim ve GeliĢtirme Genel Müdürlüğü : Türkiye Ġstatistik Kurumu : Üretici Fiyat Endeksi : Yüksek Planlama Kurulu : Dünya Sağlık Örgütü

BÖLÜM TABLO NO TABLOLAR I. Toplu BakıĢ 1 Toplu bilgiler V II. Ġdari Bünye 2 Personel sayıları 7 II. Ġdari Bünye 3 Personel Giderleri 12 II. Ġdari Bünye 4 Sosyal Giderler 14 III. Mali bünye 5 Mali durum 16 IV. ĠĢletme çalıģmaları 6 Bütçeye iliģkin toplu bilgiler 26 IV. ĠĢletme çalıģmaları 7 Finansman programı büyüklükleri 28 IV. ĠĢletme çalıģmaları 8 GerçekleĢen giderler ve program ödenekleri 30 IV. ĠĢletme çalıģmaları 9 ÇeĢitli giderler 32 IV. ĠĢletme çalıģmaları 10 Ġlk madde, malzeme ve ticari mal alımları 34 IV. ĠĢletme çalıģmaları 11 Hizmet alımları 35 IV. ĠĢletme çalıģmaları 12 Uzun süreli kiraya verilen iģletmeler 41 IV. ĠĢletme çalıģmaları 13 Ġlk madde ve malzeme stokları 61 IV. ĠĢletme çalıģmaları 14 ĠĢletmeler itibarıyla arazi durum tablosu 64 IV. ĠĢletme çalıģmaları 15 2013 yılı iģletmeler itibarıyla kimyasal gübre kullanımı IV. ĠĢletme çalıģmaları 16 2013 yılında kullanılan hayvan gübre tablosu 76 IV. ĠĢletme çalıģmaları 17 2013 yılı tarla bitkileri ekim programı 81 IV. ĠĢletme çalıģmaları 18 2013 yılı çayır, mera ve yem bitkileri ekim programı 82 IV. ĠĢletme çalıģmaları 19 2013 yılı bitkisel üretim program ve üretimi 84 IV. ĠĢletme çalıģmaları 20 ĠĢletmeler itibarıyla 2013 yılı buğday ekim programı ve üretimi IV. ĠĢletme çalıģmaları 21 TĠGEM in son 5 yıllık buğday hasat alanı, üretim ve verimliliği IV. ĠĢletme çalıģmaları 22 Türkiye nin son 5 yıllık buğday hasat alanı, üretim ve verimliliği IV. ĠĢletme çalıģmaları 23 ĠĢletmeler itibarıyla 2013 yılı arpa ekim programı ve üretimi IV. ĠĢletme çalıģmaları 24 TĠGEM in son 5 yıllık arpa hasat alanı, üretim ve verimliliği IV. ĠĢletme çalıģmaları 25 Türkiye nin son 5 yıllık arpa hasat alanı, üretim ve verimliliği IV. ĠĢletme çalıģmaları 26 ĠĢletmeler itibarıyla 2013 yılı pamuk ekim programı ve üretimi IV. ĠĢletme çalıģmaları 27 ĠĢletmeler itibarıyla 2013 yılı ayçiçeği ekim programı ve üretimi ADI SAYFA 74 86 87 88 89 90 91 94 97

IV. ĠĢletme çalıģmaları 28 ĠĢletmeler itibarıyla 2013 yılı dane mısır ekim programı ve üretimi IV. ĠĢletme çalıģmaları 29 ĠĢletmeler itibarıyla 2013 yılı soya ekim programı ve üretimi IV. ĠĢletme çalıģmaları 30 ĠĢletmeler itibarıyla 2013 yılı mercimek ve nohut ekim programı ve üretimi IV. ĠĢletme çalıģmaları 31 2013 yılı çayır, mera ve yem bitkileri tablosu 106 IV. ĠĢletme çalıģmaları 32 2013 yılı bahçe kültürleri üretim tablosu 109 IV. ĠĢletme çalıģmaları 33 Yıllar itibarıyla antep fıstığı verileri tablosu 110 IV. ĠĢletme çalıģmaları 34 2013 yılı narenciye üretim tablosu 111 IV. ĠĢletme çalıģmaları 35 5 yıllık dönemdeki hayvan varlığı 113 IV. ĠĢletme çalıģmaları 36 Ġthal edilen hayvanlar 115 IV. ĠĢletme çalıģmaları 37 2013 yılı sığır mevcudu 118 IV. ĠĢletme çalıģmaları 38 Sığırların yaģ ve cins gruplarına göre dağılımı 120 IV. ĠĢletme çalıģmaları 39 Buzağı durum tablosu 121 IV. ĠĢletme çalıģmaları 40 ĠĢletmelere göre süt üretim ve verimi 125 IV. ĠĢletme çalıģmaları 41 Yıllara göre süt üretim ve verimi 127 IV. ĠĢletme çalıģmaları 42 Sığırcılık iģletmelerinin kâr-zarar durumları 128 IV. ĠĢletme çalıģmaları 43 ĠĢletmelerde ırklar itibarıyla koyun mevcutları 132 IV. ĠĢletme çalıģmaları 44 ĠĢletmelerde ırklar itibarıyla koyun sütü verileri 135 IV. ĠĢletme çalıģmaları 45 5 yıllık koyun sağmal ve süt üretimi 136 IV. ĠĢletme çalıģmaları 46 ĠĢletmelerin koyunculuk faaliyetleri kâr-zarar durumu 137 IV. ĠĢletme çalıģmaları 47 ĠĢletmeler itibarıyla at mevcutları 139 IV. ĠĢletme çalıģmaları 48 ĠĢletmeler itibarıyla atçılık faaliyet sonuçları 141 IV. ĠĢletme çalıģmaları 49 ĠĢletmeler itibarıyla traktör mevcutları 144 IV. ĠĢletme çalıģmaları 50 ĠĢletmelerin traktör faaliyet ve birim maliyetleri 145 IV. ĠĢletme çalıģmaları 51 ĠĢletmeler itibarıyla biçer-döver mevcutları 146 IV. ĠĢletme çalıģmaları 52 Üretim maliyetleri 152 IV. ĠĢletme çalıģmaları 53 Bitkisel üretim maliyetleri 153 IV. ĠĢletme çalıģmaları 54 ĠĢletmeler itibarıyla buğday maliyet unsurları 155 IV. ĠĢletme çalıģmaları 55 Pamuk üretim maliyeti 156 IV. ĠĢletme çalıģmaları 56 ĠĢletmeler itibarıyla arpa maliyet unsurları 157 IV. ĠĢletme çalıģmaları 57 ĠĢletmeler itibarıyla ayçiçeği maliyet unsurları 158 IV. ĠĢletme çalıģmaları 58 Tohumluk maliyet unsuları 159 IV. ĠĢletme çalıģmaları 59 Hayvancılık maliyet unsurları 163 IV. ĠĢletme çalıģmaları 60 SatıĢ programı ve uygulaması 168 99 102 103

IV. ĠĢletme çalıģmaları 61 Hububat tohumluğu satıģ miktarları 171 IV. ĠĢletme çalıģmaları 62 At yetiģtiricilik primleri 173 IV. ĠĢletme çalıģmaları 63 BaĢlıca tohumluk fiyatları 174 IV. ĠĢletme çalıģmaları 64 Mamul, ara mamul, yarı mamul ve ticari mal stokları 176 IV. ĠĢletme çalıģmaları 65 Mamul, mahsul ve ticari mal stok hareketleri 177 IV. ĠĢletme çalıģmaları 66 Sigorta Giderleri 179 IV. ĠĢletme çalıģmaları 67 SatıĢ sonuçları 180 IV. ĠĢletme çalıģmaları 68 ĠĢletmelerin satıģ sonuçları 182 IV. ĠĢletme çalıģmaları 69 SatıĢ göstergeleri 183 IV. ĠĢletme çalıģmaları 70 Genel müdürlük ve iģletmelerin kâr/zarar durumu 184 IV. ĠĢletme çalıģmaları 71 TĠGEM in tarımsal ürünlerde piyasa payı 186 IV. ĠĢletme çalıģmaları 72 ĠĢtirakler pay oranları ve sermaye tutarları 188 IV. ĠĢletme çalıģmaları 73 Bala Tarım Hayvancılık ĠĢlet. Sanayi ve Ticaret Aġ 191 IV. ĠĢletme çalıģmaları 74 Kazova Vasfi Diren Tarım Aġ ortaklık yapısı 193 IV. ĠĢletme çalıģmaları 75 2013 Yılı Yatırım Programında yer alan projeler 195 V.Bilanço 76 Bilançonun aktifini oluģturan hesaplar 204 V.Bilanço 77 Banka hesabı ayrıntısı 205 V.Bilanço 78 Alıcılar hesabının ayrıntısı 206 V.Bilanço 79 Diğer alacakların ayrıntısı 207 V.Bilanço 80 Stoklar hesabı ayrıntısı 209 V.Bilanço 81 Diğer dönen varlıklar ayrıntısı 210 V.Bilanço 82 Maddi duran varlıklar hareketi 215 V.Bilanço 83 Maddi duran varlıkların amorti edilme durumları 216 V.Bilanço 84 Maddi duran varlıklar birikmiģ amortismanları 217 V.Bilanço 85 Canlı stoklar hareketi 219 V.Bilanço 86 Bilançonun pasif hesaplarının ayrıntısı 220 V.Bilanço 87 Ticari borçların ayrıntısı 221 V.Bilanço 88 Satıcılar hesabı ayrıntısı 221 VI. Gelir tablosu 89 Gelir tablosu hesapları 227

ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa I. TOPLU BAKIġ... I A- Üretilen malın veya hizmetin Dünya ekonomisindeki yeri.. I B- KuruluĢun tarihçesi, Türkiye ekonomisindeki yeri ve geliģimi II C- Öneriler.. VII II. ĠDARĠ BÜNYE 1 A- Mevzuat. 1 B- TeĢkilat.. 3 C- Personel durumu 6 III. MALĠ BÜNYE. 16 A- Mali durum. 16 B- Mali sonuçlar.. 22 IV. ĠġLETME ÇALIġMALARI. 25 A- ĠĢletme bütçesinin genel durumu 25 B- Finansman... 27 C- Giderler.. 30 D- Tedarik iģleri... 32 E- Üretim ve maliyetler.. 62 F- Pazarlama.. 165 G- Sigorta iģleri.. 178 H- ĠĢletme sonuçları 179 I- Bağlı ortaklık ve iģtirakler 188 J- Kalkınma planı ve yıllık programlar.. 193 V. BĠLANÇO 202 -Aktif 203 -Pasif 220 VI. GELĠR TABLOSU... 226 VII. EKLER. 236 I

I I.TOPLU BAKIġ A-Üretilen malın veya hizmetin Dünya ekonomisindeki yeri: Tarım, toprağı ve tohumu kullanarak bitkisel ve hayvansal ürünler üretmek ve bu ürünlerden daha değerli mamuller elde etmek için yapılan ekonomik faaliyet olarak tanımlanmaktadır. Tarım sektörü, geliģmiģlik düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerin ekonomik hayatlarında önemli bir yere sahiptir. Bir taraftan nüfus artıģına bağlı olarak artan gıda talebi, geliģmiģ ülkelerde gelirlerin artması ve ticaretin büyümesiyle birlikte kiģi baģına düģen tüketimin artmakta olması, diğer taraftan da az geliģmiģ ülkelerde açlık çeken insan sayısının artması tarımsal üretimin yükselmesi yönünde önemli bir baskı oluģturmaktadır. Tarımsal üretimin artması yönündeki bu baskı, gerek bitkisel üretimde gerekse hayvansal üretimde verimlilik, kaliteli üretim ve düģük maliyet kavramlarını ön plana çıkarmaktadır. Bu nedenle bitkisel üretimi yüksek vasıflı tohumluklarla, hayvansal üretimi ise et ve süt verimi yüksek damızlık hayvanlarla sürdürmek gün geçtikçe daha fazla önem kazanmaktadır. Bitkisel üretimin bir girdisi olarak tohumluk ticareti, 1970 li yıllara kadar dünya ticaret hacmi içinde büyük pay sahibi olamamıģtır. Bu dönemden sonra özellikle geliģmiģ ülkelerde baģlayan araģtırma, üretim ve pazarlama faaliyetleri diğer ülkelere doğru geniģlemiģ ve yeni yüzyılla birlikte dünya tohumluk ticaretinde önemli sıçramalar olmuģtur. Uluslararası Tohum Federasyonu (ISF) verilerine göre 2012 yılında dünyada kullanılan tohumluğun ticari değeri 45 milyar dolar civarındadır. Dünya toplam tohumluk ticaretinin % 27 si ABD, % 22 si Çin, % 21 i AB ülkelerinin elindedir. Türkiye nin bu pazardaki payı ise % 1,7 dir. Dünya tohumluk ticaretinde ağırlıklı olarak tahıllar, yağlı tohum bitkileri, sebzeler, çiçekler ve çim bitkileri yer almaktadır. Hayvancılık sektörü ise, bir yandan insanların temel besin maddeleri gereksinimini karģılamakta, diğer yandan da birçok sektörün hammaddesi olma özelliğinden dolayı yüksek oranda katma değer üreterek, ülke ekonomilerine önemli katkılar sağlamaktadır. Ülkelerin geliģmiģlik düzeylerinin belirlenmesinde kullanılan önemli kriterlerden biri, kiģi baģına tüketilen hayvansal besin miktarıdır. Bu bağlamda hayvansal protein tüketimi ile kalkınma arasında sebep sonuç iliģkisinin var olduğu görülmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre sağlıklı bir insanın vücut ağırlığının her kilogramı için günde 1 gr protein tüketmesi ve bunun da % 42 sinin hayvansal kökenli olması gerekmektedir. FAO 2013 verilerine göre dünyada yıllık kiģi baģı et tüketimi ortalama olarak 33,8 kilogram olarak gerçekleģmiģtir. Bu rakam et üretiminin yüksek olduğu Avustralya da 91,6 kilograma, ABD de 88,3 kilograma ulaģırken, örneğin Mısır da

II Sayıştay 18,8 kilograma, Gana da 10,5 kilograma düģmektedir. AB ülkelerinde yıllık kiģi baģı et tüketimi ise 65 kilogramdır. BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, tarım sektörü dünya gayri safi hâsılasının % 3 ünü oluģturmakta, hayvancılık sektörü ise tarımsal gayri safi hâsılanın % 37 sini oluģturmaktadır. Bu oran AB ülkelerinde % 48, ABD de % 44 iken geliģmekte olan ülkelerde % 30 lar civarında kalmıģtır. B- KuruluĢun tarihçesi, Türkiye ekonomisindeki yeri ve geliģimi: TĠGEM, Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü ile Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığına bağlı olarak faaliyet gösteren hara ve inekhanelerin birleģtirilmesi suretiyle 11.04.1983 tarih ve 60 sayılı KHK ye tabi bir Kamu Ġktisadi KuruluĢu olarak 10.10.1983 tarih ve 95 sayılı KHK ile kurulmuģtur. Söz konusu kuruluģlardan DÜÇ Genel Müdürlüğü, 12.02.1937 tarih ve 3130 sayılı Kanun un verdiği yetkiye dayanılarak kurulan Zirai Kombinalar Kurumu ile 01.01.1938 tarih ve 3308 sayılı Kanun la kurulan Devlet Ziraat ĠĢletmeleri Kurumunun birleģtirilmesi suretiyle 01.03.1950 tarihinde yürürlüğe giren 07.06.1949 tarih ve 5433 sayılı Kanun la kurulmuģtur. Zirai Kombinalar Kurumu; ziraat alet, makine ve vasıtaları ile zirai mücadele ilaçları satın alarak, üreticinin tarım faaliyetlerine yardım etmek üzere göreve baģlamıģtır. Ancak daha sonra Ġkinci Dünya SavaĢının baģlaması üzerine 26.01.1940 tarihinde yürürlüğe giren 3780 sayılı Milli Koruma Kanunu hükümlerinden faydalanılarak ordunun yiyecek ihtiyacını karģılamak üzere Türkiye nin çeģitli yerlerinde boģ ve verimsiz araziler üzerinde 13 adet çiftlik kurulmuģ ve bu çiftlikler Merkez Atölyesi ile birlikte DÜÇ Genel Müdürlüğü kuruluncaya kadar faaliyetlerini Zirai Kombinalar Ġdaresi bünyesinde sürdürmüģlerdir. Devlet Ziraat ĠĢletmeleri Kurumu ise; Atatürk ün tarım alanında önderlik ve öğreticilik yapması amacıyla kurduğu ve sonrada Hazineye bağıģladığı Ankara da Gazi Orman, Silifke de Tekir, Yalova da Baltacı, Tarsus ta Piloğlu, Dörtyol da Karabasamak çiftliklerini iģletmek üzere 01.01.1938 tarih ve 3308 sayılı Kanun la kurulmuģtur. Devlet Ziraat ĠĢletmeleri Kurumuna daha sonra Yerköy de Midiliçoğlu, Kırklareli nde Türkgeldi, Dalaman ve Hatay Çiftlikleri, Rize Çay Fabrikası, NevĢehir ġarap Fabrikası ve Dörtyol Turunçgiller Bahçesi dâhil edilmiģtir. Bu kuruluģlardan Türkgeldi, Dalaman, Hatay ve Turunçgiller ĠĢletmeleri, DÜÇ Genel Müdürlüğüne intikal etmiģ, Gazi Orman Çiftliği, 24.03.1950 tarih ve 5659 sayılı Kanun la Atatürk Orman Çiftliği adıyla yeni bir statüye kavuģturulmuģ, diğerleri ise tasfiye edilmiģtir. Çiftlikler ve Merkez Atölyesinden oluģan DÜÇ e daha sonra Gökçeada ve Tahirova ĠĢletmeleri ile Adana ve Manisa daki tohum hazırlama iģletmeleri dâhil edilmiģtir.

III TĠGEM i meydana getiren ikinci kesim olan hara ve inekhanelerin kuruluģu ise Osmanlı Devleti nin kuruluģ yıllarına kadar dayanmaktadır. Ordunun ihtiyacı olan atlarla, sarayın ihtiyacı olan et, süt, yapağı gibi ürünleri üretmek üzere yaklaģık 3-4 milyon dekar arazi üzerinde Çiftlikat-ı Hümayunlar kurulmuģtur. Bunların en önemlileri Karacabey ve Çifteler haralarıdır. Ġmparatorluğun sınırları küçüldükçe, sınır dıģı kalan Türklerin bir kısmının bu araziler üzerinde iskân edilmeleri nedeniyle bu kuruluģların arazi varlığı 450 bin dekara kadar gerilemiģtir. 1926 yılında çıkarılan 867 sayılı Kanun la, Karacabey ve Çifteler çiftlikleri Ziraat Vekâletine bağlanmıģtır. 1937 yılında çıkarılan 3203 sayılı Ziraat Vekâleti Vazife ve TeĢkilat Kanunu ile 1926 yılında çıkarılan 904 sayılı Islah-ı Hayvanat Kanunu, Türkiye hayvanlarının ıslahı görevini Veteriner ĠĢleri Genel Müdürlüğüne vermiģ bu amaçla damızlıklar yetiģtirip seleksiyonlarını yaparak yetiģtiricilere intikalini sağlamak ve her türlü araģtırmayı yapmak üzere aygır ve boğa depoları, koç depoları, hara ve inekhaneler kurulmasını öngörmüģtür. 1930 yılında Malatya-Sultansuyu, 1934 de Çukurova ve Konya, 1949 da Samsun-Karaköy, 1950 de Van-Altındere haraları ile 1936 da Kars-Göle, 1942 de Tokat-Kazova, 1943 de Antalya-Boztepe, 1944 de Tekirdağ-Ġnanlı, 1951 de Çanakkale-Kumkale, 1955 de K.MaraĢ, 1956 da Sivas-Hafik, 1961 yılında da Sakarya-Karasu inekhaneleri kurulmuģtur. Bu iģletmeler TĠGEM in kurulmasıyla TĠGEM bünyesinde toplanmıģtır. Ġmkânların, bilgi ve tecrübe birikiminin birleģtirilerek hizmetin geliģtirilmesi ve geniģletilmesi amacıyla teģekkül ettirilmiģ bir kuruluģ olan TĠGEM, tarım ve hayvancılık konularında çalıģan özellikle tohumculuk ve damızlık konusunda faaliyet gösteren iģletmeleri ilk defa bir çatı altında toplamıģ bulunmaktadır. TÜĠK verilerine göre, tarım sektörünün 2012 yılında büyüme hızı yüzde 3,1, GSYH içindeki payı cari fiyatlarla yüzde 7,9 olarak gerçekleģmiģ, 2013 yılında bu oranlar sırasıyla yüzde 3,1 ve yüzde 7,4 olmuģtur. Sektörün toplam istihdam içindeki payı 2012 yılında yüzde 24,6 olarak gerçekleģirken 2013 yılında bu payın yüzde 23,8 olduğu anlaģılmaktadır. TĠGEM in Türkiye nin toplam kültür altı arazi varlığı içerisinde % 1,14 payı bulunmaktadır. TĠGEM ayrıca tarım alet makine ve ekipmanları, hayvancılık ve bitkisel üretim gibi çeģitli konularda kurulmuģ değiģik amaçlı ve birçok tesisleri ile önemli varlıklara sahip bulunmaktadır. TĠGEM, Ana Statü sünde belirtildiği üzere Türkiye nin bitkisel ve hayvansal üretimini artırmak, çeģitlendirmek, ürün kalitesini iyileģtirmek amacıyla, yetiģtirmiģ olduğu damızlık hayvan, tohumluk, fidan, fide gibi girdileri yetiģtiricilere intikal ettirmek, tarım teknolojisi, girdi kullanımı ve ıslah konularında öncülük ve öğreticilik yapmakla yükümlüdür. Bu bağlamda Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü, kurulduğu ilk yıllarda baģta hububat tohumluğu olmak üzere, endüstri bitkileri, çayır mera ve

IV Sayıştay yem bitkileri, sebze tohumluğu, fidan-fide üretiminde çok büyük hizmetler görmüģtür. Damızlık üretiminde ise sığırcılık, koyunculuk ve civciv üretiminde elde edilen geliģmeler Türkiye nin küçük ve büyük baģ hayvancılığının geliģmesine önemli katkılar sağlamıģtır. Son yıllarda özel sektör kuruluģları bitkisel üretim alanında, endüstri bitkileri ve sebze tohumluğu ile fidan üretiminde ve tavukçulukta çok önemli geliģmeler elde etmiģ olup, TĠGEM in önüne geçmiģlerdir. Ancak hububat tohumluğu, büyük ve küçükbaģ damızlık üretiminde ve dağıtımında TĠGEM in fonksiyonelliği halen önemini korumaktadır. TĠGEM in, iģletmelerinde üretmiģ olduğu tohumluk ve damızlıklar, bölgelerin ekolojik Ģartlarına adaptasyonu sağlanarak yetiģtirildiğinden ithal tohumluk ve damızlıklara göre daha iyi sonuçlar vermektedirler. Bu sebeple tarımsal üretimin sağlıklı bir biçimde artırılabilmesi için üreticilere ithal tohumluk ve damızlık yerine, TĠGEM in üretmiģ olduğu damızlık ve tohumlukların kullandırılması gerekli olup hububat tohumluğu ve damızlık temini konusunda alternatif çözümler bulunamadığı sürece, TĠGEM in bu konuda üstlenmiģ olduğu görevin önemi de devam etmektedir. Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğünün son beģ yıllık çalıģmalarına iliģkin veriler aģağıdaki çizelgede gösterilmiģtir.

V Tablo 1- Toplu bilgiler Toplu bilgiler Ölçü 2009 2010 2011 2012 2013 Son iki yıl farkı Sermaye Bin TL 600.000 900.000 1.110.000 1.300.000 1.300.000 - - ÖdenmiĢ sermaye Bin TL 593.314 722.747 862.747 1.082.747 1.282.747 200.000 19 Öz kaynaklar Bin TL 398.672 531.749 741.847 937.670 1.169.724 232.054 25 Yabancı kaynaklar Bin TL 62.139 124.457 180.421 266.967 468.182 201.215 75 Finansman giderleri Bin TL 2.341 2.110 3.204 3.763 12.601 8.838 235 Maddi duran varlıklar (edinme değeri) Bin TL 236.624 358.968 518.867 739.523 995.397 255.874 35 Maddi duran varlıklar birikmiģ amortis. Bin TL 95.606 111.087 132.858 160.674 205.539 44.865 28 Yatırımlar için yapılan nakdi ödemeler Bin TL 56.945 128.137 163.194 236.144 282.720 46.576 20 Yatırımların gerçekleģme oranı (nakdi) % 79 96 96 98 94 4 4 ĠĢtiraklere ödenen sermaye TL 2.076 2.213 6.361 6.733 6.915 182 3 ĠĢtirakler temettü geliri TL - - - - Tüm alım tutarı Bin TL 125.664 158.390 206.046 249.095 287.532 38.437 15 BaĢlıca üretim miktarları: Hububat: -Buğday Bin ton 179 219 278 260 357 97 (37) -Arpa Bin ton 26 19 26 17 26 9 58 Endüstri bitkileri: -Kütlü pamuk Ton 986 559 635 717 64 653 (91) -Dane mısır Ton 43.070 35.160 61.367 68.952 170.257 101.305 147 -Ayçiçeği Ton 5.643 6.651 8.536 7.605 10.333 2.728 36 Yemeklik dane baklagiller: -Mercimek Ton 1.403 9.331 8.360 5.406 5.959 553 10 Hayvansal üretim: -Buzağı BaĢ 7.336 8.128 6.044 9.260 8.088 (1.172) (13) -Kuzu BaĢ 74.118 60.068 54.061 55.655 62.098 6.443 12 -Tay BaĢ 290 316 299 297 311 14 5 -Süt Ton 43.832 47.076 37.313 46.377 57.602 1.225 3 Tüm üretim tutarı (üretim maliyeti) Bin TL 379.777 469.859 562.757 698.884 930.665 231.781 33 Toplam arazi varlığı (kiraya verilen hariç) Bin hektar 352 350 344 343 341 (2) (1) Kültür altı arazi (kiraya verilen hariç) Bin hektar 300 295 289 288 286 (2) (1) Kültür dıģı arazi (kiraya verilen hariç) Bin hektar 56 56 55 55 55 - - Üretim verimliliği: -Buğday Kg/da 345 255 290 283 339 56 20 -Arpa Kg/da 352 258 352 342 346 4 1 BaĢlıca satıģ miktarları: Hububat: -Buğday (Tohumluk) Bin ton 88 136 133 114 127 13 11 -Arpa (Tohumluk) Bin ton 14 15 19 11 19 8 73 -Buğday (Mahsul) Bin ton 64 75 60 97 153 56 58 Endüstri bitkileri: -Pamuk Ton 1.134 243 124 167 193 26 16 -Mısır (ikinci ürün yemlik) Ton 14.201 28.820 61.065 27.266 134.681 107.415 394 -Ayçiçeği Ton 6.259 7.840 8.315 7.480 10.145 2.665 36 Yemeklik dane baklagiller: -Mercimek Ton 4 2.055 2.829 1.850 256 (1.594) (86) Hayvansal ürünler: -Damızlık sığır BaĢ 3.047 4.623 2.159 776 223 (533) (71) -Damızlık koyun BaĢ 16.411 24.586 15.050 10.268 7.266 (3.002) (29) -Tay BaĢ 245 232 248 254 236 (18) (7) -Süt Ton 38.248 41.010 33.640 40.903 51.259 10.356 25 Net satıģ tutarı Bin TL 203.033 349.879 431.570 384.420 519.137 134.717 35 Stoklar: -Ġlk madde ve malzeme Bin TL 29.827 30.426 43.155 51.247 44.491 (6.756) (13) -Yarı mamuller Bin TL 54.970 75.943 104.983 178.128 183.421 5.293 3 -Mamuller Bin TL 70.798 64.022 66.710 82.078 139.897 57.819 70 -Ticari mallar Bin TL - 18.476 25.796 19.342 - - - -Diğer stoklar Bin TL 3.356 6.517 17.713 28.024 35.271 7.247 26 ArtıĢ veya azalıģ %

VI Sayıştay Toplu bilgiler Ölçü 2009 2010 2011 2012 2013 Son iki yıl farkı Memur (ortalama) KiĢi 164 170 171 168 166 (2) 1 SözleĢmeli (ortalama) KiĢi 846 844 833 893 1.002 109 12 ĠĢçi (Ortalama) KiĢi 2.834 2.674 2.664 2.521 2.399 (122) 5 Personel için yapılan tüm giderler Bin TL 159.611 159.066 178.711 187.754 201.049 13.295 7 Cari yıla iliģkin: Memurlar için yapılan giderler Bin TL 6.545 7.350 8.786 10.139 10.620 481 5 Memur baģına aylık ort. gider TL 3.326 3.603 4.282 5.029 5.331 302 6 SözleĢmeliler için yapılan gider Bin TL 26.690 28.099 33.239 40.915 48.457 7.542 18 SözleĢmeli baģına aylık ort. gider TL 2.629 2.774 3.325 3.818 4.030 212 6 ĠĢçiler için yapılan giderler Bin TL 107.433 106.931 114.876 115.833 118.375 2.542 2 ĠĢçi baģına aylık ortalama gider TL 3.159 3.332 3.598 3.829 4.112 283 7 Dönem kârına iliģkin vergi ve diğer yasal yükümlülükler Bin TL Tahakkuk eden vergiler Bin TL 1.171 1.560 2.087 2.118 2.460 342 16 GSYĠH'ye katkı (üretici fiyatlarıyla) Bin TL 100.492 186.332 228.044 256.622 295.865 39.243 15 GSYĠH'ye katkı (alıcı fiyatlarıyla) Bin TL 93.140 180.741 230.238 253.258 298.325 45.067 18 GSMH'ye katkı (alıcı fiyatlarıyla) Bin TL 93.038 180.741 230.238 219.142 298.325 79.183 36 Faaliyet kârlılığı (öz kaynak yönünden) % - 2,4 4,6 3,3 3,7 0,4 12 Mali kârlılık (öz kaynak yönünden) % - 1,7 4,3 1,7 2,7 1,0 59 Ekonomik kârlılık % - 2 4,3 2,0 2,5 1,0 67 Zararlılık % 24 - - - - - Faaliyet kârı veya zararı Bin TL (66.553) 13.069 32.396 30.865 43.574 12.709 41 Dönem kârı veya zararı Bin TL (88.800) 8.779 30.099 15.823 32.054 16.231 103 Bilanço kârı veya zararı Bin TL (215.489) (206.710) (176.611) (160.788) (128.734) 32.054 (20) TĠGEM in 2013 yılındaki sermayesi 1.300 milyon TL dir. Kurum 2013 yılında 1.170 milyon TL öz kaynak ve 468 milyon TL tutarında yabancı kaynak kullanmak suretiyle 232 milyon TL tutarında üretim yapmıģ, 519 milyon TL satıģ hâsılatı gerçekleģtirmiģtir. Öte yandan 338 milyon TL satıģ maliyeti ve 130 milyon TL faaliyet giderine diğer kalemlerin de ilave ve tenzili ile dönemi 32 milyon TL net dönem kârı elde ederek sonuçlandırmıģtır. Mayıs 2013 TÜĠK verilerine göre, buğday ekiliģ alanlarının 75.296.394 dekar olduğu Türkiye de, dekara 20 kg. ekim normu ve 3 yılda bir yenileme süresi ile 501.976 ton buğday tohumluğu ihtiyacı bulunmaktadır. TĠGEM 2013 yılında az miktarda ihracatı ile birlikte 128.027 ton tohumluk buğday satıģı yapmıģtır. Bu miktar ülkenin buğday tohumluğu ihtiyacının % 25,5 ine karģılık gelmektedir. TĠGEM son dönemlerde yapılmıģ olan yatırımlarıyla, ülke düzeyinde ihtiyaç duyulan sertifikalı tohumluk ihtiyacının daha büyük bir kısmını karģılayabilecek potansiyele sahip olmakla beraber uygulamada çiftçilerin kendi mahsullerinden tohumluk yaptıkları dikkate alındığında sertifikalı tohumluk kullanımının öneminin çiftçilere anlatılarak TĠGEM den tohumluk taleplerinin artırılması önem taģımaktadır. Bitkisel üretimde verimliliğin artırılmasındaki fonksiyonu dikkate alınarak, kuru ziraat yapılan iģletmelerde su temin etmeye yönelik, halen sulu ziraat yapılan iģletmelerde ise tasarruf amacıyla cazibe sulama yöntemi yerine üretimin çeģit ve ArtıĢ veya azalıģ %

VII özelliğine göre modern sulama tekniklerinin kullanılmasına yönelik yatırımlar devam etmektedir. Bu kapsamda 2009-2013 arası dönemde sadece Ceylanpınar ĠĢletmesinde 242 milyon TL tutarında sulama yatırımı yapılmıģtır. Hayvancılık alanında 2013 sonu itibarıyla 20.566 toplam ve 10.259 ana büyükbaģ, 113.529 toplam ve 53.484 ana küçükbaģ ile üretimlerini sürdüren TĠGEM de özellikle sığırcılıkta düģük kapasite kullanımı ve düģük ölçekli üretim yapılması, maliyet yüksekliğini de beraberinde getirmektedir. Bu durumu aģmak için son dönemlerde hayvancılıkla ilgili yatırımlara da ağırlık verilmektedir. Bu nedenle damızlık dağıtımları azaltılmıģ, 2013 yılında damızlık dağıtımı gerçekleģmemiģtir. TĠGEM in tohumluk ve damızlık üretimi dıģında, en önemli üretimlerinden olan ve halen 3 iģletmesinde faaliyetlerine devam edilen saf kan arap atçılığı ile Ceylanpınar Tarım ĠĢletmeleri Müdürlüğünün önemli üretim çeģidi olan ve halen 37.493 dekar alanda yürütülen Antep fıstığı üretiminin bölge çiftçisine örnek teģkil etme niteliği de dikkate alınmak suretiyle geliģtirilerek sürdürülmesinde yarar bulunmaktadır. C-Öneriler: Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğünün 2013 yılındaki çalıģmaları üzerinde SayıĢtay tarafından yapılan incelemeler sonucunda getirilen öneriler aģağıdadır. Yılına iliģkin öneriler: 1- TĠGEM de son yıllarda artan sulama ve mekanizasyon yatırımlarına rağmen 2014 hasat döneminde buğday ve arpa üretim ve verimliliklerinde görülen yüksek oranlı düģüģlerle ilgili olarak; - 2014 yılında, toplam buğday üretim miktarında önceki yıla göre meydana gelen % 33,2 oranında ve 118,7 bin tonluk azalma ile verimlilik oranındaki % 20,1 lik düģüģün, - Arpa üretiminde, önceki yıla göre meydana gelen % 57,4 oranındaki üretim düģüģü ile % 59 oranındaki ortalama verim düģüģünün, - TĠGEM in bazı iģletmelerindeki verimlilik ortalamasının KuruluĢun kuru hasat verimi ortalamasının da altında gerçekleģmesinin, - Buğday ve arpa üretiminde, bazı iģletmelerde meydana gelen önceki yıla göre % 73 lere varan verimlilik azalıģlarının, 92), nedenlerinin ortaya konularak gerekli tedbirlerin ivedilikle alınması (Sayfa: 85, 2- TĠGEM ĠĢletmelerinde üretimi yapılan endüstri bitkileri ile ilgili olarak; - 2013 yılında üretilen kütlü pamuğun üretim verimliliğinin önceki yıla göre % 65,4 oranında azalarak dekar baģına 111,3 kg/da olarak gerçekleģtiği,

VIII Sayıştay -Kütlü pamukta 2013 yılı ülke verimliliği ortalamasının, 499 kg/da olarak gerçekleģtiği ve TĠGEM verimlilik ortalamasının bu değerin % 22,3 oranına tekabül ettiği, - Kütlü pamuk üretimi verimlilik oranlarında yıllar itibarıyla yüksek oranlı düģüģler meydana geldiği, - Ayçiçeği üretim verimliliğinde 2011 yılından itibaren düģüģler meydana geldiği ve bunun 2013 yılında da devam ettiği, - Dane mısır verimliliğinin ülke ortalamasının ve program hedeflerinin altında olduğu, hususları tespit edildiğinden, üretimi yapılan endüstri bitkilerinin verim oranlarının artırılmasına yönelik tedbirlerin alınarak, verimlilik oranlarının ülke ortalaması seviyesine çıkarılması hususunda gerekli uygulamaların ivedilikle hayata geçirilmesi (Sayfa: 92,102), 3- TĠGEM in son yıllarda artan hayvancılık yatırımları ve ana statüde hayvancılıkla ilgili esas görevi göz önüne alındığında; - 2013 yılında buzağı üretiminin önceki yıla göre % 12,6 oranında azalması ve doğum oranının da 11,2 puanlık düģüģle % 79,1 olarak gerçekleģmesi, -Buzağı ölüm ve mecburi kesim oranının % 9,7 olarak, Hayvancılık Teknik Yönergesi nde belirtilen değerin üzerinde gerçekleģmesi ve yıllar itibarıyla artan bir seyir izlemesi, -Buzağı ölümlerinin en fazla Ceylanpınar, Karacabey gibi en büyük iģletmelerde görülüyor olması, hususları TĠGEM in hayvancılık faaliyetleri açısından olumsuzluk oluģturduğundan, buzağı üretimi ve doğum oranlarının artırılması ile buzağı ölümlerinin Yönergede belirtilen oranlara indirilmesi için gerekli tedbirlerin alınarak uygulanması (Sayfa: 121,123), 4- TĠGEM iģletmeleri arasında aynı ırk hayvanların süt üretim verimliliklerinde görülen yüksek oranlı farkların ortadan kaldırılması için, süt verimi düģük iģletmelerde verimlilik oranlarını artırıcı tedbirlerin alınması (Sayfa: 123,126), 5- TĠGEM e bağlı iģletmelerde yürütülmekte olan koyunculuk faaliyetleri ile ilgili olarak; -Damızlık koyun yetiģtirilmesinde elit sürülerin önemi dikkate alınarak, koyun ırkları itibarıyla her iģletmede koyun, koç ve diģi toklularda bozulmuģ olan elit sürülerin yeniden oluģturulması, her yıl seleksiyonlarının uzman ekiplerce yapılması, hayvancılık teknik yönergesinde tutulması istenen kayıtlarının eksiksiz tutulması,

IX -Ülkemizde son yıllarda ortaya çıkan et talep fazlalığına çözüm noktasında, et verimi yüksek koyun ırkları yetiģtirilmesi hususunun etüt edilmesi, - Ġki ayrı ırk üzerinde çalıģan iģletmelerde ırkın safiyetinin korunması, iģgücü tasarrufu sağlayarak maliyetlerin düģürülmesi amacıyla, ırk tercihi yapılarak sürü sayısının bire indirilmesi, sürü organizasyonlarının bir çobana 500 koyun düģecek Ģekilde yapılması, - Damızlık kalitesinin iyileģtirilmesi ve verimin yükseltilmesi konusunda Gözlü Tarım ĠĢletmesinde yürütülen ve olumlu sonuçları alınan projenin diğer iģletmelere de yaygınlaģtırılması, - Koyun kırkım merkezlerinin kırkımda çalıģan personelin zaruri ihtiyaçlarını karģılayabilecekleri imkânlara kavuģturulması, kırkım iģleminin izdihama yol açmadan koyunların bir taraftan girip diğer taraftan çıkabileceği Ģekilde düzenlenmesi, - Koyunların daha çok mera ağırlıklı beslenerek TĠGEM e maliyet avantajı sağlaması açısından çayır ve meraların ıslah edilmesi, (Sayfa: 130, 138), 6- Raporun ilgili bölümlerinde yer alan ve rapor ekinde (Ek:15) listelenen diğer öneri ve tavsiyelerin de yerine getirilmesi, Önceki yıllardan devam eden ve izlemede olan konular: 1-233 ve 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamelerde iktisadi devlet teģekküllerinin kârlı ve verimli çalıģmaları gerektiğine iliģkin düzenlemeler uyarınca; müģavir ve baģuzman kadrolarında bulunan tamamı yüksek öğrenimli ve çoğunluğu kuruluģta uzun yıllar çalıģmıģ olan personelin bilgi ve birikimlerinden daha fazla yararlanılması hususunda tedbirler alınması (Sayfa: 5,6), 2- Ceylanpınar Tarım ĠĢletmesinde son yıllarda önemli yatırımlar yapılarak, sulanan tarım arazileri 109 bin dekardan 610 bin dekara çıkarılmıģ, buna bağlı olarak tarımsal tesis, mekanizasyon ve hayvancılık yatırımları da artmıģ ve bu yatırımlar halen devam etmektedir. Yapılan yatırımlardan sonuç alabilmek, faaliyet alanıyla ilgili deneyimli ve nitelikli personelle mümkün olabileceğinden, sözleģmeli statüde çalıģan personelin istifa suretiyle ayrılmalarını önlemek amacıyla sosyal imkânların mümkün olduğunca artırılması ve bu personelin özlük haklarında, ĠĢletmede çalıģmayı özendirecek iyileģtirmeler yapılması için, ilgili merciler nezdinde giriģimlerde bulunulması (Sayfa: 9,10), 3- TeĢekkülün, faaliyet gösterdiği bitkisel ve hayvansal üretimde, kalite ve verim düģüklüklerinin önüne geçilebilmesini teminen, koģullara bağlı olarak ihtiyaç duyulan farklı çalıģma sürelerine imkân sağlayabilecek münhasır bir Tarım ĠĢ Kanunu çıkarılması için ilgili merciler nezdinde giriģimlerde bulunulması (Sayfa: 10, 11), 4- Uzun süreli olarak kiraya verilmiģ olan iģletmeleri kiralayan firmalardan, yatırımları taahhütlerinin altında kalmıģ olanların uyarılması, uyarılara rağmen taahhütlerini yerine getirmeyen firmalara sözleģme hükümlerinin uygulanması ve

X Sayıştay firmalarca beyan edilen yatırımların fiziki ve nakdî tutarlarına ait bilgilerin titizlikle takip edilmesi (Sayfa: 37,50), 5- Ceylanpınar Tarım ĠĢletmesi arazileri üzerindeki iģgallerin önlenmesi amacıyla çıkarılan ve 5543 sayılı Ġskân Kanunu nun geçici 4 üncü maddesinin ikinci ve dördüncü fıkralarını değiģtiren, 29.05.2013 tarih ve 28661 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan 6486 sayılı Kanun un 9 uncu maddesi hükümlerinin uygulanması için ilgili merciler nezdinde giriģimlerde bulunulması (Sayfa: 51,59), 6- Ceylanpınar Tarım ĠĢletmesi sulama projesi ile ilgili olarak; - Elektrik enerjisi ihtiyacının düzenli ve kesintisiz olarak temin edilememesi nedeniyle meydana gelen kuyu arızaları ve motor yanmaları, bitki ihtiyaçları doğrultusunda zamanında ve verimli sulama yapılmasını engellediğinden, enerji sorununun ivedilikle çözülmesi konusundaki çalıģmaların titizlikle sürdürülmesi, - Projenin gelecekte karģılaģabileceği risklerden en önemlisi olan yer altı su seviyesinin düģmesi sorunu ile ilgili olarak, DSĠ 15. Bölge Müdürlüğü ile baģlatılan yeraltı suyu besleme bentlerinin yapılması konusunda giriģimlerin titizlikle takip edilmesi, - Projenin uygulanmasında, proje konusunda deneyimli ve eğitimli teknik kadroların çalıģtırılması, proje personelinin bilgi ve tecrübelerinin artırılması ile personelin Kurumdan ayrılmalarını önlemeye yönelik olarak her türlü tedbirin alınması amacıyla ilgili mercilerde gerekli giriģimlerde bulunulması, - Ceylanpınar ĠĢletmesinde kârlı ve verimli bir sulu ziraat iģletmeciliği yapılması için, bitkilerin ekolojik ve girdi istekleri, üretim, adaptasyon, çeģit, verim, münavebe, mücadele, sulama teknikleri vb. konularda gerekli tedbirlerin alınarak üretim miktarı ve verimlilik oranlarını yükseltici uygulamaların hayata geçirilmesi (Sayfa:69, 72), 7- TeĢekküle bağlı iģletmelerde yürütülen sığırcılık faaliyetleri ile ilgili olarak; - Ülkemizde son yıllarda ortaya çıkan et talep fazlalığına çözüm noktasında, X. Kalkınma Planında da önemi ifade edilen, et verimi yüksek sığır ırkları yetiģtirilmesi hususunun etüt edilmesi, -ĠĢletmelerdeki ana kadroların hayvan sayısı bakımından optimal ekonomik büyüklüğe kavuģturulması çalıģmalarının aksatılmadan devam ettirilmesi, damızlık taleplerini karģılayacak seviyede damızlık yetiģtirilmesine özen gösterilmesi, -ĠĢletmelerde iģgücü ve zamandan tasarruf sağlamak, verimliliği artırmak amacıyla ihtiyaç duyulan ahır ve sağım tesislerinin yenilenmesi çalıģmalarının sürdürülmesi ve iģçi baģına düģen hayvan sayısının artırılması,

XI -Hayvancılık faaliyeti gösteren iģletmelerde kaba yemin sağlıklı bir Ģekilde muhafazası ve zayiatın önlenmesi için gerekli olan, sundurma yapım çalıģmalarına devam edilmesi (Sayfa: 128,130), Sonuç: Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğünün 2013 yılı Bilançosu ile 32.053.582,96 Türk Lirası dönem kârı ile kapanan gelir tablosu tasvibe sunulur.

1 II. ĠDARĠ BÜNYE A-Mevzuat: 1-Kanunlar ve kuruluģ statüsüne iliģkin mevzuat: Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü (TĠGEM), 20.05.1983 tarih ve 60 sayılı Ġktisadi Devlet TeĢekkülleri ve Kamu Ġktisadi KuruluĢları Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname ile Kamu Ġktisadi KuruluĢu olarak sayılmıģtır. KuruluĢa; 01.03.1950 tarih ve 5433 sayılı Kanun ile kurulmuģ olan Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü ile Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığına bağlı olarak çalıģan hara ve inekhaneler (15 adet) müessese olarak bağlanmıģtır. 28.10.1983 tarihinde çıkarılan Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü KuruluĢu hakkında 95 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile hukuki yapısı, amacı, faaliyet alanı, organizasyonu, müesseseleri ve iģtiraklerine iliģkin hususlar düzenlenmek suretiyle TĠGEM in kuruluģu tamamlanmıģtır. Resmi Gazete de 18.06.1984 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe giren Kamu Ġktisadi TeĢebbüsleri Hakkında 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname nin ekindeki listede Kamu Ġktisadi KuruluĢu olarak yer almıģ ve daha sonra 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname de değiģiklik yapan 24.11.1994 tarih ve 4046 sayılı Kanun ile Ġktisadi Devlet TeĢekkülüne dönüģtürülmüģtür. Söz konusu Kanun ile kamu iktisadi kuruluģu statüsünden çıkarılarak iktisadi devlet teģekkülleri listesine eklenen TĠGEM in Ana Statüsü, yeni duruma uygun olarak 09.04.2000 tarih ve 24015 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiģtir. Ana Statüsüne göre TĠGEM, tüzel kiģiliğe sahip, faaliyetlerinde özerk ve sorumluluğu sermayesi ile sınırlı bir Ġktisadi Devlet TeĢekkülüdür. Ana Statünün 4 üncü maddesinde; TĠGEM tarım ve tarıma dayalı sanayinin ihtiyacı olan her türlü mal ve hizmetleri üretmek amacı ile kurulmuģtur ifadesiyle teģekkülün kuruluģundaki amaç belirtilmiģ ve 5 inci maddesinde faaliyet konuları ayrıntılı olarak düzenlenmiģtir. TeĢekkül faaliyetlerini ağırlıklı olarak, bu maddede yer alan Ülkenin bitkisel ve hayvansal üretimini artırmak, çeģitlendirmek ve ürün kalitesini iyileģtirmek amacıyla yetiģtirdiği tohumluk, fidan, fide ve benzeri mallar ile ürettiği damızlık hayvan ve spermaları yetiģtiriciye intikal ettirir. hükmü doğrultusunda sahip olduğu iģletmelerde sürdürmektedir. Uzun süre kuruluģ amacı doğrultusunda 37 iģletmesinde faaliyetini sürdüren TĠGEM; Yüksek Planlama Kuruluna gönderdiği ve ilki 17.10.1997 tarihli olan yazılarında; tarımsal üretim ve verimliliği arttırmak amacına yönelik olarak, iģletmelerin en az 10 yıl süreli olmak üzere kiralanmasına izin verilmesi talebinde bulunmuģtur.

2 Sayıştay Yüksek Planlama Kurulu, 24.12.1999 gün ve 99/T-46 sayılı ilke Kararı ile; tarımsal üretim ve verimliliği arttırmak amacıyla, iģletme ve tesislerin TĠGEM kuruluģ amaçları dıģında faaliyet göstermemesi, çiftlik turizmi gibi doğrudan kuruluģ amacı dıģındaki faaliyetlerden kaçınılması ve ayni sermaye olarak konulmaması koģullarıyla, iģletmelerin iģtirak edilecek Ģirketlere kiralanması konusunda Yönetim Kurulunu yetkilendirmiģtir. Daha sonraki tarihlerde alınan Yüksek Planlama Kurulu kararlarıyla; 1 i kısmi olmak üzere 17 iģletme uzun süreli kiralanmıģ, 2 iģletme de iģtirak kurulmak suretiyle özel sektöre devredilmiģtir. Ayrıca 179.060 m 2 alanı olan Manisa ĠĢletmesi, Manisa Ġl Özel Ġdaresinin 2942 sayılı Kanunun 30 uncu maddesi kapsamındaki talebi üzerine, 2012 yılında bedel karģılığı bu idareye devredilmiģtir. Denetim tarihi itibarıyla (Temmuz 2014) TĠGEM in faaliyetleri, 1 i kısmi olmak üzere 18 iģletmede devam etmektedir. Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü yönetim açısından 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname, denetim açısından 6085 sayılı Kanun hükümlerine tabidir. 2- Bakanlar Kurulu kararları: Genel Müdürlüğün yeniden yapılandırılması çerçevesinde 24.07.2013 tarih ve 28717 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan 2013/5077 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile; Kültürteknik Daire BaĢkanı yerine Tarımsal Yapılar ve Sulama Daire BaĢkanı, Makine Daire BaĢkanı yerine Tarımsal Mekanizasyon ve ĠnĢaat Daire BaĢkanı, Personel Daire BaĢkanı yerine Ġnsan Kaynakları ve Eğitim Daire BaĢkanı, Tarımsal Eğitim ve Destek Hizmetleri Daire BaĢkanı yerine Destek Hizmetleri Daire BaĢkanı kadroları ihdas edilmiģtir. 3- Yüksek Planlama Kurulu kararları: 2013 yılı içinde kurumu doğrudan ilgilendiren Yüksek Planlama Kurulu Kararı bulunmamaktadır. Kurumun esas sermayesi Yüksek Planlama Kurulunun 11.04.2014 tarih ve 2014/T-4 sayılı Kararı ile 1.300.000.000 TL den, 1.350.000.000 TL ye yükseltilmiģtir 4- Yönetmelikler: Yönetim Kurulunun 31.01.2013 tarih ve 5/50 sayılı Kararı ile Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü Personelin Görev Yetki ve Sorumluluk Yönergesi ve ekindeki organizasyon Ģemalarında değiģiklik yapılmıģtır. Yapılan değiģikliklerle, Ceylanpınar ve Gözlü ĠĢletmelerinde AR-GE Müdür Yardımcılıkları ihdas edilmiģ, bunlara bağlı birimler düzenlenmiģ, birim ve ünitelerden sorumlu personelin görev tanımları yapılmıģtır. Yönetim Kurulunun 25.12.2013 tarih ve 41/417 sayılı Kararı ile Genel Müdürlüğün tabi olacağı Bağımsız Denetim ve Ġç Kontrol Sistemi için ihtiyaç duyulan düzenlemelerin yapılması, iģlem hatalarını asgari düzeye düģüren ve otokontrolü sağlayan bir mali iģler sisteminin oluģturulması amacıyla TĠGEM

3 Muhasebe Yönergesi, TĠGEM Sabit Kıymetler Yönergesi ve TĠGEM Bütçe Yönergesi nde değiģikliler yapılmıģtır. Yönetim Kurulunun 25.12.2013 tarih ve 41/419 sayılı Kararı ile Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü ĠĢletme Ġdare Heyeti ÇalıĢma Usul ve Esasları Yönergesi kabul edilerek uygulamaya konulmuģ, Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü ĠĢletmelerinde Ġdare Heyeti ÇalıĢma Esaslarına ĠliĢkin Genel Esaslar Talimatı uygulamadan kaldırılmıģtır. Yönetim Kurulunun 25.12.2013 tarih ve 41/420 sayılı Kararı ile Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü Personelin Görev Yetki ve Sorumluluk Yönergesi ve ekindeki Genel Müdürlük organizasyon Ģemasında değiģiklik yapılmıģtır. Söz konusu değiģiklikle; - Mali ĠĢler Daire BaĢkanlığına bağlı Bütçe ve Finans ġube Müdürlüğü iptal edilerek, bu Ģube Müdürlüğünün görev, yetki ve sorumlulukları Genel Muhasebe ġube Müdürlüğüne aktarılmıģ, - Hayvancılık ĠĢleri Dairesi BaĢkanlığına bağlı olarak, Arıcılık ġube Müdürlüğü oluģturulmuģtur. B-TeĢkilat: 1- TeĢkilatın yapısı: TĠGEM Ana Statüsü nde Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğünün organları, Yönetim Kurulu ve Genel Müdürlük olarak belirlenmiģtir. Genel Müdürlük, merkez ve taģra birimlerinden oluģmaktadır. Merkez birimlerinde Hukuk MüĢavirliği, TeftiĢ Kurulu BaĢkanlığı, Koruma Güvenlik Müdürlüğü ile 11 daire baģkanlığı ve 37 Ģube müdürlüğü bulunmaktadır. TĠGEM in taģra teģkilatı ise, rapor tarihi itibarıyla doğrudan TĠGEM tarafından iģletilen 18 tarım iģletmesinden oluģmaktadır. Ayrıca Kurumun 1 i kısmi olmak üzere uzun süreli kiraya verilmiģ olan 17 iģletmesi ile sermayesine iģtirak etmiģ olduğu 2 iģletmesi mevcuttur. Genel Müdürlük organizasyon Ģemasına Raporun Ekler bölümünde (Ek:1) yer verilmiģtir. 2- Karar organı: TeĢekkülün karar organı olan Yönetim Kurulu, 1 baģkan ve 5 üye olmak üzere 6 kiģiden oluģmakta ve Genel Müdür aynı zamanda Yönetim Kurulu baģkanlığı görevini de yürütmektedir. TĠGEM in amaç ve faaliyetlerinin gerçekleģtirilmesi ve yönetimi için her türlü kararı almakla yetkilendirilmiģ olan Yönetim Kurulu, Genel Müdür BaĢkanlığında iki Genel Müdür Yardımcısı, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından iki temsilci ve Hazine MüsteĢarlığının bağlı olduğu Devlet Bakanlığından bir temsilci olmak üzere

4 Sayıştay beģ üyeden oluģmaktadır. Üyeler, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanının teklifi üzerine kararname ile atanırlar. Yönetim Kurulu, ayda en az iki defa olmak üzere üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanmakta ve kararlarını üye tam sayısının salt çoğunluğu ile almaktadır. Yönetim Kurulu yıl içinde yaptığı 42 toplantıda değiģik konuları kapsayan 430 karar almıģtır. Yönetim Kurulu baģkan ve üyelerinin görev sürelerine iliģkin çizelge, raporun baģlangıç kısmında bulunmaktadır. 3- Yürütme organı: Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğünün yürütme organı; Genel Müdür, üç genel müdür yardımcısı ve bunlara bağlı ünitelerden oluģmaktadır. 4- Servisler: Raporun ilgili bölümlerinde incelenmeyen servisler aģağıda incelenmiģtir. a) Hukuk MüĢavirliği: Hukuk MüĢavirliği, TĠGEM in danıģma birimi olarak doğrudan Genel Müdüre bağlı olarak görev yapmaktadır. TĠGEM i idare ve yargı mercileri ile üçüncü kiģilere karģı temsil etmek, dava ve icraları takip ederek sonuçlandırmak, hukuki konular hakkında görüģ bildirmek, teģkilatın hukuki faaliyetlerini incelemek ve denetlemek baģlıca görevleri arasındadır. Hukuk MüĢavirliğinde 2013 yılında, Birinci Hukuk MüĢaviri ile birlikte, 1 hukuk müģaviri ve 5 avukat görev yapmıģtır. Merkezdeki ve bazı iģletmelerdeki dava ve icra takipleri Hukuk MüĢavirliği tarafından yürütülürken 10 iģletmeye ait dava ve icra takipleri vekâlet sözleģmeli 7 avukat tarafından yürütülmektedir. TeĢekkülde 2013 yılına, önceki yıllarda açılmıģ olan 1.404 dava dosyası devretmiģtir. Yıl içinde 157 dava açılmıģ, sonuçlanan dava sayısı 101 olarak gerçekleģmiģ ve 2014 yılına 1.460 dava dosyası devretmiģtir. TĠGEM bu davaların 698 adedinde davacı durumunda, 762 adedinde ise davalı durumundadır. TĠGEM in devam eden davaları arasında, tapu iptal davaları, men-i müdahale davaları, alacak davaları yanında önemli sayıda fazla mesai, hizmet tespiti gibi iģ hukuku davaları ile idari iģlemlerin iptali davaları bulunmaktadır. Özellikle personele iliģkin hususlarda, hem iģgücü ve zaman tasarrufu sağlanması hem de gereksiz mahkeme masraflarından kaçınılması bakımından, yargı ve içtihat kararlarıyla kesinleģmiģ konuların tespit edilip, benzer durumlarda gerekli idari tedbirlerin alınarak ihtilafların önceden çözümlenmesi önerilir. b)teftiģ Kurulu BaĢkanlığı: TeftiĢ Kurulu BaĢkanlığı Genel Müdürlüğün merkez ve iģletmelerindeki her türlü faaliyet ve iģlemlere iliģkin teftiģ, inceleme ve soruģturma iģlerini yürütmekle

5 görevlidir. 2013 yılı içinde Kurulda, 1 baģkan ve 12 baģmüfettiģ olmak üzere 13 denetim elemanı görev yapmıģtır. Önceki dönemlerde teftiģ kurulu baģkanı dâhil görev yapmıģ olan baģmüfettiģlerin tamamı; 13.01.1995 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü TeftiĢ Kurulu Yönetmeliği ne 18.02.1998 tarihinde eklenen geçici maddeye dayanılarak; kuruluģta daire baģkanı, iģletme müdürü veya müdür yardımcısı olarak çalıģan personel içinden seçilerek atanmıģtır. Aynı yöntem; 22.01.2012 tarihli Resmî Gazete de yayımlanan yeni TeftiĢ Kurulu Yönetmeliği nde de uygulanmıģtır. Yönetmeliğin 21 inci maddesinde MüfettiĢliğe, yapılacak müfettiģlik yardımcılığı giriģ sınavını kazanmak Ģartıyla müfettiģ yardımcısı olarak girilir hükmünün yer almasına karģın; KuruluĢun müfettiģ ihtiyacı dikkate alınarak yönetmeliğe eklenen Geçici 2 nci maddedeki koģulları taģıyan personelden 6 kiģi, yönetim kurulu kararıyla 2012 yılı içinde baģmüfettiģ olarak atanmıģtır. Yönetmeliğin 21 inci maddesindeki müfettiģliğe, yapılacak müfettiģlik yardımcılığı giriģ sınavını kazanmak Ģartıyla müfettiģ yardımcısı olarak girilir hükmüne istinaden, geçen yıllar denetim raporlarında; yönetmeliğin açık hükmüne rağmen kuruluģta müfettiģ yardımcısı kadrosunun bulunmadığı belirtilmiģ, etkin bir denetim sağlamak ve yönetmelik hükümlerine uyabilmek açısından kısa sürede müfettiģ yardımcısı kadrosu alınması önerilmiģtir. Bakanlar Kurulunun 24.09.2012 tarih ve 2012/3777 sayılı Kararı ile 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin eki (I) sayılı cetvelde değiģiklik yapılmıģ ve Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü için, 10 adet müfettiģ ve 10 adet müfettiģ yardımcısı kadrosu ihdas edilmiģtir. 2013 yılı içinde TeftiĢ Kurulu BaĢkanlığı tarafından, 4 daire baģkanlığı ve 18 iģletme için toplam 22 cevaplı rapor ve 4 inceleme raporu düzenlenmiģtir. Yıl içinde düzenlenmiģ soruģturma raporu bulunmamaktadır. c)müģavir ve baģuzmanlar: Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğünde 2013 yılı sonunda müģavir ve baģuzman kadrolarında 67 personel bulunmaktadır. Bunlardan 43 kiģisi genel müdürlük merkezinde, 24 kiģisi iģletmelerde istihdam edilmiģtir. 2013 yılı sonunda kurumda 165 olan memur kadrosunun, yaklaģık % 41 i müģavir ve baģuzmanlardan oluģmaktadır. MüĢavir ve baģuzman kadrolarında istihdam edilen bu personel yüksek öğrenimli olup, tamamına yakını kuruluģta değiģik kademelerde uzun yıllar görev yapmıģ, bilgi ve deneyimlerinden yararlanılması gereken nitelikli personeldir. Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü iktisadi devlet teģekkülüdür. 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname de; iktisadi devlet teģekküllerinin kârlılık ve verimlilik ilkeleri uyarınca çalıģmaları gerektiği düzenlenmiģtir. Ayni Ģekilde; 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararname nin kamu iktisadi teģebbüslerinde istihdam edilecek personelle

6 Sayıştay ilgili temel ilkeleri düzenleyen 2/b maddesinde de personelin; verimlilik ve kârlılık ilkelerine bağlı olarak maliyet bilinci içinde çalıģtırılması hükmü yer almaktadır. 233 ve 399 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamelerde yer alan düzenlemeler uyarınca, iģletmelerde yetiģmiģ personele ihtiyaç duyulurken, değiģik görevlerde uzun süre çalıģmıģ, önemli bilgi birikimine sahip olan ve sayısal olarak da memur kadrolarında çalıģanların % 41 i gibi yüksek bir orana ulaģmıģ olan müģavir ve baģuzmanların daha etkin bir Ģekilde kullanılması gerektiği düģünülmektedir. Görevden alınan idari personelden oluģan müģavirler ve baģuzmanlara, 2013 yılı içinde uzun süreli kiraya verilen iģletmelerde sözleģme koģullarına uyulup uyulmadığı konusunda incelemeler yaptırılmıģtır. Ayrıca TĠGEM in faaliyetlerindeki etkinliği artırmak amacıyla araģtırma yapmak, rapor hazırlamak gibi hususlarda müģavir ve baģuzmanlara görevler verilmiģtir. 01.01.2013 tarihinde yürürlüğe giren TĠGEM Personeli Görev Yetki ve Sorumluluk Yönergesi nde baģuzmanlara, bitkisel üretim, hayvancılık iģleri, tarımsal yapılar ve sulama, tarımsal mekanizasyon konularında verimlilik ve kaliteye etkisi olacak araģtırma ve geliģtirme faaliyetlerini yürütme görevleri verilmiģtir. 233 ve 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamelerde iktisadi devlet teģekküllerinin kârlı ve verimli çalıģmaları gerektiğine iliģkin düzenlemeler uyarınca; müģavir ve baģuzman kadrolarında bulunan tamamı yüksek öğrenimli ve çoğunluğu kuruluģta uzun yıllar çalıģmıģ olan personelin bilgi ve birikimlerinden daha fazla yararlanılması hususunda tedbirler alınması önerilir. C- Personel durumu: 1-Personel kadroları ve personele iliģkin iģlemler: Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğünün 2013 yılı personel programı ile çalıģanların ortalama ve yılsonu sayısı, bir önceki yılla karģılaģtırmalı olarak aģağıdaki çizelgede gösterilmiģtir.

7 Tablo: 2 -Personel sayıları P e r s o n e l 2012 2013 ÇalıĢan personel Ortalama Yıl sonu Program kadro ÇalıĢan personel Ortalama Yıl sonu kiģi kiģi Sayı kiģi kiģi A-Memurlar: 1-Genel idare hizmetleri 168 166 243 166 165 Toplam (A) 168 166 243 166 165 B-SözleĢmeliler: 1-399 sayılı KHK'ye göre çalıģan 893 875 1.907 1.002 1053 Toplam (B) 893 875 1.907 1.002 1.053 Toplam (A+B) 1.061 1.041 2.150 1.168 1.218 C-ĠĢçiler: 1-Sürekli iģçiler 2.506 2.402 2.402 2.385 2.285 2-Geçici iģçiler 15 14 Toplam (C) 2.521 2.402 2.402 2.399 2.285 Genel toplam (A+B+C) 3.582 3.443 4.552 3.567 3.503 Yüklenici iģçiler 1.960 1.759 1.759 2.249 2.133 Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü personeli; memurlar, sözleģmeli personel ve iģçilerden oluģmaktadır. TeĢekkülün genel idare esaslarına göre yürütülmesi gereken asli ve sürekli görevleri, 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ekindeki I sayılı cetvelde kadro unvanları gösterilmiģ olan memurlar tarafından yerine getirilmektedir. Memurlar hakkında, Kanun Hükmünde Kararnamede belirtilen hükümler dıģında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu hükümleri uygulanır. Genel idare esasları dıģında yürütülen hizmetler, 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede belirtilen hukuki esaslar çerçevesinde akdedilecek bir sözleģme ile çalıģtırılan ve iģçi statüsünde olmayan sözleģmeli personel vasıtasıyla yerine getirilmektedir. SözleĢmeli personele iliģkin pozisyon unvanlarına Kararnameye ekli II sayılı cetvelde yer verilmiģtir. Memurlar ve sözleģmeli personel tarafından yerine getirilenler dıģındaki diğer hizmetler ise, 4857 sayılı ĠĢ Kanunu hükümlerine tabi olan iģçi personele gördürülmektedir. 2013 yılsonu itibarıyla TĠGEM de çalıģan sayısı; 165 memur, 1.053 sözleģmeli personel ve 2.285 iģçi olmak üzere toplam 3.503 kiģi olarak gerçekleģmiģtir. Ayrıca Devlet Personel BaĢkanlığı tarafından teģekkül için, 179 prim gün sayısını aģmamak üzere 204 adam /ay geçici iģçi pozisyonu vize edilmiģ ve bu kapsamda yıl içinde ortalama 14 geçici iģçi istihdam edilmiģtir.