ASUR TİCARET KOLONİLERİ DÖNEMİNDE ANKUWA ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Hülya KAYA HASDEMİR 1 Özet Alişar tabletlerinde sıkça Ankuwa adının geçmiş olması Asur Ticaret Kolonileri Çağı nın önemli merkezlerinden biri olan Ankuwa nın Alişar olabileceği fikrinin kabul edilmesini sağlamıştır. Alişar Kızılırmak kavisi içerisinde, Yozgat ilinin 30 km güney doğusunda yer almaktadır. Alişar Höyük kazıları 1927 de Profesör James H. Breasted başkanlığında başlamıştır. Kazılar daha sonra H.H. von der Osten başkanlığında devam etmiştir. Kazılar sonucunda Alişar Höyük ile Kaniš Kārum un çağdaş tabakalara sahip olduğu keşfedilmiştir. Kārum Ib ve II. tabakları ile Alişar Höyük 10T ve 11T tabakalarının çağdaş olduğu anlaşılmıştır. Alişar da bulunan çivi yazılı tabletler de bu tabakalarda bulunmuştur. Alişar Höyük Orta Anadolu da Eski Asurca yazılmış tablet çıkarılan üç merkezden birisidir. Ankuwa hakkındaki bilgileri Alişar tabletleri ve Kültepe tabletlerinden öğrenmekteyiz. Alişar metinleri I.J. Gelb tarafından OIP 27 de yayınlanmıştır. Ankuwa nın siyasi tarihi hakkında önemli bir bilgi N.B. Jankowskaja tarafından yayınlanan bir tablette bulunmaktadır. Kaniš ile Hattuš arasında önemli bir merkez olan Ankuwa ya Asurlu tüccarların yerleştikleri ve sarayın ihtiyaçlarını karşılayıp ticaret yaptıkları bilinmektedir. Alişar da yapılan kazılar sonucunda Eski Asur yerleşmelerine ait caddeler ve yapı kalıntıları bulunmuş ve yayınlanan Alişar metinlerinde Asurlu tüccarlara ait çeşitli içerikler barındıran mektuplar bulunmuştur. Bu iki unsur Alişar da Asurlu tüccarların bulunduğunu gösteren kanıtlardır. Anahtar kelimeler: Ankuwa, Alişar, Yozgat, Asurlu tüccar, Alişar tabletleri Abstract An Evaluation on Assyrian Trade Colonies Period Ankuwa The name of Ankuwa was constantly used in Alisar tablets; and as a result of this, the idea that Ankuwa which was one of the important centers of Asur Trade Colonies Age can be Alisar was accepted. Alisar situates in Kızılırmak curve and 30 km southeast of Yozgat. The Alisar Hüyük excavations were started with the presidency of Professor James H. Breasted in 1927 and continued with the presidency of H.H. von der Osten. After excavations, it was discovered that Alisar Hüyük and Kanis Karum have contemporary (modern) layers. It was understood that Karum I and II. layers and Alisar Hüyük 10 T and 11 T layers are contemporary (modern). The cuneiform tablets in Alisar were found at these layers. Alisar Hüyük is one of the three centers where tablets written in old Assyrian were found in Middle Anatolian. We learn from the tablets of Alisar and Kültepe about Ankuwa. Alisar texts were printed by I.J.Gelb in OIP 27. There is important information about the political history of Ankuwa in a tablet printed by N.B. Jankowskaja. It is known that Assyrian merchants settled down Ankuwa which was an important center between Kanis and Hattus and provided the necessities of the palace and traded. In consequence of the excavations, roads and building remnants belonging to Old Assyria settlings and letters including various contents belonging to Assyrian merchants in printed Alisar texts were found. These two components are evident for the fact that Assyrian merchants lived in Alisar. Key word: Ankuwa, Alisar, Yozgat, Assyrian merchants, Alisar tablets 1 Arş. Gör. Muş Alparslan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Muş, th.kayahasdemir@alparslan.edu.tr 64
1. Giriş Eski Anadolu tarihinde Kaniš Kārum unun II. ve Ib tabakaları dönemine Asur Ticaret Kolonileri Çağı denilmiştir. 2 Asur Ticaret Koloniler Dönemi Anadolu tarihinde farklı bir konum işgal eder. 3 Çünkü Asurlu tüccarların M.Ö. II. bin yılın başlarından itibaren Anadolu ya gelerek ticaretle uğraşmaları sayesinde Anadolu yazı ile tanışmış ve tarihi devirlere girmeye başlamıştır. 4 Tüccarlar önceleri Asur a yakın olan Kuzey Suriye bölgesinde ticarete başlamışlar daha sonra bu ticaret ağını genişleterek Anadolu ya yayılmaya ve burada ticaret kolonileri kurmaya başlamışlardır. 5 Bu ticaret ağının merkezi Kaniš Kārum yani Kültepe olmuştur. Asurlu tüccarlar Anadolu da ticaret ile uğraştıkları şehirlerde kārum ve wabartum teşkilatları kurmuşlardır. 6 Kurmuş oldukları bu teşkilatlar sayesinde ticaretlerini daha sistemli hale getirdikleri görülmüştür. Kārum dairesi, tüccarlar arasındaki davaları çözüme kavuşturma, faiz oranlarını belirleme, ölçü ve tartı aletlerini kontrol etme, tüccarlara kefil olma ve onların mallarını depo etme gibi işlemlere sahipti. Kārumun olmadığı daha küçük şehirlerde ise bu görev wabartum dairelerine düşüyordu. 7 Büyük çapta ticaret merkezleri olan Kaniš, Durhumit, Hahhum gibi kārum merkezlerinin dışında daha küçük ticaret merkezleri olan Karahna, Zalpa ve Šamuha da wabartum bulunduğu bilinmektedir. 8 Asur Ticaret Kolonileri Döneminde Ankuwa da bir wabartumun varlığı tartışma konusu olmuştur. Orlin Ankuwa da bir wabartum olabileceğini kabul etmektedir. 9 Akurgal Alişar da Asurlu tüccara ait tabletlerin bulunmasını, burada bir wabartum teşkilatının olduğunu kabul etmeye yeteceğini düşünmektedir. 10 Balkan ise Lewy nin OIP 27 de 18 nolu belgeyi wa-ba-[ar-tum] [a] ša [A-an]-ku-wa olarak okumasına dayanarak Ankuwa da wabartum bulunduğunu kabul etmiştir. 11 Bunlara karşın O.R. Gurney ve Ünal kesin bilgi vermekten kaçınarak Ankuwa da bir wabartum bulunduğuna şüphe ile yaklaşmışlardır. 12 2. Ankuwa nın tarihçesi Asur Ticaret Kolonileri Çağı nda önemli bir merkez olan Ankuwa nın Alişar olacağı kabul görmektedir. 13 Alişar tabletlerinde Ankuwa adının sıkça geçmesi ve Boğazköy ile Alişar arasındaki yaklaşık uzaklık da Hitit metinlerinden elde edilen bilgilere uygun olduğundan, ilk kez I. J. Gelp Ankuwa nın Alişar Höyük ile lokalize edilmesi gerektiğini söylemiş ve bu görüş en başta J. Lewy olmak üzere diğer birçok araştırmacı tarafından kabul edilmiştir. 14 Alişar Kızılırmak kavisi içerisinde 15 Yozgat ilinin 30 km güney doğusunda yer almaktadır. 16 2 Hasan Ali Şahin, Anadolu da Asur Ticaret Koloniler Devri, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 2004, s. 11 3 Louis L. Orlin, Assyrian Colonies in Cappadocia, Paris, 1970, s. 227 4 Şahin, s. 11 5 Larsen M.T., The Old Assyrian City-State and its Colonies, Copenhagen, 1976, s. 366 6 Orlin, s.226-227 7 Şahin, s. 12 8 Ahmet Ünal, Hitit Kenti Ankuwa nın Tarihçesi ve Lokalizasyonu Hakkında, Belleten, Cilt: XLV/2, Sayı: 180, 1981, s. 434-436 9 Orlin, s.153 10 Ekrem Akurgal, Anadolu Kültür Tarihi, Tübitak, Ankara, 2005, s. 40 11 Balkan Kemal, Mama Kralı Anum-Hirbi nin Kaniš Kralı Warşama ya Gönderdiği Mektup, Ankara, 1957, s. 42 12 Ünal, s. 487 13 K. Nashef, die Orts-und Gewassernamen der atlassyrischen Zeit, Weisbaden, 1991, s.9-10; I. J. Gelb Inscriptions from Alishar and Vicinity, Oriental Institu Publications 27, Chicago, 1935, 49A, 49 B,17 14 Ünal, s. 452 15 Orlin, s.216 16 Hans Henning von der Osten, Erich F. Schmidt, The Alishar Hüyük Season of 1927, Part I, Chicago, 1930, s.20 65
Alişar, Kalkolitik Çağ dan itibaren yerleşim görmüş olup 17 burada en çok nüfus M.Ö. II. bin yılda görülmüştür. 18 Alişar, Orta Anadolu da Erken Tunç Çağı nın önemli merkezlerinden birisidir. 19 Alişar Höyük kazıları 1927 de Profesör James H. Breasted başkanlığında başlamıştır. Kazılar 1927-1932 yılları arasında H.H. von der Osten başkanlığında devam etmiştir. Alişar da kazılar biri tepede, diğeri tepenin teras kısmında olmak üzere iki bölümde yapılmıştır. Kazılar sonucunda Alişar Höyük ile Kaniš Kārum un çağdaş tabakalara sahip olduğu keşfedilmiştir. Kārum Ib ve II. tabakları ile Alişar Höyük 10T ve 11T tabakalarının çağdaş olduğu anlaşılmıştır. Terasta yapılan kazılarda Kaniš Kārum unun Ib tabakasıyla çağdaş olan belgeler bulunmuştur. Burası 10T olarak adlandırılan tabakadır. 11T de ise Kaniš Kārum II. tabaka ile çağdaş olan evler ortaya çıkmıştır. 20 Batı Anadolu için Truva nasıl ayrı bir önem arz ediyorsa Orta Anadolu için de Alişar öyle bir önem arz etmektedir. Çünkü Alişar, Orta Anadolu da ilk kez sistemli kazı metotlarının kullanıldığı alan olmuştur. Burada ilk defa ham toprağa kadar inilerek Orta Anadolu höyükleri için kesin bir stratigrafi elde edilmiştir. 21 Ankuwa, Hitit öncesinde kurulmuş Hatti kökenli bir kenttir. Kentin baş tanrıçasının Hatti kökenli Katahha olması bunu kanıtlar niteliktedir. 22 Alişar Höyük Orta Anadolu da Eski Asurca yazılmış tablet çıkarılan üç merkezden birisidir. 23 Ankuwa nın siyasi tarihine ışık tutan belgeler Alişar da bulunan Eski Asurca ve çivi yazısıyla yazılmış olan tabletlerdir. Bunlardan anlaşıldığına göre Kuššara kralı Pithana Alişar ı zapt ettikten sonra oğlu Anitta yı buraya rabi-simmiltim (veliaht prens) olarak atamıştır. Anitta babasının ölümüne kadar burada kalmış ve Pithana nın ölümünden sonra rubaum-rabium (büyük kral) olarak Kaniš e gelip tahta çıkmıştır. Oğlu Peruwa yı buraya rabi-simmiltim olarak göndermiştir. Alişar a gönderilen veliahdın devlet yönetimini öğrenerek ileride kral olmaya burada hazırlandığı görülmektedir. 24 Alişar ın siyasi tarihi hakkında önemli bilgi veren bir tablet N.B. Jankowskaja tarafından yayınlanmıştır. Ankuwalı adam Šinahuttum prensi ve Kapitralı adam birleşerek, Hattušalı adama karşı isyan ettiler. Belgenin kırık olan kısımlarında ise bu koalisyonda yer alanların Kaniš ten yardım istedikleri anlaşılmaktadır. 25 Orta Anadolu da Kaniš, Hattuš ve Alişar da Asurlu tüccarların birer pazar yerlerinin bulunduğu, bu şehirlerde yapılan kazılar sonucunda neticelenmiştir. 26 Ankuwa, Asur Ticaret Koloniler Döneminde Kaniš ile Hattuš arasında önemli bir ticaret merkezi olmuştur. 27 Anadolu ya gelen Asurlu tüccarların Ankuwa da ikamet ederek sarayın ihtiyaçlarını karşıladıklarını ve ticaret ile uğraştıklarını Alişar metinlerinden öğrenmekteyiz. Bu tüccarlardan birisi Usur-ša-Aššur un oğlu Idi-Kubum dur. 28 Alişar da yapılan kazılarda Nabi-Enlil isimli tüccarın da bir arşivi olduğu belirlenmiştir. 29 Nabi-Enlil arşivi 1932 yılında Alişar 10 T tabakasında 17 Füruzan Kınal, Eski Anadolu Tarihi, TTK, Ankara, 1987, s. 25 18 Erich F. Schmidt, The Alishar Hüyük Season of 1928 and 1929, Part I, Chicago, 1932, s.15-16 19 Akurgal, s. 11 20 Erich F. Schmidt, The Alishar Hüyük Season of 1928 and 1929, Part I, Chicago, 1932, s.15-16 21 Kınal, s. 25 22 Ünal, s. 434-436 23 Kemal Bakan, Kaniš Kārumunun Kronoloji Problemleri Hakkında Müşahedeler, TTK, Ankara, 1955, s.8 24 Şahin, s. 57 25 N.B. Jankovskaja, Klinopisnye teksty iz Kjul-Tepe, Moskva, 1968, no: 10 26 Kınal, s. 61 27 Şahin, s. 58 28 OIP 27, 12: 8, 15; 16: 4; 20: 4; 39: 4; 40: 5; 43: 4; 54: 1, 5 29 Orlin, s. 154 66
bulunmuştur. Nabi-Enlil arşivindeki belgeler Kaniš Kārum unun Ib tabakasıyla çağdaştırlar. Alişar bu dönemde bir kraliçe tarafından idare edilmekteydi ve henüz Anitta idaresine girmemişti. 30 Nabi-Enlil arşivinde bulunan bir mektup dikkat çekicidir. Bu mektupta Ankuwa da prensin emri ile hapse atılan tüccarların suçlarının affedilip, serbest kalmaları için kefalet ödenmesi teklif edilmektedir. 31 Ankuwa daki halkın ticaretin yanında aynı zamanda tarım ile de uğraştıkları bilinmektedir. 32 3. Ankuwa daki kuruluş ve idareciler Ankuwa da Anitta idaresinden önce ve sonra bazı kuruluş ve idarecilerin olduğunu Kaniš Kārum unun Ib tabakasıyla çağdaş olan tabletlerden öğrenmekteyiz. 33 Ankuwa da Anitta dan önce kralların (rubaum) hüküm sürdüğünü bilmekteyiz. Ancak metinlerde bu krallardan yalnızca Harpatiwa nın adını öğrenebiliyoruz. OIP 53 nolu metinde Kral Harpatiwa nın yerli bir bayan köleyi azat ettiğinden bahsedilmektedir. 34 Kültepe de de kral veya yüksek mahkeme görevlilerinin, yerli köleler ve borçluları azat ettikleri bilinmektedir. 35 Ankuwa da Kaniš Kārum unun Ib tabakası ile çağdaş olan 11T tabakasında kentin idaresinin başında bir kraliçenin (rubatum) ve onun yanında veliaht prensin (rabi-simmiltim) olduğunu öğrenmekteyiz. OIP 5 nolu belge Nabi-Enlil isimli tüccar tarafından gönderilen bir mektubu içermektedir. Bu mektupta Nabi-Enlil, Ankuwa kraliçesi ve prensinden tutuklanmış olan Hapiruların 36 serbest bırakılmalarını istemektedir. Böyle resmi bir belgede kral yerine, kraliçe ve prensin zikredilmesi mektubun yazıldığı zamanda Ankuwa nın idaresinin bu kraliçe tarafından sağlandığını gösterir. 37 Alişar metinleri sayesinde Ankuwa da kral, kraliçe ve prenslerin yanı sıra diğer görevlilerin de ikametgâhı olan bir sarayın varlığını da biliyoruz. 38 Ankuwa da Anitta idaresinin başladığını, onun metinlerde rubaum rabium yani büyük kral olarak zikredilmesinden anlıyoruz. 39 İdarede Anitta dan sonra rabi-simmiltim olarak anılan Peruwa gelmektedir. 40 Metinlerde Anitta nın yüksek memurlarından olan Habuala dan purullum rabum olarak bahsedilmektedir. 41 Metindeki purullum rabum ša Ankuwa tabiri şehirdeki en yüksek otoriteyi temsil etmekteydi. 1932 yılı kazısında ele geçirilen bu belgeden, Ankuwa da Anitta idaresinden sonra şehirdeki kral ve kraliçelerin yerini bu valilerin aldığını anlamaktayız. 42 İdareciler arasında anılan unvanlardan birisi de nibum dur. 43 Nibum, Asurca naba um atamak, tayin etmek, ad vermek fiilinden yapılmış bir terimdir. Bu görevlinin resmi bir sözcü olduğu kabul görmektedir. 44 GA-šu-um 45 olarak adlandırılan görevlinin ise hâkim olduğu kabul edilmektedir. 46 Anadolu da, Asur Ticaret Kolonileri Çağı nda yıllar limum olarak adlandırılan idarecilerin isimleri ile anılmıştır. 47 Limum adı verilen şahısların bir yıllığına seçildikleri ve herkes tarafından bilindikleri anlaşılmak- 30 Balkan, Mektup, s. 54-55 31 OIP 27, 5 32 Orlin, s. 174 33 Ünal, s. 437 34 OIP 27, 53; Cahit Günbattı, Harsamna Kralı Hurmeli ye Gönderilen Mektup ve Kaniš Kralları, TTK, Ankara, 2014, s. 62; Paul Garelli, Les Assyriens en Cappadoce, Paris, 1963, s.71 35 Orlin, s. 153 36 Toplumda yer alan sosyal bir sınıf, bkz. The Assyrian Dictionary, Volume: 6, Chicago, 1956, s. 84 37 OIP 27, 5: 12; Muhibbe Darga, Anadolu da Kadın, YKY, İstanbul, 2015, s. 86 38 OIP 27, 25: 13 39 OIP 27, 49 A: 25, 49 B: 27 40 OIP 27, 49 A: 25, 49 B: 27 41 OIP 27, 49 A: 9,15, 49 B: 15,16; 42 Balkan, Mektup, s. 56 43 OIP 27, 23: 6 44 Larsen, s. 128 45 OIP 27, 23: 6 46 Orlin, s. 77 47 Larsen, s. 192 67
tadır. Limumlar Asur da seçilmelerine rağmen Suriye ve Anadolu da da tanılıyorlardı. 48 Limum listelerindeki isimler genellikle kişilerin babalarının isimleri ile başlarken bazı durumlarda lakapların, mesleklerin ve sosyal statülerin de listelerde kullanıldığı görülmüştür. 49 Alişar tabletlerinde beş adet limum tespit edilmiştir. 50 Bunların isimleri, Adad-bani 51, Hananarum 52, Ikupia 53, Riš (Šamaš) 54 ve Sisa dır. 55 4. Sonuç Asur Ticaret Koloniler Dönemi nde Ankuwa önemli ticaret yolları üzerinde yer almıştır. Nitekim dönemin önemli ticaret merkezlerinden olan Kaniš ile Hattuš arasında yol güzergâhı üzerinde yer almaktaydı. Ayrıca Asur ve Kaniš ten Karadeniz bölgesindeki ticaret merkezlerine ulaşmak isteyen tüccarların kullandığı yollardan birisi de Ankuwa dan geçmekteydi. Ankuwa da bir wabartum teşkilatının varlığı konusunun tartışmalı olduğuna değinmiştik. Kaniš ile Hattuš gibi önemli iki merkezin yol güzergâhı üzerinde yer alan Ankuwa da fikrimce bir wabartum teşkilatı yer almalıydı. Ankuwa nın dönemdeki önemini hem kazılar sonucu ele geçirilen zengin materyaller hem de çivi yazılı tabletler ortaya koymaktadır. Metinlerde var olan idareci isimlerinden anladığımız kadarıyla Ankuwa, Anitta idaresinden önce ve sonra kuruluş ve idareciler bakımdan zengin bir şehir olmuştur. Kuššara kralları da veliaht olarak belirledikleri prensleri, devlet yönetiminde tecrübe kazanmaları için burada idareci olarak görevlendirmişlerdir. 5. Kaynakça Akurgal Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi, Tübitak, Ankara, 2005 Balkan Kemal, Kaniš Kārumunun Kronoloji Problemleri Hakkında Müşahedeler, TTK, Ankara, 1955 Balkan Kemal, Mama Kralı Anum-Hirbi nin Kaniš Kralı Warşama ya Gönderdiği Mektup, Ankara, 1957 Darga Muhibbe, Anadolu da Kadın, YKY, İstanbul, 2015 Garelli Paul, Les Assyriens en Cappadoce, Paris, 1963 Gelb Ignace J., Inscriptions from Alishar and Vicinity, Oriental Institu Publications 27, Chicago, 1935 Günbattı Cahit, Harsamna Kralı Hurmeli ye Gönderilen Mektup ve Kaniš Kralları, TTK, Ankara, 2014 Jankovskaja N.B., Klinopisnye teksty iz Kjul-Tepe, Moskva, 1968 Kınal Füruzan, Eski Anadolu Tarihi, TTK, Ankara, 1987 Larsen M.T., The Old Assyrian City-State and its Colonies, Copenhagen, 1976 Nashef Khaled, die Orts-und Gewassernamen der Atlassyrischen Zeit, Weisbaden, 1991 Orlin Louis Lawrence, Assyrian Colonies in Cappadocia, Paris, 1970 48 Şahin, s. 13 49 Klas R. Veenhof, The Old Assyrian List of Year Eponyms from Karum Kanish and Its Chronological Implications, TTK, Ankara, 2003, s. 23-25 50 Balkan, Kronoloji, s. 7 51 OIP 27, 29 52 OIP 27, 8: 9 53 OIP 27, 39: 1, 4 54 OIP 27, 20: 14 55 OIP 27, 18a: 23 68
Osten Hans Henning von der, Schmidt Erich F.,The Alishar Hüyük Season of 1927, Part I, Chicago, 1930 Schmidt Erich F., The Alishar Hüyük Season of 1928 and 1929, Part I, Chicago, 1932 Şahin Hasan Ali, Anadolu da Asur Ticaret Koloniler Devri, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 2004 The Assyrian Dictionary, Volume: 6, Chicago, 1956 Ünal Ahmet, Hitit Kenti Ankuwa nın Tarihçesi ve Lokalizasyonu Hakkında, Belleten, Cilt: XLV/2, Sayı: 180, 198 69