Tekirdağ İlinde Unlu Mamul Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Pazarlama Yapılarının İncelenmesi Sedat ÖZDEMİR T.Ü. Tekirdağ Ziraat Fakültesi

1 Tekirdağ İlinde Unlu Mamul Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Pazarlama Yapılarının İncelenmesi Sedat ÖZDEMİR T.Ü. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Yüksek Lisans Tezi Tekirdağ-2005

2 T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKİRDAĞ İLİNDE UNLU MAMUL SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTEREN İŞLETMELERİN PAZARLAMA YAPILARININ İNCELENMESİ Sedat ÖZDEMİR Yüksek Lisans Tezi Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı 2005 TEKİRDAĞ

3 YÜKSEK LİSANS TEZİ Tekirdağ İlinde Unlu Mamul Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Pazarlama Yapılarının İncelenmesi Sedat ÖZDEMİR Trakya Üniversitesi Tekirdağ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Danışman: Yrd. Doç. Dr. M. Ömer AZABAĞAOĞLU 2005 Jüri: Yrd. Doç. Dr. M. Ömer AZABAĞAOLĞU Yrd. Doç. Dr. Okan GAYTANCIOĞLU Yrd. Doç. Dr. İsmail YILMAZ

4 T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKİRDAĞ İLİNDE UNLU MAMUL SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTEREN İŞLETMELERİN PAZARLAMA YAPILARININ İNCELENMESİ Sedat ÖZDEMİR Yüksek Lisans Tezi Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı Bu tez 21 / 09 / 2005 Tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Başarılı bulunarak oy birliği ile kabul edilmiştir. Yrd. Doç. Dr. M. Ömer AZABAĞAOĞLU (Danışman) Yrd. Doç. Dr. Okan GAYTANCIOĞLU Yrd. Doç. Dr. İsmail YILMAZ

5 1. GİRİŞ Unlu mamuller toplumun beslenmesinde önemli bir yer oluşturmaktadır. Bu ürünlerin hammaddesinin başında buğday gelmektedir. Buğday un ve unlu mamuller sektörünün temel hammaddesidir. Dünyada ve Türkiye de buğdaya dayalı gıdalar, toplumun beslenmesinde temel ürünler olarak ağırlıklarını öteden beri korumaktadır. Bilindiği gibi un sanayi Türkiye de kurulan ilk sanayi dallarından biridir. Hemen hemen her şehirde un fabrikası bulunmaktadır. Türkiye de büyüklü küçüklü yaklaşık 1200 adet un fabrikası bulunmaktadır. Mevcut kurulu kapasitenin çok üstünde olması nedeniyle kapasitenin ancak % 60 ı oranında yararlanılabilmektedir. Türkiye de un üretimi karataş değirmenleri ve modern un fabrikalarında olmak üzere iki şekilde yapılmaktadır. Ancak karataş değirmenlerinin sayısı günümüzün şartlarına bağlı olarak gittikçe azalmış ve yerini modern un fabrikalarına bırakmıştır. Un ve unlu mamuller sanayi üretimi ülkemizin toplam gıda sanayi üretim değerinin yaklaşık % 43 ünü oluşturmakta, un sanayiinin payı ise %17 yi bulmaktadır. Un ve unlu mamuller sanayisinde işletmelerin karşılaştıkları üç temel sorun; finansman (ürün alım), değerlendirme (teknoloji) ve pazarlama sorunlarıdır. Bu sorunlara ilaveten ayrıca özellikle un fabrikalarındaki teknoloji geriliği ve atıl kapasitenin fazla olması da başlıca temel sorunlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Unlu mamuller olarak nitelendirilen ürünler; buğday unu, irmik ve bulgur, diğer unlar, kahvaltılık tahıl ürünleri, makarna, erişte, ekmek, kraker, bisküvi, pasta, kek ve diğer unlu mamulleri kapsamaktadır. Un ve unlu mamuller sektöründeki küçük ölçekli firmalar daha çok ekmek (ekmek fırını) ve tatlılara (pasta ve unlu mamul imalathaneleri) yönelirken orta ve büyük ölçekli firmalar potansiyel üretime ağırlık veren bütünleşmiş tesislerde faaliyet göstermektedir. Özellikle son yıllarda kahvaltılık tahıl ürünleri önemli ölçüde genişleyerek Avrupa ülkelerinde ve yeni yeni Türkiye de de tüketicilerin tüketim alışkanlıklarını değiştirerek tercih edilen ürünler haline gelmiştir. Sektör, bu performansı sayesinde Türkiye gıda sanayiinde ve ekonomide önemli bir katma değer yaratmaktadır. Bu araştırmada Türkiye de un ve unlu mamuller sektörü hakkında genel bilgiler verilerek sektörde bugüne kadar yaşanan ve halen yaşanmakta olan sorunlar ve ayrıca AB ülkeleri ekonomisindeki yeri üzerinde durulmuştur. Araştırmanın asıl konusu ise Türkiye de gıda sektöründe faaliyet gösteren unlu mamul üreticisi işletmelerin ekonomik ve fiziki yapılarını Tekirdağ ili örneğini seçerek incelemektir. Bu amaçla

6 Tekirdağ ilinde faaliyet gösteren unlu mamuller sektöründeki firmaların pazar araştırma faaliyetlerinden başlayıp, üretim ve kalite uygulamaları ile devam edip, sevkiyat ve dağıtım kanallarının müşteri memnuniyetini de içine alacak şekilde pazarlama sistemlerinin bir bütün halinde analiz edilmesidir. Araştırma, yedi bölümden oluşmaktadır. Araştırmanın ilk bölümü olan Giriş bölümünde araştırmanın önemi ve amacı ortaya konulmuştur. İkinci bölümde ise araştırma materyalinin nereden ve nasıl temin edildiği anlatılarak, bu araştırmada hangi yöntemlerin uygulandığı açıklanmıştır. Dünya ülkelerinde un ve unlu mamuller sektörü ile yıllardır Türkiye nin tam üye olmak için uğraş verdiği AB ülkelerinde sektörün yapısı ve ticarete yaptığı katkılar ise araştırmanın üçüncü bölümünde incelenmiştir. Un ve unlu mamuller sektörünün Türkiye deki durumu dördüncü bölümde ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir. Un ve unlu mamuller sektörünün pazarlama yapılarının detaylı olarak incelendiği bölüm, beşinci bölümdür. Tekirdağ ilindeki unlu mamuller sektörünün incelendiği bölüm olan altıncı bölüm Araştırma bulguları başlığını taşımaktadır. Bu bölümde söz konusu bölgedeki sektörde yer alan firmalar ayrıntılı olarak incelenmiştir. Daha önceki bölümlerde yer alan bulgular incelenerek, araştırmanın yedinci ve son bölümü olan Sonuç ve Öneriler bölümü oluşturulmuştur.

7 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1 Materyal Araştırma materyali birincil ve ikincil verilerden oluşmaktadır. Tekirdağ ili ve ilçelerinde faaliyet gösteren ve un ve unlu mamuller üretimi yapan 38 işletmeden anket yoluyla elde edilen veriler araştırmanın birincil verilerini oluşturmaktadır. Bu verilerin toplandığı işletmelerin 13 ü Çorlu da, 9 u Çerkezköy de, 6 sı Saray da, 4 ü Malkara da, 4 ü Tekirdağ merkezde, 1 tanesi Muratlı da ve kalan 1 i de Hayrabolu da faaliyet göstermektedir. Bu veriler 2004 Eylül ayına ait yatay kesit verileridir. Araştırmada kapsamlı bir literatür taraması da yapılmış olup, Türkiye de un ve unlu mamuller sektörünün genel yapısı ve özellikleri de ayrıntılı bir biçimde ikincil verilerden temin edilmiştir. Sektörü bir bütün olarak incelemenin nedeni çalışmanın makro düzeyde bilgiler içermesidir. Bundan dolayı kapsamlı bir literatür taraması yapılarak çalışmaya materyal toplanmıştır. Toplanan veriler, başta ABD, AB ve Türkiye deki unlu mamuller sektörü hakkındaki uygulamaları ve sayısal verileri içeren internet siteleri ile konu ile ilgili çeşitli yazılı belgelere dayanmaktadır. Bunların dışında konu ile ilgili bugüne kadar yayınlanmış olan birçok yayına da ulaşılarak bu çalışmalardan ve bu çalışmaların sonuçlarından yararlanılmıştır. 2.2 Yöntem Tekirdağ İli ve ilçelerinde unlu mamul sektöründe faaliyet gösteren firmaların işletmecilik ve sektörel özellikleri ile ürettikleri ürünleri nasıl pazarladıklarının araştırıldığı bu çalışmada daha çok gözleme ve yoruma dayalı (kalitatif) analizlerden yararlanılmıştır. Araştırma bölgesinde çok sayıda işletme bulunduğu için araştırmanın zaman ve maddi olanakları da dikkate alınarak işletmeler gayeli örnekleme yöntemine göre, bulunduğu bölgedeki pazarın büyük kısmını elinde bulunduran güçlü firmalar arasından seçilmiştir. Seçilen işletmelerin Tekirdağ ilinin sosyal ve nüfus yapısı da dikkate alınarak genelde tüm ilçelerden bire bir görüşülerek örnek alınmıştır. Buna göre 38 işletme belirlenmiş ve Ek 1 de sunulan anket formuna göre bu işletmelerle anket yapılmıştır. Araştırma sonuçları da çizelgeler ve grafiklerle gösterilerek bu konuda kapsamlı yorumlarda bulunulmuştur.

8 3. DÜNYA ÜLKELERİNDE UN ve UNLU MAMÜLLER SEKTÖRÜ Un ve unlu mamullerin temelini hububatlar oluşturmaktadır. Graminea familyasından unlu ve taneli bitkilere hububat denilmektedir. Bu sınıfa giren bitkiler; buğday, arpa, yulaf, çavdar, mısır, çeltik, darı, kuşyemi olarak sınıflanmaktadır. Bu çeşitlerden herhangi birisinin bir ülkede yetişmesinde o ülkenin toprak, iklim ve ekonomik koşulları rol oynamaktadır. Çizelge 3.1. Dünya Hububat Ekim Alanı ve Üretimi (2004) ÜRÜN TÜRÜ Ekilen Alan (ha) Üretim (bin ton) Hububat 681.236.616 2.252.017.240 Kaynak: www.fao.org, 2004 Çizelge 3.1 den de görüldüğü gibi 2004 yılında dünyada 681.236.616 ha. Hububat üretimi gerçekleşmiştir. Bu alandan sağlanan toplam üretim miktarı ise 2.252.017.240 bin ton dur. 2004 yılı toplam hububat üretimi içerisinde en büyük payı 145.142.583 ha. ekim alanı ve 705 milyon ton luk üretimi ile mısır almaktadır (Çizelge 3.2). Ardından yaklaşık 624 milyon ton luk üretimi ile buğday gelmektedir. Çizelge 3.2. Dünya da Başlıca Hububat Ekim Alanı ve Üretimi (2004) HUBUBATLAR EKİLEN ALAN (ha) ÜRETİM (bin ton) Arpa 57.030.163 155.114.564 Mısır 145.142.583 705.293.226 Darı 33.877.938 27.675.957 Yulaf 11.713.361 26.961.437 Çavdar 7.484.499 19.544.519 Çeltik-Pirinç 153.256.605 608.496.284 Buğday 217.556.474 624.093.306 Kaynak: www.fao.org, 2004 Dünya hububat dış ticareti Çizelge 3.3 de gösterilmektedir. Buna göre 2004 yılı itibariyle Dünya hububat ihracatı 271,0 milyon ton, ithalatı ise 268,6 milyon ton'dur. İhracatta ABD, Fransa, Avustralya ve Kanada gibi ülkeler önemli iken, ithalat başlıca Japonya, G.Kore, ve Meksika gibi ülkelerce yapılmaktadır.

9 Çizelge 3.3. Başlıca Ülkeler İtibariyle Dünya Hububat Ticareti (2004) İhracat İthalat Ülkeler (1000 ton) (1000$) Ülkeler (1000 ton) (1000$) AB (15) 21.272.197 3.206.309 AB (15) 13.653.533 2.597.889 ABD 78.825.317 10.764.092 ABD 4.108.951 933.577 Türkiye 1.246.366 170.776 Türkiye 4.176.930 695.368 Dünya 271.097.392 40.692.300 Dünya 268.674.704 44.771.533 Kaynak: www.fao.org, 2004 2004 yılı dünya hububat ihracatında ABD nin payı 78,8 milyon ton ve 10,7 milyon $ iken AB (15) in payı 21,2 milyon ton ve 3,2 milyon $ dır. Önemli hububatlardan biri olan buğdayın işlenmesiyle elde edilen makarnanın da Dünyada önemli bir talebi vardır. Dünyada makarna ürünlerine olan genel talep, artan dünya nüfusu, gelişmekte olan ülkelerin geleneksel mutfaklarında yer almasa bile, artan kişi başına gelirler ile birlikte batı tarzı yemek alışkanlıklarına yönelen ilgi ve bu ürünlerin lezzeti, ucuzluğu, besleyici olması, kolay hazırlanması, uzun süre muhafaza edilebilmesi gibi özelliklerinden dolayı istikrarlı bir artış göstermektedir. Makarna ürünleri üretimin temel hammaddesi olan durum buğdayına bağımlılığı ve makarnalık sert buğday türünün dünyanın belirli bölgelerinde yetişiyor olması, bu ürünlerin talep edildiği ancak, üretimin yurtiçi talebi karşılamaya yetmediği veya hiç üretimin yapılmadığı ülkeleri net ithalatçı konumuna sokmaktadır. Ülkeler bazı zamanlarda kendi iç pazarlarında ürün çeşitliliğini sağlamak amacıyla da ithalat yapabilmektedir (Güneş ve Ark, 2002). Türkiye Makarnacılar Derneğinin 2005 yılı verilerine göre 2004 yılında gerçekleştirilen toplam 512 bin ton makarna üretiminin sektörde yaratmış olduğu cirosu 270 milyon dolara karşılık gelmektedir. Yine 2004 yılında 60 bin ton olarak gerçekleşen ihracat miktarı 2005 yılında % 86 lık bir artışla 177 bin tona çıkmıştır. İhracat yaptığımız ülke sayısı ise bu noktada 67 den 1092a yükselmiştir. Bu 109 ülkenin % 60 ını Asya ülkeleri, % 23 ünü de Afrika ülkeleri oluşturmaktadır. (HASAD Gıda, Mart 2005 Sayı: 238)

10 Dünya makarna ürünleri pazarı, 5 ülkenin (İtalya, Çin, Belçika-Lüksemburg, ABD ve Fransa) elindedir. Bu ülkelerin toplam ihracat miktarı içindeki oranı %81,4'tür; ancak, uluslararası pazarlarda yaşanan ve temelde fiyata dayalı gerçekleşen rekabet, ülke bazında pazarlarda başarılı olma şansını diğer ihracatçı ülkelere de tanımaktadır. Makarna sektöründe dünya ihracatı 1995-1997 döneminde genel olarak artmıştır (Çizelge 3.4). Bu artış esas olarak, dünya genelinde büyüyen pazarla birlikte üretici ülkelerin, kendi yerli makarna sanayicilerine katma değeri yüksek bu tür ürünlerin ihracatında teşvikler vermek suretiyle ihracata yönelik üretim gerçekleştirmelerinden kaynaklanmaktadır. Bu kapsamda, 1995-1997 yılları arasında, dünya toplam makarna ürünleri ihracat miktarı %7,01 oranında artmıştır. İtalya tek başına dünya makarna ihracatının %61,9'unu gerçekleştirmektedir. İtalya makarna kültürünün ve endüstrisinin yerleşik yapısı, akılcı uluslararası pazarlama stratejileri ve güçlü makarna ürünleri imajı ile dünyanın birçok ülkesinin makarna pazarını elinde tutmaktadır. Bu ülkede makarna ihracatı, dünyanın en büyük ithalatçı ülkeleri olan Almanya, Fransa ve ABD'ye yapılmaktadır. İtalya'nın uluslararası hedef pazar ve ürün çeşitleme stratejisi rakiplerine göre çok daha başarılı görülmektedir. İhracatta Çin, Belçika-Lüksemburg ve ABD, İtalya'dan sonra ortaya çıkmaktadır. Ancak, bu ülkelerin hedef pazarları incelendiğinde, satışlarının büyük bölümünü kendilerine yakın bölgelere gerçekleştirdikleri görülecektir. Çin makarna ürünlerini pazarlayabileceği Hong-Kong, Japonya ve G.Kore pazarlarına, Belçika-Lüksemburg, Fransa ve Almanya gibi AB ülkelerine ve ABD ise Meksika ve Kanada gibi Amerika Kıtası ülke pazarlarına yoğunlaşmaktadır. ABD aynı zamanda dünyanın en önemli makarna ithalatçısıdır ve ithalatı İtalya, G.Kore ve Kanada'dan yapmaktadır. ABD dışında makarna ithalatında en büyük payı sırasıyla %15,9 ile Rusya Federasyonu, %10,8 ile Fransa, %10,4 ile Almanya ve %9,9 ile İngiltere almaktadır. Çizelge 3.4 den de anlaşılacağı üzere 1995 yılı ile 2003 yılı karşılaştırıldığında Çin de önemli bir ihracat azalması olmuştur. Bunun dışında Türkiye ihracatçı bir ülke konumunu korumuştur.

11 Çizelge 3.4. Dünya Makarna İhracatında Yıllar İtibariyle İlk Altı Ülke (Miktar:Ton, Değer:1.000 ABD$) ( İGEME, 2004) 1995 2003 ÜLKELER Miktar Değer Miktar Değer İtalya 1.064.196 1.012.725 1.388.296 1.061.174 Çin 165.733 150.373 16.964 11.969 Belçika- Lüksemburg 72.834 143.544 36.575 47.365 ABD 55.227 90.162 32.113 39.115 Fransa 76.531 84.842 43.933 42.531 Türkiye 86.626 41.602 86.783 41.690 DÜNYA 2.006.497 2.351.758 2.247.683 1.821.759 Kaynak : www.igeme.org.tr, 2004 FAO verilerine göre takriben 1,5 milyar dolar olan Dünya makarna ithalatında en büyük ithalatçı %21 pay ile A.B.D. dir. Bunu %9 ile Almanya ve Fransa, %8 ile Japonya izlemektedir (Çizelge 3.5) Çizelge 3.5 Dünya Makarna İthalatı (2002) Ülke Miktar (Ton) Değer (1.000$) Dünya 1.817.520 1.448.768 Afrika 97.652 61.534 Angola 24.000 9.600 Nijerya 4.673 5.523 Etiyopya 3.703 7.071 Cezayir 2.617 656 K. ve O.Amerika 392.629 408.360 ABD 283.575 302.229 Kanada 80.807 81.754 Meksika 5.918 6.281 G.Amerika 48.327 32.479

12 Şili 16.114 8.931 Brezilya 14.181 10.305 Arjantin 5.105 3.758 Peru 900 673 Asya 354.159 284.424 Japonya 112.772 122.871 K.Kore 51.481 35.703 Hong Kong 48.511 35.951 İsrail 13.233 9.824 Filipinler 11.170 6.574 S.Arabistan 11.000 11.000 B.A.E. 8.900 8.300 Lübnan 8.600 6.300 Singapur 7.963 8.137 Avrupa 886.259 622.147 Almanya 209.129 129.798 Fransa 208.299 125.286 İngiltere 122.858 103.137 Belçika- Lüksemburg 45.028 42.515 İsveç 31.919 21.167 İsviçre 27.621 35.294 Danimarka 23.122 14.293 Hollanda 21.685 12.357 Rusya Fed. 21.662 8.822 İspanya 18.450 27.508 Arnavutluk 16.058 4.957 Avusturya 15.880 13.219 Portekiz 15.808 11.107

13 Yunanistan 12.519 7.664 Hırvatistan 10.813 6.312 Finlandiya 7.632 7.007 İrlanda 3.248 4.475 Okyanusya 38.494 39.824 Avustralya 32.377 33.167 Kaynak : www.fao.org.tr, 2004 A.B.D. : A.B.D. makarna sanayi ticari üretime 1800 lü yıların ortalarında başlamıştır. 1950 yıllarında yaklaşık 450 küçük ölçekli fabrika üretim yapmaktaydı; ancak 1970 li yıllarda büyük firmalar bölgesel çapta üretim yapmaya başlamıştır. Şu anda A.B.D de 30 adet büyük ölçekli firma üretim yapmaktadır. Dahası, sadece birkaç büyük firma piyasanın %80 ine sahiptir. A.B.D. de üreticiler pazar paylarını giderek ithal ürünlere bırakmaktadır. 1993 yılında yurt içindeki üreticilerin payı %87 iken 1994 ve 1995 de sırasıyla %85 ve %84 e gerilemiştir. A.B.D. nin İtalya ve Türkiye den gerçekleştirdiği yumurta içermeyen makarna ithalatı, 1992 1995 yılları arasında %70 in üzerinde artış göstermiştir. Böylece ülke tüketimindeki artışın büyük kısmı ithalat ile karşılanmıştır. Aynı dönemde İtalya ve Türkiye nin ithalat içindeki payı %9 dan %13 ün üzerine çıkmıştır. A.B.D. li üreticiler bu iki ülkenin makarna ihracatını sübvanse ettiğini ve A.B.D. piyasasında fiyatları kırarak yerli sanayie zarar verdiğini iddia etmişlerdir. Türk makarnasının A.B.D. pazarındaki payı %1 in altında olmasına rağmen A.B.D. Uluslararası Ticaret Komisyonu Temmuz 1996 tarihinde A.B.D. makarna pazarının İtalya ve Türkiye den ithal edilen makarnalar nedeniyle zarara uğradığı kararını almıştır. 1995 yılında 50 bin ton dolayında Türkiye den makarna ithal eden A.B.D. Türk makarnalarına 1996 Temmuz ayından itibaren %48-63 oranlarında anti-damping ve %9-16 oranlarında da telafi edici verginin alınmasını kararlaştırmıştır.

14 Kanada : Kanada makarna ticaretinde net ithalatçı konumundadır. 1990-1995 yılları arasında ithalatı %90 oranında artış göstermiştir. A.B.D. Kanada nın makarna ithalatında en önemli ülkedir. Toplam makarna ithalatının ortalama %40 ı A.B.D. den gerçekleştirilmektedir. İthalatında ikinci büyük ülke İtalya dır. İtalya nın ithalatı içindeki payı 1980 li yıllarda artmaya başlamıştır. 1990-1995 yılları arasında İtalya dan yapılan ithalat %83 oranında artış göstermiştir. Japonya : Bu ülkede son yıllarda makarna tüketimi hızla artmaktadır. Makarna tüketimindeki artışın temel nedenleri; sağlıklı bir gıda ve ekonomik oluşudur. Japonya nın en büyük tedarikçisi İtalya dır; ancak 1998 yılından sonra A.B.D. den yapılan ithalat büyük oranda artmıştır. Bunun en önemli nedeni iki büyük Japon makarna üreticisinin A.B.D. de üretime başlamalarıdır. Bu ülkedeki makarna ithalatının %90 ı spagetti olup diğer makarna çeşitleri ve yumurta içeren erişte ithalatı çok düşüktür. 2000 li yıllara doğru Japonya nın Türkiye den makarna ithalatı önem kazanmaya başlamıştır. 2000 yılına gelindiğinde 112 ton olan ithalat, 2001 yılında 426 tona, 2002 yılında 1001 tona ve nihayet 2003 yılında da %77,5 artarak 1777 tona ulaşmıştır. Genel olarak ihracatçı ülke konumunda olan Türkiye de yapılan makarna ithalatı daha ziyade lüks tüketime giren mallara yönelik olarak yapılmakta, bu tür ürünler yine lüks otel ve restoranlarda tüketilmektedir. Dünya bisküvi ihracatı 2001 yılında 3.3 milyar dolar iken, ithalat 2.6 milyon dolardır. Sektörde yer alan bisküvi ürünü üretim ve ihracatında bazı Avrupa birliği ülkeleri (Hollanda, İngiltere, Almanya, Fransa, İtalya ve Belçika-Lüksemburg) önemlidirler. 2001 yılında dünya bisküvi ihracat miktarının %12,8 ini Belçika- Lüksemburg, %8,8 ini İngiltere, %8,5 ini Almanya yaparken, %7,6 lık kısmını Fransa gerçekleştirmiştir. Dünyanın en önemli bisküvi ihracatçısı konumunda olan Belçika- Lüksemburg un en önemli ihraç pazarları Fransa, Almanya ve Hollanda dır. Dünya bisküvi ithalatında, ihracatında olduğu gibi Avrupa Birliği üyesi ülkeler (Fransa, Belçika-Lüksemburg, İngiltere ve Almanya) önde gelmektedir. ABD ve

15 Kanada diğer önemli ithalatçılardandır. Dünya bisküvi ithalatı, 2001 yılında 2.6 milyar $ a ulaşmıştır. 1996 yılına kıyasla, 2001 yılında %12,8 lik bir azalış söz konusu olmuştur (Çizelge 3.7). Çizelge 3.6. Dünya Bisküvi İhracatı ve Önemli On Ülke (Miktar:Ton, Değer:1.000 ABD$) 1995 1996 2001 ÜLKELER M D M D M D Belçika- Lüksemburg 160.189 557.137 163.480 542.685 167.221 485.753 İngiltere 126.183 352.862 137.315 382.751 115.083 344.390 Almanya 92.764 343.331 107.259 375.867 110.901 334.634 Hollanda 115.770 318.890 107.644 281.545 110.520 253.346 Fransa 81.354 290.103 92.595 313.084 99.955 304.144 İtalya 68.619 312.438 65.859 310.743 72.747 312.912 Danimarka 52.105 180.700 51.468 173.772 59.492 169.425 Türkiye 108.080 152.226 139.516 192.741 148.118 169.700 ABD 52.796 97.170 58.998 107.685 66.584 125.477 Kanada 33.170 73.256 41.998 93.654 66.221 146.311 Toplam 857.860 2.604.857 924.134 2.690.873 950.621 2.499.781 Dünya Toplamı 1.206.779 3.385.817 1.372.403 3.684.732 1.310.155 3.263.551 Kaynak : www.igeme.org.tr,, 2002

16 Çizelge 3.7. Dünya Bisküvi İthalatı ve İlk On Ülke (Miktar:Ton, Değer:1.000 ABD$) 1995 1996 2001 ÜLKELER M D M D M D Fransa 146.532 448.461 147.839 445.955 152.198 396.632 Almanya 104.982 347.291 11.511 357.119 99.038 275.305 İngiltere 59.108 213.964 59.225 233.062 75.372 270.385 ABD 73.682 189.123 84.275 220.561 106.728 268.748 Belçika- Lüksemburg 46.983 178.908 53.066 198.377 57.156 172.704 Kanada 44.755 107.470 48.990 114.123 53.039 128.671 İtalya 32.695 99.548 31.127 95.360 33.209 95.412 Hollanda 31.672 100.054 31.432 97.656 33.893 89.331 İrlanda 28.352 83.235 28.671 83.860 26.556 77.166 İspanya 27.435 77.821 31.059 88.909 - - Toplam 596.196 1.845.875 627.195 1.904.882 637.189 1.774.354 Dünya Toplamı 887.552 2.568.212 1.125.189 2.947.699 133.376 2.569.110 Kaynak : www.igeme.org.tr, 2002 Un ve unlu mamuller uluslar arası gıda pazarının büyük parçasını teşkil ederken, unlu mamuller endüstrisi hızlı bir değişim sürecine girmiştir (Kotsionis I.V., ve ark. 2002).

17 4. TÜRKİYE DE UN ve UNLU MAMÜLLER SEKTÖRÜ Tarımsal ürünleri işleyerek değerlendiren gıda sanayi; tarımdan aldığı hammaddeyi, çeşitli hazırlama, işleme, muhafaza ve ambalajlama teknikleri ile daha dayanıklı ve tüketime hazır duruma getiren bir sanayi koludur. Türkiye de, modern teknolojileri uygulayan büyük kapasiteli tesislerin sayısının yaklaşık 2000 civarında olduğu kaydedilmektedir. Kurulu kapasitenin büyük oranı modern tesislere aittir. Gıda sanayiinde uzun yıllar kapasite kullanımı DİE verilerine göre ortalama % 70 olup, bu oran gıda alt sektörlerine göre değişmektedir. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı öncesi hazırlanan Özel İhtisas Komisyonu çalışmalarına göre ise, özellikle, işletme sayılarının fazla olduğu et ve süt işleme, un, zeytinyağı ve bitkisel yağlar gibi sektörlerde kapasite kullanımı % 50 nin altında kalmaktadır. Fazla kapasite gıda sanayii alt sektörleri itibariyle önemli bir sorun olarak dile getirilmektedir. Kapasite kullanımının düşük olmasında; mevsimsel dalgalanmalara bağlı kullanım dışı kalan kapasiteler kadar, ülkemizin ihracata yönelik gelişme politikası paralelinde yeni fakat uzun vadeli ve istikrarlı olmayan ihracat pazarlarının tercih edilmesi nedeniyle ortaya çıkan atıl kapasitelerin etkisi bulunmaktadır. Diğer taraftan, alt sektörlerin önemli bir kısmında, işlenen ürün miktarı yıllara göre değişiklik göstermekte, bazı alt sektörlerde uygun hammadde teminindeki güçlükler nedeniyle ürünlerin işlenme oranı düşük kalmaktadır. Un ve Unlu mamuller sektöründe kapasite kullanım oranı 1994-2000 yılları arasında sürekli değişim göstermiş, 1994 yılında % 57,6 olan kapasite kullanım oranı 2000 yılı itibariyle % 65,44 e yükselmiştir (Kıymaz T,2003). Türkiye de 24 bin dolaylarında gıda işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmelerin %56 sını un ve unlu mamuller, %18 ini süt ve süt mamulleri, %12 sini meyve-sebze işleme, %4 ünü bitkisel yağ ve margarin, %3 ünü şekerli mamuller, %2,5 ini et mamulleri ve %4,5 ini tasnif dışı gıdalar, alkollü içecekler ve su ürünleri sanayi oluşturmaktadır. Modern teknoloji uygulayan işletme sayısı 2 bin dolaylarındadır (www.tarim.gov.tr).

18 Çizelge 4.1. Türkiye nin Tarıma Dayalı Gıda Sanayi Ürünleri Üretimi (1000 Ton ) SEKTÖRLER 1998 1999 2000 * Un ve Unlu Ekmek 9.669 9.834 10.010 Mamuller Bisküvi 464 415 470 Makarna v.b. 480 428 441 İşlenmiş İçme Sütü 325 338 353 Yoğurt 775 810 845 Süt ve Süt Beyaz Peynir 195 205 220 Mamulleri Tereyağı 123 128 133 Konserveler 210 222 240 Dond. Meyve-Sebze 93 100 110 Meyve-Sebze Meyve Suları 320 280 320 İşleme Domates Salçası 290 296 335 Bitkisel Yağ ve Margarin Şeker ve Şekerli Mamuller Bitkisel Yağlar (rafine- 566 533 570 Zeytinyağı 40 220 65 Margarin 570 562 580 Şeker 2.652 2.075 2.150 Şekerlemeler 137 133 140 Lokum-Helva 87 89 94 Çikolata-Kakaolu 108 99 110 Mamuller Kaynak: DPT, 2001 *. Tahmin edilen rakamlar Gıda sanayi ürünleri içerisinde en büyük yeri un ve unlu mamuller almaktadır. Bu sektörde, yılda yaklaşık 10 milyon ton buğday unu ve buna bağlı olarak, 10 milyon tona yakın ekmek üretimi gerçekleşmektedir (Çizelge 4.1). Un ve unlu mamuller sanayi buğday başta olmak üzere tahılların hammadde olarak işlenip un, ekmek, pirinç, makarna, bisküvi ve bulgur olarak elde edildiği bir gıda sanayi alt dalıdır. İklim ve toprak yapısı dikkate alındığında Türkiye tahıl üretimine uygun bir ülke konumundadır. Çizelge 4.2. Türkiye Hububat Ekim Alanı ve Üretimi (2004) ÜRÜN Ekim Alanı (ha) Üretim (bin ton) Hububat 13.995.950 33.966.680 Kaynak: www.fao.org, 2004 FAO verilerine göre 2004 yılı itibariyle Türkiye de 13.995.950 ha. alan hububat

19 ekimine ayrılmış olup toplam üretim 33.966.680 bin ton olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 4.2). Hububat üretiminde önemli yeri olan buğday ve arpanın 2004 yılı itibariyle ekim alanı ve üretim miktarları çizelge 4.3 te verilmiştir. Çizelge 4.3. Türkiye Buğday ve Arpa Ekim Alanı ve Üretimi (2004) ÜRÜNLR EKİM ALANI (ha) ÜRETİM (bin ton) Buğday 9,400,000 21,000,000 Arpa 3,500,000 9,000,000 Kaynak: www.fao.org, 2004 Anadolu da binlerce yıllık geçmişe sahip olan bu iki ürün, kırsal kesimde yaşayan halkın en önemli iki beslenme ve geçim kaynağını oluşturmaktadır. Buğday üretimi tüm ülke düzeyine yayılmış olmakla birlikte Orta Anadolu, Trakya, Güneydoğu Anadolu ve Çukurova önemli üretim merkezidir. Un ve unlu mamuller sanayiinde üretilen ürünlerin 1995-2000 yılları arasındaki miktar olarak değişimi Çizelge 4.4 de verilmiştir. Çizelge 4.4. Un Sanayiinde Üretim Miktarının Değişimi (1000 ton) Ürün Y I L L A R 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Pirinç 176 173 198 214 214 221 Buğday unu-irmik 10.426 10.471 10.867 10.470 10.450 10.710 Bulgur 924 930 935 940 938 947 Kepek 2.503 2.509 2.557 2.482 2.508 2.570 Makarna vb. 439 463 504 480 428 440 Ekmek 8.259 8.452 8.608 8.798 8.991 9.190 Bisküvi 260 311 325 352 353 415 Kaynak: www.fao.org, 2004 Sektörde üretim miktarının en yüksek olduğu üretim dalı buğday unu ve irmik olarak göze çarpmaktadır. Bu iki unlu mamul üretimi incelenen süreçte sürekli olarak artış göstermiş ve 2000 yılına gelindiğinde 10,7 milyon tona ulaşmıştır.(güneş ve Ark.2002). Türkiye de un ve unlu mamuller sanayi tarafından üretilen temel ürünler başta buğday unu olmak üzere ekmek, pasta, makarna, irmik, bisküvi ve bulgurdur. Un ve ekmek üretiminde mevcut kapasitenin yüksek olmasına rağmen kapasite kullanım oranı

20 % 62 düzeyinde kalmaktadır. Bu oran bisküvi sanayiinde % 68 iken makarna sanayiinde % 83 düzeyindedir (Anonim, 1996). Dünyada makarna ürünlerine olan genel talep istikrarlı bir artış içinde olmasına rağmen, Türkiye'deki makarna tüketimi henüz beklenen düzeye ulaşamamasının yanında bölgesel farklılıklar da göstermektedir. Ayrıca Türkiye'deki makarna kültürü de henüz gerçek anlamda gelişmediğinden dolayı tüketimde beklenen artışların yaşanması engellenmektedir. Dünya makarna üretimi 10 milyon tondur. Dünya üzerinde makarna sektörü genel olarak incelendiğinde makarna üretiminin birkaç ülkede yoğunlaştığı gözlenmektedir. Bu noktada İtalya % 32 lik payına karşılık gelen 3.100.843 tonluk üretimi ile dünyanın en büyük makarna üreticisidir. İtalya'yı % 12 ile A.B.D., % 11 ile Brezilya ve % 6 ile Rusya Federasyonu izlemektedir. Türkiye, dünya makarna üretiminde beşinci sırada olup, toplam üretimdeki payı % 4,3 dür. Türkiye de makarna üretimi yıllar itibariyle artış göstermekle birlikte son yıllarda iç ve dış talep gelişmeleri sonucu dalgalı bir seyir izlemiştir. Üretimi belirleyen unsurların başında sert durum buğdayının rekoltesi gelmekte ve rekoltenin düşük olduğu yıllarda üretim artışı yavaşlamaktadır. 1990 lı yıllara kadar talep üretim artışına paralel bir seyir izlerken bu yıldan sonra ihracat artışına bağlı olarak üretim yurt içi talepten daha fazla artmıştır. 1997 yılında, iç pazarda süper marketlerdeki hızlı gelişim ve perakende gıda ticaretindeki payların artması, sektörel reklâm ve tanıtım faaliyetlerinin başarılı geçmesi, yeni yatırımların devreye girmesi ve en önemlisi ihracatın 136 bin tona ulaşması sonucu üretim 455 bin tona ulaşmıştır (Çizelge 4.5). Çizelge 4.5 Yıllara Göre Makarna Üretimi ve İç Talep Yıllar Üretim(Ton) İç Talep(Ton) 1992 351.000 291.269 1993 347.000 294.144 1994 383.000 297.537 1995 411.000 299.770 1996 415.000 306.106 1997 455.000 319.011 1998 424.000 330.050 1999 372.000 346.200 2000 373.000 345.650 2001 388.000 352.050 2002 414.000 364.949 2003 438.000 369.550 Kaynak : www.makarna.org.tr, 2004

21 Makarna üretimi 2002 yılında 414.000 ton iken 2003 yılında 438.000 tona ulaşmıştır. Dünyada kişi başı makarna tüketiminde 28 kg. ile İtalya ilk sırada yer almaktadır. İtalya yı 13 kg. ile Venezüella ve 11.7 kg. ile Tunus izlemektedir. Türkiye nin kişi başına makarna tüketimi 1962 yılında 1.2 iken,1978 yılında 3.9 a, 90 lı yılların başında 4.3 kg. a yükselmiş olup halen fert başına yıllık 5.4 kg. makarna tüketilmektedir. Türkiye de makarna tüketiminin arzu edilen seviyeye gelememesinde ; Sos kültürünün Türk mutfağında yerleşik olmaması, Makarna pişirilmesi konusunda halkın yeterince bilgi sahibi olmaması, Üretimde çeşitliliğin yeni başlamış olması, Makarnanın besleyici değerinin yeterince anlatılamamış olması, gibi nedenler etkili olmaktadır. Dünya makarna ihracatı yaklaşık olarak 1,5 milyar dolardır. Bu ihracatın %65 ini İtalya gerçekleştirmekte olup en büyük ihracatçı konumundadır. 2,9 milyon ton olan yıllık üretiminin 1,3 milyon tonunu ihraç etmektedir. Bu ihracatın 650 bin tonu AB ülkelerine ve 650 bin tonunu da üçüncü dünya ülkelerine yapmaktadır. Diğer AB ülkelerinin (Fransa, Yunanistan, Almanya) ihracatı yıllık 200 bin ton dolayındadır. Dolayısıyla dünya makarna ihracatının %75 i AB ülkelerince yapılmaktadır. A.B.D., ve Tayland da büyük ihracatçılardır. 1996 1997 yıllarında ihracatta ikinci sırada yer alan Türkiye, 2000 yılında 22. sıraya gerilemiş, pazar payı ise %0,5 olmuştur. Türkiye 2003 yılında başlayan ve 2004 yılında devam eden ihracat artışı ile bir kaç yıl içinde eski konumuna kavuşacaktır. Son üç yıl içinde makarna için en büyük pazarlar miktar olarak daralırken diğer pazarlarda değişme olmamış veya çok az bir artış göstermiştir. Değer bazında ise genel olarak gerilemiş veya sabit kalmıştır. Büyük markalar pazar payını korurken, özel markaların pazar payları birçok piyasada artış göstermiştir. Türkiye de makarna ihracatı ilk kez 1970 yılında 13 ton ile başlamış ve sonraki yıllarda sürekli artış kaydedilmiştir. 1990 lı yılların başında ihracat hız kazanmış, özellikle 1994 yılında itibaren süratle artarak 1997 yılında 136 bin tona ulaşmıştır. Türkiye bu yıllardaki ihracatıyla dünya ticaretinde ihracatta İtalya dan sonra ikinci sırayı almıştır.

22 2001 yılından itibaren sektör yeni pazarlar aramaya başlamış, bunun sonucu olarak 2001 yılı ihracatımız 36 bin ton olarak gerçekleşmiş ve Gürcistan, Lübnan, Japonya gibi yeni pazarlara ihracat yapılmıştır. 2002 yılında 49 bin ton, 2003 yılında da 68 bin ton makarna ihracatı yapılmıştır. F.A.O. verilerine göre yaklaşık 1,5 milyar dolar olan Dünya makarna ithalatında en büyük ithalatçı %21 pay ile A.B.D. dir. Bunu %9 ile Almanya ve Fransa, %8 ile Japonya izlemektedir. Genel olarak ihracatçı ülke konumunda olan Türkiye de yapılan makarna ithalatı daha ziyade lüks tüketime giren mallara yönelik olarak yapılmakta, bu tür ürünler lüks otel ve lokantalarda tüketilmektedir. Türkiye nin makarna üretimi tüketim ihtiyacını yeterince karşılayacak düzeyde olduğundan, çok düşük düzeyde ithalat yapılmaktadır. Son on iki yılın ithalat rakamları incelendiğinde artma ve azalmalar olsa da ithalatın 300 ton seviyesinde sabit kaldığı gözlenmektedir. Sektörün içinde önemli yer tutan bisküvi üretimine 1924 yılında başlanmıştır. Üretim, 1956 yılında Avrupa dan küçük otomatik şekil vericiler ve tavaya dizici makineler getirilene kadar küçük imalathanelerde ve ilkel metotlarda yapılmıştır. Günümüzde, birçoğu modern teknolojiye sahip 35 i aşkın fabrika, yıllık toplam 780 bin ton düzeyindeki üretim kapasitesi ile faaliyet gösteren bir sektör durumundadır. Ayrıca yıllık 400-450 bin ton üretim düzeyi ile ihracatçı ülke konumunda bulunmaktadır. 1994 yılında 353 bin ton olan bisküvi üretimi, 2000 yılında 441 bin tona ulaşmıştır. (DPT, 2001) Türkiye de Un Sanayicileri Derneğinin web kayıtlarına göre 1064 adet un fabrikası olduğu belirtilmektedir. Diğer yandan Tarım Bakanlığı Gıda Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü envanter kayıtlarına göre ise un ve unlu mamuller sektöründeki işyeri sayısının 10 binin üzerinde olduğu belirtilmektedir. Bu sayı 1998 yılı itibariyle 15 binin üzerindedir. Tarım Bakanlığının kayıtları esas alındığında sektördeki kapasite kullanım oranının %29.1 den %34.6 ya yükseldiği görülmektedir (Çizelge 4.6). Valsli değirmen sayısı ve un öğütmek kapasitesinin sürekli artıyor olması, bölgesel dağılımdaki dengesizlik, uygun olmayan kuruluş yeri seçimi, yurtiçi talep yetersizliği ve kaliteli hammaddede yaşanan sorunlar atıl kapasitenin yüksek olmasını sağlamaktadır. Sektör içindeki en yüksek kapasite kullanım oranı nişasta, tarhana ve makarna alt dallarında olduğu görülmektedir.

23 Çizelge 4.6 Un ve Unlu Mamuller Sanayiinde İşyeri Sayısı ve Kapasitesi (1996 2001) ÜRÜNLER İşyeri sayısı İşyeri sayısı Kurulu Kapasite (ton/yıl) Kurulu Kapasite (ton/yıl) Üretim Miktarı (ton) Üretim Miktarı (ton) KKO (%) İşyeri Sayısı KKO (%) İşyeri Sayısı Kurulu Kapasite (ton/yıl) Kurulu Kapasite (ton/yıl) Üretim Miktarı (ton) Üretim Miktarı (ton) KKO (%) KKO (%) Dondurma Külahı 2 50 23 46.00 - - - - Buğday Unu 2902 15948324 4694324 29,4 2480 20566833 5732817 27,9 Ekmek 6412 7077071 1776111 25,1 12056 15331207 6309827 41,2 Bulgur 681 299225 129145 43,2 471 390840 154597 39,6 Pirinç 91 288394 72580 25,2 97 424374 199312 47 Hazır Çorba 5 16155 6558 40,6 - - - - Kek (benzeri) 4 650 300 46,2 - - - - Mısır unu 2 73 66 90,4 4 27036 25 0,1 Tarhana 7 324 171 52,8 11 1451 812 56 Makarna 24 634225 258787 40,8 28 697173 399924 57,4 Bisküvi 20 426916 172679 40,5 37 541023 306743 56,7 Gofret 26 89225 72356 81,1 48 61331 28234 46 Nişasta 5 33855 15007 44,3 12 76839 56303 73,3 Pirinç Unu 9 7722 2363 30,6 11 7829 2365 30,2 İrmik 5 120145 47714 39,7 12 149860 67835 45,3 Kek unu 1 720 600 83,3 - - - - Kadayıf 7 200 204 102 - - - - Diğer ürünler - - - - 93 57128 16237 28,4 Toplam 10203 24943327 72.48.988 29,1 15360 38332924 13275031 34,6 Diğer ürünler - - - 93 57128 16237 28,4 Toplam 10203 24943327 72.48.988 29,06 15360 38332924 13275031 34,6 Kaynak : www.dtm.gov.tr (DTM, 2005) KKO : Kapasite Kullanım Oranı

24 Bisküvi, Gofret ve Ekmekçi Mamulleri Sektörü Ürün çeşitleri itibariyle, belirli oranda kakao katılmış veya katılmamış pastalar, bisküviler, kekler ve diğer fırın mamullerini kapsamaktadır. Ülkemizde bisküvi, kraker ve gofret üretimi 450.000 ton/yıl, kapasite kullanım oranı ise %50-60 düzeyinde seyretmektedir. Üretim özellikle Marmara ve Orta Anadolu bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Çizelge 4.7 Hububat ve Unlu Mamuller İhracatı 1999 2000 2001 DEĞİŞİM (%) TON 1000$ TON 1000$ TON 1000$ MİKTAR DEĞER 84,068 87,781 81,521 86,646 94,686 95,375 16 10 Kaynak : www.dtm.gov.tr (DTM, 2005) 2001 yılı hububat ve unlu mamuller ihracatımız, bir önceki yıla göre miktar bazında % 16 oranında artarak yaklaşık 95 bin ton, değer bazında ise % 10 artarak 95 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. Rusya ve diğer BDT ülkelerinde yaşanan ekonomik kriz ihracatımızı olumsuz yönde etkilemiştir. Özellikle ihracata dayalı üretim yapan Karaman da yerleşik bisküvi sektörü krizden büyük zarar görmüştür. Çizelge 4.8 Türkiye de Makarna Sektörü YIL MİKTAR (Milyon Ton) 1999 428 2000 440 2001 445 Kaynak: www.dtm.gov.tr (DTM, 2005) Ülkemiz makarna üretimi yaklaşık 450.000 ton civarında bulunmaktadır. Makarna firmaları üretim için kaliteli durum buğdayına ihtiyaç duymakta, bu ihtiyaçlarının büyük bir bölümünü ithalat yoluyla karşılamaktadır. Çizelge 4.9 Makarna İhracatı (1000 Ton) 1999 2000 2001 DEĞİŞİM (%) TON 1000$ TON 1000$ TON 1000$ MİKTAR DEĞER 23.99 9.984 25.84 9.803 33.90 11.45 31.00 17.00 Kaynak: www.dtm.gov.tr (DTM, 2005)

25 2001 yılı makarna ihracatımız 33,870 ton (11.4 milyon $) olarak gerçekleşmiş olup, bu değer 2000 yılına göre miktar bazında % 31 (8 bin ton), değer bazında ise % 17 lik (1.6 milyon $) bir artışa tekabül etmektedir. En önemli ihraç pazarımız olan ABD nin Türk makarnasına anti-damping ve telafi edici vergi uygulamaya başlaması sonucunda bu ülkeye yönelik ihracatımız önemli oranda düşmüştür.

26 Çizelge 4.10 Dış Ticaret Örgütü Tanımına Göre İhracatın Sektörel Dağılımı (Milyon $) ÜRÜNLER YILLAR DEĞİŞME (%) PAY (%) 1998 1999 2000 99/98 00/99 1998 1999 2000 1- TARIMSAL ÜRÜNLER 5.053 4.440 3.856-12,1-13,2 18,7 16,7 13,9 i-gıda maddeleri 4.688 4.084 3.544-12,9-13,2 17,4 15,4 12,8 Gıda maddeleri ve canlı hayvanlar 3.771 3.190 2.892-15,4-9,4 14 12 10,4 Canlı hayvanlar 48 12 2-75,8-79,9 0,2 0 0 Hububat ve mamulleri 581 379 406-34,7 7,1 2,2 1,4 1,5 Meyva, sebze ve mamulleri 2.357 2.133 1.817-9,5-14,8 8,7 8 6,5 Tabii bal, şeker ve mamulleri 232 217 239-6,6 10 0,9 0,8 0,9 Hayvan Yemleri 5 6 11 28,4 90,5 0 0 0 Diğer Gıda Maddeleri 548 444 416-19 -6,2 2 1,7 1,5 İçkiler, tütün ve mamulleri 645 602 529-6,7-12,1 2,4 2,3 1,9 Alkollü ve alkolsüz içkiler 55 41 37-25,3-8,2 0,2 0,2 0,1 Tütün ve mamulleri Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar Yağlı tohumlar ve meyvalar ii-tarımsal ham maddeler Deri, kösele ve ham postlar Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar Odun hamuru ve kağıt döküntüleri Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri Bitkisel ve hayvansal diğer ham maddeler 590 561 491-4,9-12,4 2,2 2,1 1,8 239 256 100 6,9-60,8 0,9 1 0,4 33 36 23 9,9-36,2 0,1 0,1 0,1 365 357 313-2,2-12,4 1,4 1,3 1,1 22 10 26-56,1 174,5 0,1 0 0,1 8 9 10 8 10,5 0 0 0 30 24 16-19,8-32,1 0,1 0,1 0,1 1 0 1-79,7 718,7 0 0 0 220 233 196 6-16 0,8 0,9 0,7 84 81 64-3,6-21,4 0,3 0,3 0,2 2- MADENCİLİK 1.034 ÜRÜNLERİ 1.078 1.157 4,3 7,3 3,8 4,1 4,2 3- SANAYİ 20.866 21.025 22.699 0,8 8 77,4 79,1 81,7 4- DİĞER ÜRÜNLER 22 43 63 94,2 47,8 0,1 0,2 0,2 TOPLAM 26.974 26.587 27.775-1,4 4,5 100 100 100 Kaynak: www.dtm.gov.tr, 2004

27 Tarımsal ürünlerin büyük bölümünü oluşturan gıda maddeleri ihracatı, 2000 de % 13,2 oranında gerileyerek 3,9 milyar dolara düşmüştür. Bu değer 1990 yılında 3,3 milyar dolar iken 1998 e kadar 4,7 milyar dolara yükselmiş, daha sonra düşüş sürecine girmiştir. 1990 da canlı hayvan ihracatı 203 milyon $ iken 2000 de ise 2,1 milyon $ a gerilemiştir. İhracatta görülen bu azalışın nedeni olarak canlı hayvan varlığımızdaki azalış, hayvan hastalıkları, yerli ırklardaki verim düşüklüğü, yem fiyatlarının yüksekliği, finansman yetersizliği, pazarın Ortadoğu ve özellikle de Suudi Arabistan ile sınırlı olması, Irak yolunun transit ticarete kapalı olması, Suriye güzergahında yaratılan suni sorunlar sonucu karayolu ulaşımının zorlaşması ve diğer nakliye yöntemlerinin daha pahalı olması sayılabilir. Hububat ve mamulleri ihracatı 1998 yılındaki 581 milyon dolarlık seviyesinden 1999 yılında 379 milyon dolara düşmüş, 2000 yılında 1998 yılındaki değerine yaklaşamasa da, 404 milyon dolara yükselmiştir. 1999 yılında yaşanan düşüş büyük ölçüde arpa, buğday, makarna ve ekmekçi mamulleri ihracatımızda yaşanan düşüşlerden kaynaklanmıştır. 2000 yılında söz konusu mallardan sadece buğday ihracatında toparlanma olmuş ve ihracatın 1999 yılına göre artmasına katkıda bulunmuştur. BDT ülkelerinde yaşanan ekonomik sorunların devam etmesi hububat mamulleri ihracatının toparlanmasına engel teşkil etmektedir.

28 Çizelge 4.11 Türkiye nin İhracatı (1000 $) 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1- TARIMSAL ÜRÜNLER 5.052.754 4.441.540 3.855.275 4.348.783 4.052.177 5.257.071 i-gıda Maddeleri 4.687.675 4.083.866 3.542.575 3.997.178 3.668.133 4.734.867 Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri 3.771.264 3.189.444 2.890.553 3.316.143 3.117.647 3.943.522 Canlı hayvanlar 47.859 11.575 2.331 43.569 31.333 8.217 Hububat ve mamulleri 580.963 379.195 406.081 327.368 298.667 408.982 Meyva, sebze ve mamulleri 2.357.182 2.131.813 1.816.727 2.142.081 2.061.864 2.567.804 Tabii bal, şeker ve mamulleri 232.341 216.938 238.724 342.586 183.281 225.864 Hayvan yemleri 4.677 6.006 10.480 25.379 12.902 14.448 Diğer Gıda Maddeleri 548.242 443.917 416.209 435.160 529.599 718.207 İçkiler, tütün ve mamulleri 644.556 602.799 528.910 471.093 426.112 488.613 Alkollü ve alkolsüz içkiler 54.695 40.844 37.491 35.727 40.764 69.804 Tütün ve mamulleri 589.861 561.955 491.419 435.367 385.348 418.809 Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar 239.298 255.845 100.279 180.495 97.870 254.730 Yağlı tohumlar ve meyvalar 32.557 35.777 22.833 29.447 26.504 48.002 ii-tarımsal Ham maddeler 365.079 357.675 312.700 351.605 384.044 522.204 Deri, kösele ve ham postlar 21.981 9.644 26.473 30.511 34.300 34.046 Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk 8.174 8.828 9.753 5.276 4.665 5.024 Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar 30.251 24.250 16.476 40.492 36.427 21.152 Odun hamuru ve kağıt döküntüleri 601 122 615 83 738 637 Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri 219.787 232.905 195.573 218.988 231.683 363.063 Bitkisel ve hayvansal diğer ham maddeler 84.285 81.926 63.810 56.254 76.230 98.282 2- MADENCİLİK ÜRÜNLERİ 1.033.685 1.078.258 1.157.332 1.235.923 1.497.038 2.011.127 3- SANAYİ 20.865.575 21.022.711 22.699.162 25.660.753 30.287.645 39.593.975 4- DİĞER ÜRÜNLER 21.937 44.715 63.138 88.757 222.229 390.663 GENEL İHRACATIMIZ 26.973.952 26.587.225 27.774.906 31.334.216 36.059.089 47.252.836 Kaynak: www.dtm.gov.tr, 2004

29 Çizelge 4.12 Türkiye nin İthalatı (1000 Ton) ÜLKELER 1995 1996 2001 2002 2003 M D M D M D 3.994.918 5.264.725 Belçika- Lüksemburg 160.189 557.137 163.480 542.685 167.221 485.753 1.911.733 2.791.141 İngiltere 126.183 352.862 137.315 382.751 115.083 344.390 1.055.486 1.603.760 Almanya 92.764 343.331 107.259 375.867 110.901 334.634 15.932 11.845 Hollanda 115.770 318.890 107.644 281.545 110.520 253.346 392.020 721.548 Fransa 81.354 290.103 92.595 313.084 99.955 304.144 141.967 131.262 İtalya 68.619 312.438 65.859 310.743 72.747 312.912 20.451 35.539 Danimarka 52.105 180.700 51.468 173.772 59.492 169.425 144.068 199.875 Türkiye 108.080 152.226 139.516 192.741 148.118 169.700 341.048 503.691 ABD 52.796 97.170 58.998 107.685 66.584 125.477 218.013 250.248 Kanada 33.170 73.256 41.998 93.654 66.221 146.311 10.097 15.370 Toplam 857.860 2.604.857 924.134 2.690.873 950.621 2.499.781 207.916 234.878 Dünya Toplamı 1.206.779 3.385.817 1.372.403 3.684.732 1.310.155 3.263.551 414.760 512.099 Yağlı tohumlar ve meyvalar 250.428 259.559 305.122 219.176 233.422 133.583 223.474 425.034 ii-tarımsal Ham maddeler 2.035.315 2.277.584 2.010.240 1.360.216 2.022.898 1.592.525 2.083.186 2.473.585 Deri, kösele ve ham postlar 677.465 589.221 373.250 102.234 224.679 274.787 453.149 440.561 Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk 242.115 205.303 167.218 135.469 160.618 130.265 182.569 256.390 Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar 182.891 167.114 186.340 157.029 182.818 99.487 121.167 165.530 Odun hamuru ve kağıt döküntüleri 126.584 143.594 153.255 164.166 238.126 148.977 191.730 187.335 Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri 731.905 1.089.257 1.021.832 702.658 1.117.495 865.742 1.030.837 1.285.400 Bitkisel ve hayvansal diğer ham maddeler 74.355 83.095 108.345 98.661 99.163 73.268 103.734 138.368 2- MADENCİLİK ÜRÜNLERİ 8.079.349 8.417.462 6.588.524 7.133.996 11.682.199 9.859.367 11.656.140 15.247.837 3- SANAYİ 30.525.824 34.996.296 34.738.642 29.917.001 38.482.343 27.152.663 34.023.231 45.830.584 4- DİĞER ÜRÜNLER 155.281 218.495 272.767 221.905 182.274 1.307.907 1.879.508 2.996.546 GENEL İTHALATIMIZ 43.626.690 48.558.721 45.921.392 40.671.272 54.502.821 41.399.083 51.553.797 69.339.692 Kaynak: www.dtm.gov.tr, 2004

30 5. UN ve UNLU MAMÜLLER SEKTÖRÜNDE PAZARLAMA Firmalar üretim faaliyetlerine karar vermeden önce, bazı konularda kararlar almak durumundadırlar. Bu kararlar temel olarak ürün, dağıtım mekanizması, fiyat ve promosyon ile ilgili kararlardır. Pazarlamada bu 4 unsur pazarlama karması olarak ifade edilmektedir. Pazarlama karması, firmanın hedef pazardaki amaçlarını yerine getirmesi için kullandığı araçların tümüdür. (İnan, 2001). Firmaların pazarda kalıcı ve başarılı olup olamaması, pazarlama karması unsurlarına ne derece önem verdiklerinin bir göstergesidir. Şekil 5.1 de de görüldüğü gibi pazarlama karmasındaki tüm unsurlar birbiriyle sürekli etkileşim içerisinde bulunmaktadır. Bu nedenle, hangi ürünün üretileceği, ürünün kalitesinden fiyatına, ambalajına, dağıtım ve promosyon çalışmalarına kadar birçok konuda alınacak kararlar zorlu bir çalışmayı gerektirmektedir. Şekil 5.1 Pazarlama Karması Fiyat Ürün Dağıtım Promosyon İşletme yöneticisi ürünlerin tüketiciler üzerinde etkili olabilecek özelliklerini araştırmalı ve bu araştırmalara göre ürün politika ve stratejisini yönlendirmelidir. Bu suretle pazarlama yöneticisi hangi malların, ne miktarda ve ne kalitede üretilmesi gerektiği konusunda söz sahibi olmaktadır (Mucuk, 2001). Pazarlama programlarının hazırlanmasına ürün planlaması ile başlanmaktadır. Ürünün stratejik bir karar değişkeni olarak önemi, işletmenin tüm pazarlama faaliyetlerinin esasını oluşturmasıdır. Başka bir değişle ürün planlama ve geliştirme programının çıktısı olan ürün, diğer pazarlama programları için girdi niteliğindedir (Mucuk, 2001).

31 5.1. Ürün Ürünler, tüketicilerin ihtiyaçlarının tümüne cevap veren mallardır. Bunlar sadece fiziksel (maddi mallar) olmayıp hizmetleri (manevi mallar)de içermektedir (İnan, 2001). 5.2. Fiyatlandırma Philippe Koettler in Pazarlama karmasını oluşturan dört karar değişkeninden biri olan fiyat, ekonomik hayatın de temel unsurlarından biridir. Diğer unsurlar maliyeti artırırken fiyat, bu maliyetleri ve karı karşılamaktadır. Fiyat bir ürünün piyasadaki mübadele değerinin göstergesidir. Serbest rekabet koşullarında fiyatın belirleyicileri arz ve talep olmaktadır. Yani piyasa fiyatı arz ve talebin karşılıklı etkileşimleri sonucunda oluşmaktadır. Pazarlamayla ilgili bütün kararlar gibi, fiyat kararları da işletme amaçlarından etkilenmektedir. Mantıksal olarak işletme yönetimi bir ürünün fiyatını belirlemeden önce fiyatlandırmada amaçlanan hedefi belirlemektedir; ancak, uygulamada pek az işletme fiyatlandırma hedeflerini veya spesifik fiyat politikalarını bilinçli ve açık seçik olarak önceden belirlemektedir. Fiyatlandırmada güdülen amaç veya hedefler genel olarak işletme ve pazarlama amaçlarıdır. İşletme yönetimi sadece fiyatla değil diğer tüm karar değişkenleriyle de belirli pazarlama hedeflerine ulaşmaya çaba göstermektedir. Bir işletmenin belirli bir ürün için bir fiyat belirlerken ulaşmak istediği başlıca amaçlar şunlardır (Mucuk, 2001) : - Kar maksimizasyonu, - Hedef kar, - Pazar payı (pazara derinliğine girme,) - Satış gelirlerinin maksimizasyonu, - Pazarın kaymağını alma. Kar maksimizasyonu klasik iktisatçılardan bu yana teoride işletme için ana amaç olarak kabul edilmektedir. İktisat teorisindeki fiyat modeli, basit, yalın ama sağlam bir mantığa dayalı bir cari kar maksimizasyonu modelidir. Bu model temel olarak işletmenin ürünleriyle ilgili talep ve maliyet fonksiyonları hakkında bilgi sahibi olunduğu ve bu fonksiyonları tahmin edebileceği varsayımına dayanmaktadır. Ürün tüketici nazarında kaliteli olarak değerlendiriliyorsa, yüksek fiyat rakipleri pazara çekmiyorsa ve talep yeterli görülüyorsa bu hedef belirlenmelidir. Ürün-kalite imajını

32 sağlayabilmek için önemli yeniliklerle yüksek fiyat belirlenir. Bazı işletmeler fiyatlandırmada hedef olarak maksimum karı değil tatminkar bir yatırım karlılık oranı belirleyip bunu hedef kar olarak başarmaya çalışmaktadırlar. Ayrıca işletmeler amaç olarak karın bir kısmından fedakarlık etme pahasına pazar payını maksimize edecek bir fiyat belirleme yoluna gidebilmektedir. İşletme üretim kapasitesi yüksek olarak kurulup, fiyat rekabet fiyatından aşağı tutularak pazar payı artırılmaya çalışılmaktadır. Başlangıçta pek kar edilmese, hatta zarar bile edilse ileride pazara hakim olunduğunda bu zarar telafi edilebilmektedir. İşletme satış gelirlerini maksimize edebilecek bir fiyat da belirleyebilmektedir. Burada karın yerini satışlar almaktadır. Satışlar işletmeler için önemli bir büyüklük göstergesi olduğu için ün ve imaj için bu amaç öne çıkabilmektedir. Bazı durumlarda işletmeler potansiyel alıcının ürüne çok yüksek fiyat ödeyebileceğini göz önünde tutup bundan yararlanmak istemektedirler. Bu amaçla başlangıçta fiyat birim başına yüksek bir kar yüzdesi bırakacak şekilde yüksek tutulmaktadır. Uygulamada ürün fiyatlarının belirlenmesi maliyet, talep ve rekabet olmak üzere üç temel faktöre dayanmaktadır. Şekil 5.2'de fiyat belirlemede temel alınan faktörler görülmektedir. DÜŞÜK FİYAT Karlılık yok Mamul Rakiplerin fiyatları Tüketicinin değer maliyeti ve diğer iç ve dış algılamaları faktörler YÜKSEK FİYAT Talep yok Şekil 5.2. Fiyat Belirleme(Mucuk, 2001).

33 5.3. Maliyete Yönelik Fiyatlandırma Uygulamada fiyat belirlenmesi genellikle maliyete göre yapılmaktadır. Bu tür fiyatlandırmada temel olarak maliyet artı yöntemi ve hedef fiyatlandırma olmak üzere iki grupta ele alınmaktadır. Maliyet artı yöntemi de değişken maliyet esası ve tam maliyet esası olmak üzere iki farklı şekilde uygulanmaktadır. Değişken maliyet esası, genellikle toptancı ve perakendecilerin kullandıkları bir yöntem olmaktadır. Satış fiyatının, satılacak malın alış maliyetinden bir biriminin payının bulunup belirli bir kar yüzdesi eklemek suretiyle oluşturulduğu bir maliyettir. Değişken maliyet hesabında ise sadece değişken maliyet esas alındığından kar payı veya kar yüzdesi birim masraflar karşılandıktan sonra belirli bir net kar payı bırakacak şekilde yüksek tutulmaktadır. Tam maliyet esası ise daha çok üretici işletmeler tarafından kullanılmaktadır. Bu yöntemde toplam sabit maliyet belirli bir standarda göre dağıtılmaktadır. Bu yöntemde satış fiyatı, bir birime düşen maliyetle, değişken maliyet toplamı olarak bulunan ortalama tam maliyete belirli bir yüzde karın eklenmesiyle hesaplanır. Son olarak hedef fiyatlandırma yönteminde ise önceden tahmin edilen bir satış hacminde arzu edilen sabit bir kar hedefini gerçekleştirecek fiyat saptanmaya çalışılmaktadır. 5.4. Rekabete yönelik fiyatlandırma İşletmelerde görülen fiyatlandırma şekillerinin en kolay uygulanabilen fiyatlandırma yöntemi olmaktadır. Temel olarak işletmenin kendi satış fiyatlarını geniş ölçüde rakiplerinin fiyatlarına bakarak saptanması esasına dayanmaktadır. Rekabet fiyatının belirli bir yüzdesi içinde kalmak koşuluyla fiyat biraz daha yüksek veya düşük tutulabilmektedir. Rekabete dayanan fiyat belirleme politikasının en belirgin özelliği, firmanın fiyat-maliyet veya fiyat-talep arasında değişmeyen bir ilişkinin dikkate alınmamasıdır (Mucuk, 2001). 5.5. Fiyatlandırma ve Fiyatlandırma Politikası Firmalar pazardaki ve ekonomideki gelişmelere göre çeşitli fiyatlandırma yöntemleri izlemektedirler. Uygulamada en çok kullanılan yöntemler firmanın amacına bağlı olarak değişmektedir. Eğer firma üründe bir marka olmayı hedefliyorsa yüksek fiyat düzeyinde seyretme yoluna gitmektedir. İşletme, sürümden kazanmayı tercih ediyor, hedef çıtasını yükseltemiyorsa daha düşük bir fiyat düzeyi izlemek zorunda kalmaktadır.