Prof. Dr. Fazlı ÖZTÜRK danışmanlığında, Pakize Sema KURUCU tarafından hazırlanan Sakarya Havzasındaki Bazı Akarsularda Debi Eğilimlerinin Belirlenmesi

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ SAKARYA HAVZASINDAKİ BAZI AKARSULARDA DEBİ EĞİLİMLERİNİN BELİRLENMESİ Pakize Sema KURUCU TARIMSAL YAPILAR VE SULAMA ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır

Prof. Dr. Fazlı ÖZTÜRK danışmanlığında, Pakize Sema KURUCU tarafından hazırlanan Sakarya Havzasındaki Bazı Akarsularda Debi Eğilimlerinin Belirlenmesi adlı tez çalışması 18.02.2008 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Üye : Prof. Dr. Fazlı ÖZTÜRK Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. Engin YURTSEVEN Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı Üye: Doç. Dr. Kadri YÜREKLİ Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ SAKARYA HAVZASINDAKİ BAZI AKARSULARDA DEBİ EĞİLİMLERİNİN BELİRLENMESİ Pakize Sema KURUCU Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Fazlı ÖZTÜRK Hayat için gereken en önemli maddelerden biri olan suyun, ihtiyacı karşılayacak şekilde temin edilmesi gerekir. Su ihtiyacı yer üstü ve yer altında bulunan kaynaklardan sağlanır. Bunun için su kaynakları veriminin bilinmesi gerekir. Genellikle su ihtiyacının çok büyük bir kısmı akarsulardan karşılanır. Buna bağlı olarak, ülkemizde akarsuların verimlerinin zaman içindeki değişimlerinin belirlenerek suyun daha etkin kullanımı sağlanır. Çalışmada Sakarya havzasında seçilen 12 akım gözlem istasyonunda ölçülen debilerinin eğilimleri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla, söz konusu akım gözlem istasyonlarında ölçülen debilerden aylık ortalama, yıllık maksimum ve yıllık minimum verileri kullanılmıştır. Aylık ortalama debilere Mann-Kendall ve mevsimsel Kendall, yıllık maksimum ve minimum debilere ise Mann-Kendall eğilim testleri uygulanmıştır. Yıllık maksimum ve yıllık minimum debilerin zamana göre değişimleri grafik halinde gösterilmiştir. Ayrıca yaş ve kurak süreler hareketli ortalama yöntemi ile belirlenerek, zamana göre değişimi grafikler halinde gösterilmiştir. Uygulanan Mann-Kendall testi sonucunda 1203, 1223, 1224 numaralı akım gözlem istasyonlarında azalan yönde eğilimin görüldüğü, 1219, 1249 numaralı akım gözlem istasyonlarında ise artan veya azalan eğilimin görülmediği sonucuna ulaşılmıştır. Şubat 2008, 114 sayfa Anahtar Kelimeler : Sakarya Havzası, eğilim analizi, Mann-Kendall, mevsimsel Kendall, akarsu akımı. i

ABSTRACT MASTER THESIS DETERMINATION OF TRENDS OF SOME STREAMFLOWS IN SAKARYA BASIN Pakize Sema KURUCU Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Structures and Irrigation Supervisor : Prof. Dr. Fazlı ÖZTÜRK Water is one of the most important elements for human life and it must be provided for life necessities. The water requirement is supplied from the surface and groundwater resources the yields of the water resources must be known in order to provide for water allocations. Related to it, by determining the changes of rivers fertility in our country within time, effective use of water is provided. In this study, it has been determined that trends for discharges measured twelve streamflow gauging stations selected in Sakarya Basin. The data set of the monthly average, annual maximum and minimum discharges have been used for this purpose. Mann- Kendall and Seasonal Kendall trend tests have been applied for the discharges of the monthly average, and Mann-Kendall test were also applied for the discharges of annual maximum and minimum. The graphs of the variation of this data set were showed. The wet and dry periods were determined with moving average method and its results have been stated as the graph. Due to, the results of the research, it can be concluded that the decreasing trend for numbered 1203, 1223, 1244 streamflow gauging stations and it was no trend for numbered 1219 and 1249 ones according to the Mann-Kendall test. February 2008, 114 pages Key Words : Sakarya Basin, trend analysis, Mann-Kendall, seasonal Kendall, streamflows. ii

TEŞEKKÜR Çalışmalarımı yönlendiren, araştırmalarımın her aşamasında bilgi, öneri ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam sayın Prof. Dr. Fazlı ÖZTÜRK e ve Prof. Dr. Cengiz OKMAN a Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü akademik personeline, veri temininde sağladığı kolaylıklardan dolayı Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü elemanlarından sayın Ekrem Yalçın a, verilerin değerlendirilmesi ve istatistiksel analizlerde yardımlarını esirgemeyen sayın Doç. Dr. Halit APAYDIN ve Araş. Gör. Alper Serdar ANLI ya, çalışmalarım süresince fedakârlıkla desteklerini esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunarım. Pakize Sema KURUCU Ankara, Şubat 2008 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER DİZİNİ... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... ix 1. GİRİŞ... 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ... 4 3. MATERYAL ve YÖNTEM... 12 3.1 Materyal... 12 3.1.1 Araştırma alanının tanıtımı... 14 3.1.2 Araştırma alanının iklimi... 15 3.1.3 Sakarya havzasının alanı... 15 3.2 Yöntem... 40 3.2.1 Aylık ortalama verilerin seçilmesi... 40 3.2.2 Yıllık maksimum ve minimum akım verilerinin seçilmesi... 40 3.2.3 Ön istatistiksel analizlerin gerçekleştirilmesi... 40 3.2.4 Mann-Kendall testinin uygulanması... 42 3.2.5 Mevsimsel Kendall testinin uygulanması... 44 3.3 Hareketli Ortalama... 45 4. ARAŞTIRMA BULGULARI... 47 4.1 Akım Gözlem İstasyonlarının Yıllık Maksimum ve Minimum Debilerin Değişimi... 47 4.2 Ön İstatitiksel Verilerin Sonuçları... 60 4.3 Akım Gözlem İstasyonlarının Aylık Ortalama Debi Değerlerinin Sonuçları... 63 4.4 Akım Gözlem İstasyonlarının Yıllık Maksimum Debi Sonuçları... 66 4.5 Akım Gözlem İstasyonlarının Yıllık Minimum Debi Sonuçları... 68 4.6 Mevsimsel Kendall Test Sonuçları... 70 4.7 Hareketli Ortalama Sonuçları... 70 5. TARTIŞMA ve SONUÇ... 101 5.1 Yıllık Maksimum ve Minimum Debilerin Sonuçları... 101 5.2 Aylık Ortalama Debilere Uygulanan Mann-Kendall Testine İlişkin Analizler... 102 5.3 Yıllık Maksimum Debilere Uygulanan Mann-Kendall Testine İlişkin Analizler... 103 5.4 Yıllık Minimum Debilere Uygulanan Mann-Kendall Testine İlişkin Analizler... 103 5.5 Mevsimsel Kendall Testine İlişkin Analizler... 103 5.6 Hareketli Ortalama Sonuçlarının Analizleri... 106 5.7 Sonuç ve Öneriler... 108 KAYNAKLAR... 112 ÖZGEÇMİŞ... 114 iv

SİMGELER DİZİNİ S x k α Mann-Kendall test istatistiği Veri serileri Anlamlılık düzeyi µ s S nin ortalaması Z Standartlaştırılmış Mann-Kendall istatistiği Var(S) z n t i S nin varyansı Standart normal dağılım örnek yıl Kuyruk değeri v

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Sakarya havzasında seçilen akım gözlem istasyonları... 13 Şekil 4.1 1203 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 47 Şekil 4.2 1203 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 48 Şekil 4.3 1219 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 48 Şekil 4.4 1219 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 49 Şekil 4.5 1221 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 49 Şekil 4.6 1221 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 50 Şekil 4.7 1222 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 50 Şekil 4.8 1222 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 51 Şekil 4.9 1223 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 51 Şekil 4.10 1223 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 52 Şekil 4.11 1224 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 52 Şekil 4.12 1224 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 53 Şekil 4.13 1226 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 53 Şekil 4.14 1226 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 54 Şekil 4.15 1233 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 54 Şekil 4.16 1233 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 55 Şekil 4.17 1237 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 55 Şekil 4.18 1237 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 56 Şekil 4.19 1239 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 56 Şekil 4.20 1239 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 57 Şekil 4.21 1245 numaralı istasyonda yıllık maksimum debilerin değişimi... 57 Şekil 4.22 1245 numaralı istasyonda yıllık minimum debilerin değişimi... 58 Şekil 4.23 1249 numaralı istasyon yıllık maksimum debilerin değişimi... 58 Şekil 4.24 1249 numaralı istasyon yıllık minimum debilerin değişimi... 59 Şekil 4.25 Sakarya havzasında seçilen akım gözlem istasyonlarının aylık ortalama debilerdeki eğilimlerin değişimi... 65 Şekil 4.26 Sakarya havzasında seçilen akım gözlem istasyonlarının yıllık maksimum debilerdeki eğilimlerin değişimi... 67 Şekil 4.27 Sakarya havzasında seçilen akım gözlem istasyonlarının yıllık minimum debilerdeki eğilimlerin değişimi... 69 Şekil 4.28 1203 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli ortalama değişimi... 83 Şekil 4.29 1219 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli ortalama değişimi... 83 Şekil 4.30 1221 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli ortalama değişimi... 84 Şekil 4.31 1222 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli ortalama değişimi... 84 Şekil 4.32 1223 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli ortalama değişimi... 85 Şekil 4.33 1224 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli ortalama değişimi... 85 Şekil 4.34 1226 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli ortalama değişimi... 86 vi

Şekil 4.35 Şekil 4.36 Şekil 4.37 Şekil 4.38 Şekil 4.39 Şekil 4.40 Şekil 4.41 Şekil 4.42 Şekil 4.43 Şekil 4.44 Şekil 4.45 Şekil 4.46 Şekil 4.47 Şekil 4.48 Şekil 4.49 Şekil 4.50 Şekil 4.51 Şekil 4.52 Şekil 4.53 Şekil 4.54 Şekil 4.55 Şekil 4.56 Şekil 4.57 Şekil 4.58 1233 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli 86 ortalama değişimi... 1237 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli 87 ortalama değişimi... 1239 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli 87 ortalama değişimi... 1245 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli 88 ortalama değişimi... 1249 numaralı istasyonun aylık ortalama debilerinin hareketli ortalama değişimi... 88 1203 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 89 1203 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 89 1219 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 90 1219 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 90 1221 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 91 1221 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 91 1222 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 92 1222 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 92 1223 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 93 1223 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 93 1224 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 94 1224 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 94 1226 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 95 1226 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 95 1233 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 96 1233 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 96 1237 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 97 1237 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 97 1239 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 98 vii

Şekil 4.59 Şekil 4.60 Şekil 4.61 Şekil 4.62 Şekil 4.63 1239 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 98 1245 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 99 1245 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 99 1249 numaralı istasyonun yıllık maksimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 100 1249 numaralı istasyonun yıllık minimum debilerinin hareketli ortalama değişimi... 100 viii

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge3.1 Sakarya havzasında verilerinden yararlanılan akım gözlem istasyonları... 12 Çizelge 3.2 1203 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 16 Çizelge 3.3 1219 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 17 Çizelge 3.4 1221 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 18 Çizelge 3.5 1222 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 19 Çizelge 3.6 1223 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 20 Çizelge 3.7 1224 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 21 Çizelge 3.8 1226 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 22 Çizelge 3.9 1233 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 23 Çizelge 3.10 1237 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 24 Çizelge 3.11 1239 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 25 Çizelge 3.12 1245 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama Çizelge 3.13 akım değerleri... 26 1249 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri... 27 Çizelge 3.14 1203 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 28 Çizelge 3.15 1219 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 29 Çizelge 3.16 1221 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 30 Çizelge 3.17 1222 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 31 Çizelge 3.18 1223 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 32 Çizelge 3.19 1224 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... Çizelge 3.20 1226 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... Çizelge 3.21 1233 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... Çizelge 3.22 1237 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 33 34 35 36 ix

Çizelge 3.23 1239 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 37 Çizelge 3.24 1245 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 38 Çizelge 3.25 1249 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler... 39 Çizelge 4.1 Aylık ortalama değerlere uygulanan özet istatistiksel bilgiler... 60 Çizelge 4.2 Yıllık maksimum değerlere uygulanan özet istatistiksel bilgiler... 60 Çizelge 4.3 Yıllık minimum değerlere uygulanan özet istatistiksel bilgiler... 61 Çizelge 4.4 Aylık ortalama değerlere uygulanan Shapiro-Wilk isatistiği... 62 Çizelge 4.5 Yıllık maksimum değerlere uygulanan Shapiro-Wilk isatistiği... 62 Çizelge 4.6 Yıllık minimum değerlere uygulanan Shapiro-Wilk isatistiği... 63 Çizelge 4.7 Aylık ortalama debilere uygulanan Mann-Kendall test sonuçları... 64 Çizelge 4.8 Yıllık maksimum debilere uygulanan Mann-Kendall test sonuçları.. 66 Çizelge 4.9 Yıllık minimum debilere uygulanan Mann-Kendall test sonuçları... 68 Çizelge 4.10 Mevsimsel Kendall test sonuçları... 70 Çizelge 4.11 1203 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 71 Çizelge 4.12 1219 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 72 Çizelge 4.13 1221 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 73 Çizelge 4.14 1222 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 74 Çizelge 4.15 1223 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 75 Çizelge 4.16 1224 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 76 Çizelge 4.17 1226 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 77 Çizelge 4.18 1233 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 78 Çizelge 4.19 1237 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 79 Çizelge 4.20 1239 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 80 Çizelge 4.21 1245 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 81 Çizelge 4.22 1249 numaralı istasyonun aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi miktarlarının hareketli ortalama değerleri... 82 x

1. GİRİŞ Hayat için gereken en önemli maddelerden biri olan suyun, ihtiyacı karşılayacak şekilde temin edilmesi gerekir. Su ihtiyacı yer üstü ve yer altında bulunan kaynaklardan sağlanır. Bunun için su kaynakları veriminin bilinmesi gerekir. Genellikle su ihtiyacının çok büyük bir kısmı akarsulardan karşılanır. Akarsular yer altından sızan sular ile, toprak üstünden akan ve üst toprak içinden sızan sulardan meydana gelir. Bu duruma bağlı olarak geçici ve devamlı akarsular oluşur. Yer altında bulunan su kaynaklarından diğer bir deyişle aküferlerden sızan sulardan doğal kanallara sızma olduğu süre boyunca akış olur. Devamlı akarsular yer altı sularından beslenir. Su toplama havzalarında meydana gelen toprak üstü ve üst toprak içi akış, çoğunlukla kanal sistemine ulaşır. Yağmur ve eriyen karın, toprak üstünden akarak ve üst toprak katmanı içinden sızarak kanal veya göllere ulaşan miktarı yüzey akış, olarak tanımlanan kanal dışına taşarak veya akarsu yatağı boyunca zararlı olur. Bu durumdaki akımların kontrol edilmesi gerekir. Yağışlar birçok faktörün birlikte etkisi ile meydana geldiği için miktar ve tekrarlanma aralıkları yönünden çok farklılık gösterir. Buna bağlı olarak su kaynaklarının verimi, yağışlı sürelerde artar, kurak sürelerde ise azalır. Ülkemizde su kaynaklarının verimi ile talep edilen suyun zamana göre dağılımı genellikle uyum gösteremez. Bu durum sulama suyu talebinin bulunduğu dönemlerde daha belirgin olur (Okman 2005). Su kaynaklarının verimi ile talep edilen suyun zamana göre dağılımı uyum göstermediği zaman akarsu akımları depolanır. Böylece akarsuyun talepten fazla olan akışları, su talebinin karşılanamadığı süreye aktarılmış olur. Depolama ihtiyacı içme, kullanma, sulama ve elektrik elde etmek için gerekli olan su ile taşkın miktarı göz önüne alınarak belirtilir. Türkiye 26 adet havzaya ayrılmıştır. Havzaların ortalama yıllık toplam akımları 186 milyar m 3 dür. Havza su verimleri birbirinden farklı olup Sakarya Havzasının havza 1

alanı 58 160 km 2, ortalama yıllık akım 6.40 km 3, ortalama yıllık verim 3.6 L/s/km 2 dir (Anonim 2005). Su kaynaklarına olan talepteki artış genel nüfus artış hızından daha yüksek düzeyde seyretmektedir. Özellikle 1990-1995 yılları arasında dünya nüfusunun iki misli büyümesine karşılık su kullanımlarının altı kat arttığı gözlemlenmiştir. Nüfus artışı yanında yaşam standardında kaydedilen gelişmeler de suya olan taleplerin artmasına neden olmaktadır. İçinde bulunduğumuz yüzyılın ilk yıllarında su kaynaklarının yönetimi, tatlı su kaynaklarının kıtlığı, artan nüfus artışı ve kirlenme problemlerinin tehdidi altına girmiş planlamacı ve yöneticileri bu kısıtlar altında karar vermeye yönlendirmiştir. Küresel bazda kişi başına düşen yıllık su miktarı 1850 yılında 43 000 m 3 iken bu miktar artan nüfus sonucunda 9 000 m 3 civarına inmiştir (Akyürek 2003). Türkiye de yıllık ortalama yağış yaklaşık 643 mm olup, yılda ortalama 501 milyar m 3 suya karşılık gelmektedir. Bu suyun 274 milyar m 3 ü toprak ve su yüzeyleri ile bitkilerden olan buharlaşmalar yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69 milyar m 3 lük kısmı yeraltı suyunu beslemekte, 158 milyar m 3 lük kısmı ise akışa geçerek çeşitli büyüklükteki akarsular vasıtasıyla denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boşalmaktadır. Yeraltı suyunu besleyen 69 milyar m 3 lük suyun 28 milyar m 3 ü pınarlar vasıtasıyla yerüstü suyuna tekrar katılmaktadır. Ayrıca, komşu ülkelerden ülkemize gelen yılda ortalama 7 milyar m 3 su bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt yerüstü suyu potansiyeli 193 milyar m 3 olmaktadır. Türkiye su zengini bir ülke değildir. Ülkemiz kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su miktarı 1 640 m 3 ile su azlığı yaşayan bir ülke konumundadır (Altın 2007). Su kaynakları; hızlı nüfus artışı, kirlenme ve daha birçok problemin yanında olası bir küresel ısınmanın da etkisi altındadır (Akyürek 2003). Küresel ısınmaya bağlı iklim değişikliğinin etkilerinin küresel boyutu içinde, geçmişteki iklim değişikliklerinde olduğu gibi, bölgesel ve zamansal farklılıklar oluşabilecektir. 2

Bunun anlamı gelecekte dünyanın bazı bölgelerinde kasırgalar, kuvvetli yağışlar ile onlara bağlı taşkınlar gibi doğal afetlerin şiddetlerinde ve sıklıklarında artışlar olurken, bazı bölgelerinde uzun süreli, şiddetli kuraklıklar ve bunlarla ilişkili yaygın çölleşme olayları daha fazla etkili olabilecektir (Yıldız ve Malkoç 2000). Hidrolik yapıların projelendirilmesinde, hidrolojik verilere ihtiyaç vardır. Kuşkusuz göz önüne alınan hidrolojik verilerin gelecekteki olayı niteleme düzeyi söz konusu yapıdan beklenen fayda açısından önemli bulunmaktadır. Taşkın ve ortalama akım değerleri baraj göllerinin kapasitesinin hesabı yada taşkın yapılarının projelendirilmesi, düşük akımlar ise baraj dip savağından akarsuyun mansap tarafına verilecek debi miktarının belirlenmesi yada su kalitesi standartlarının korunması gibi konular açısından önemlidir. Örneğin taşkın akımlarındaki bir yükseliş bu amaç için gerekli olan yapıların projelendirilmesini, ortalama akımlardaki yükseliş eğilimi ise, baraj rezervuar hacimlerine yönelik tahminleri ve hesaplamaları etkilemesinin yanında düşük akımların eğilim, su kalitesi standartlarının korunması yönünden önemli bulunmaktadır (Cığızoğlu vd 2002). Su kaynaklarından daha etkin bir şekilde yararlanmak için akım dizilerinin uzun dönem seyrini ve salınımlarını dikkate almak gerekir (Yıldız ve Malkoç 2000). Bu çalışmada, akarsu akımlarında uzun periyotta taşıdıkları su miktarında zamanla görülen değişimler yalnızca taşkın ve kuraklık gibi doğal afetler açısından değil bu akımlara bağlı olarak projelendirilmesi düşünülen hidrolojik yapıların işletilmesi açısından da büyük önem taşıdığı için, bu araştırmada esas olarak Sakarya havzasındaki bazı akarsuların aylık ortalama, mevsimlik ortalama, yıllık en yüksek ve en düşük akımlarının eğilimleri belirtilmiştir. 3

2. KAYNAK ÖZETLERİ Bu bölümde konu ile ilgili daha önce yapılan araştırmaların özetleri verilmiştir. Aksoy (2002) Akdeniz Bölgesinde yer alan 12 istasyonun yıllık ve mevsimlik yağış miktarlarına Mann- Kendall eğilim analizi uygulamıştır. Sonuç olarak 12 istasyonun bir çoğundaki yıllık yağış miktarlarında azalma ve artışların olduğu, fakat bu azalış ve artışların seçilen istatistik yöntemi olan Mann-Kendall İstatistiğinde bir anlam ifade etmediğini belirtmiştir. Akyürek (2003) Türkiye genelinde 24 havzada 107 akım gözlem istasyonundaki yıllık ortalama akımlarda eğilim analizini parametrik bir test olan t testi ve parametrik olmayan Kendall testi ile yapmıştır. Yıllık ortalama akım verilerinde trendin her iki test için de Türkiye nin batı, orta ve güney bölgelerindeki istasyonlarda azalma yönünde olduğu sonucuna ulaşmıştır. Birsan et al. (2005) İsviçre de 48 drenaj alanından aldıkları günlük ortalama akım kayıtlarını üç çalışma döneminde (1931-2000, 1961-2000, 1971-2000) eğilimlerin belirlenebilmesi amacıyla parametrik olmayan Mann-Kendall testiyle analiz etmişlerdir. Debi eğilimlerinde kış mevsiminde istasyonların % 60 ından fazlasında eğilim olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Sonuçta ilkbahar, sonbahar ve kış mevsimlerindeki eğilim artışından dolayı yıllık akımda artış olduğunu belirtmişlerdir. Bostan ve Akyürek (2007) En önemli iklim parametrelerden olan sıcaklık ve yağışta zamanla meydana gelebilecek bir eğilimin varlığını tespit etmek için; Türkiye de yer alan 220 büyük meteoroloji istasyonunda 34 yıllık zaman periyodu içerisinde ölçülmüş aylık ortalama sıcaklık ve yağış değerlerini kullanmışlardır. Ortalama yıllık yağış değerlerine T ve Mann-Kendall testlerini uygulamışlardır. İstasyonların Türkiye genelinde dağılımını ve yoğunluğunu haritalamak, coğrafi katmanlarla ilişkilendirmek ve istasyonların Mann-Kendall katsayılarının Türkiye üzerinde yoğunluk haritalarını elde etmek için Coğrafi Bilgi Sistemini (CBS) kullanmışlardır. Ortalama yağış ve 4

sıcaklık değerlerine yalnızca Mann-Kendall testi uygulamışladır. Yıllık ortalama yağış değerlerine uyguladıkları testlere göre Akarçay, Burdur Göller, Seyhan, Ceyhan, Kızılırmak, Yeşilırmak havzalarının bulunduğu istasyonlarda artan yönde eğilim görmüşlerdir. Mevsimsel ortalama değerlerin sonuçlarına göre sıcaklık değerlerinde, en belirgin artışları yaz ve sonbahar mevsimlerinde Ege, Akdeniz, Marmara, İç Anadolu ve Doğu Anadolu da gözlemlemişlerdir. Yağış sonuçlarına göre, yaz mevsimi hariç, diğer mevsimlerde yağış miktarında artış olduğunu ve bu artışların Doğu Anadolu, Karadeniz, Doğu Akdeniz ve Ege de birkaç istasyonda görüldüğünü, yaz mevsimi yağışlarının da K. Menderes, B. Menderes ve Gediz havzalarında azalma gösterdiği sonucuna ulaşmışlardır. Cığızoğlu vd. (2002) Türkiye nehirlerindeki taşkın ortalama ve minimum akımlarda eğilim bileşeninin varlığını incelemişlerdir. Türkiye genelindeki 26 havzanın 24 ündeki 100 civarındaki akım istasyonuna ait günlük ortalama akım verilerini ele almışlardır. Eğilim analizi parametrik bir test olan t testi ve parametrik olmayan τ (Kendall) testi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Yıllık maksimum ve ortalama akımlara her iki test de uygulanırken, 1 günlük ve 7 günlük akımlara yalnızca t testi uygulamışlardır. Gözlenen eğilimlerin bölgelere göre dağılımını incelediklerinde Marmara, Ege, İç Anadolu (Sakarya havzası dahil) ve Akdeniz bölgelerindeki akarsuların çoğunun akımlarında eğilim bulmuşlardır. Eğilimi ortalama ve düşük akımlarda maksimum akımlara göre daha çok istasyonda gözlemişlerdir. Eğilimin birkaç istasyon dışında genellikle azalan yönde olduğunu saptamışlardır. Son 30-60 yıllık dönemde Türkiye nin batı, orta ve güney bölgelerindeki akarsuların özellikle ortalama ve düşük akımlarında (ve bazılarının maksimum akımlarında) anlamlı bir azalma olduğunu ortaya çıkarmışlardır. Diğer bölgelerde ise istatistik bakımdan anlamlı bir eğilim görmemişlerdir. Gümüş (2006) Fırat Havzası nda elektrik işleri etüt idaresi tarafından işletilen 83 akım gözlem istasyonundan, toplam 22 istasyon için eğilim analizi testlerini değerlendirmiş ve bunlar içerisinde en güçlü olduğu belirlenen parametrik olmayan Mann-Kendall testi ve Spearman ın Rho testini tercih etmiştir. Yaptığı çalışmada, yıllık ortalama akımlarda Aşağı Fırat havzasında bulunan 2 istasyonda azalan yönde anlamlı eğilim gözlemiş, minimum akımlarda ise havza genelinde toplam 10 istasyonda azalan yönde, 1 5

istasyonda ise artan yönde anlamlı eğilim gözlemiş, maksimum akımlarda ise anlamlı bir eğilim gözlemlememiştir. Kadıoğlu (1997) Türkiye üzerindeki iklimsel kayıt çalışmasında muhtemel eğilimleri ortaya çıkarmak amacıyla on sekiz meteoroloji istasyonunu değerlendirmeye almıştır. Muhtemel değişimlerin varlığını göstermek için Mann-Kendall derecelendirme sistemi kullanarak, ortalama filtrelenmemiş mevsimlik ve yıllık minimum ve maksimum sıcaklıkları analiz etmiştir. Analizler sonucunda Türkiye de yıllık ortalama sıcaklık kayıtlarının 1939 dan 1989 a kadar olan periyot süresince ısınma eğiliminde olduğunu ancak 1955 den 1989 a kadar olan periyotta da soğuma eğiliminde olduğunu belirlemiştir. 1955 yılı civarındaki ortalama en düşük sıcaklıklardaki artışın kentsel ısı adalarının etkisinden kaynaklandığını belirtmiştir. Kalaycı ve Kahya (1998) Susurluk havzası akımlarının verilerinde doğrusal eğilim aramak amacıyla Sen s T, Spearman s Rho, Mann-Kendall ve Mevsimsel Kendall testlerini uygulamışlardır. Parametrik olmayan testlere göre akım ve sediment konsantrasyonunda azalan; su sıcaklığı, elektriksel iletkenlik, sodyum, potasyum, kalsiyum+magnezyum, bikarbonat ve klor konsantrasyonlarında ise artan bir eğilim olduğunu bulmuşlardır. Karbonat, ph, sülfat, organik madde ve bor konsantrasyonlarında herhangi bir eğilim bulamamışlardır. Kahya ve Kalaycı (2004) Türkiye deki 26 ayrı havzadan elde edilmiş 31 yıllık periyodları kapsayan aylık akarsu akımlarının eğilimlerini değerlendirmişlerdir. Parametrik olmayan 4 eğilim testlerini esas almışlardır (Sen in T si, Spearman ın Rho su, Mann-Kendall ve Mevsimsel Kendall). Sonuç olarak, Türkiye nin batısında genel olarak 0.05 oranında önemli bir düşüş eğilimi sergilenirken, doğuda herhangi bir eğilimin olmadığını görmüşlerdir. Çoğu durumda ilk dört testin, eğilimlerin varlığına ilişkin aynı sonuçları sağladığını ortaya çıkarmışlardır. Kosif (1999) Yeşilırmak havzası sınırları içerisinde bulunan 24 değişik istasyonun yıllık bazda ortalama sıcaklık, toplam yağış, ortalama akım, toplam buharlaşma, ortalama 6

güneşlenme süreleri, bulutlu ve kapalı geçen gün sayıları gibi iklimsel özellikleri, 1930 1997 yılları arasında gözlenmiş 43 adet iklim serisini analiz etmiştir. Bu serilere önce homojenlik testi daha sonra eğilim analizi testleri uygulamıştır. Sonuçta havza genelinde ortalama sıcaklıklarda belirgin bir azalış, toplam yağışlarda belirgin bir artış, ortalama akımlarda artış, toplam buharlaşmalarda azalış, ortalama güneşlenme sürelerinde azalış ve bulutluluk verilerinde eğilimlerin bölgesel olarak değiştiğini tespit etmiştir. İklimin en önemli elemanı olan sıcaklığın azalış eğilimi göstermesinin nedenini yerel kirleticilerin sıcaklığı azaltma yönündeki etkilerinden kaynaklandığını düşünmektedir. Lins and Slack (1999) ABD de orijinal Mann-Kendall testi ile eğilim analizi yapmış, akışta ve yağışta artan yönde bir eğilim olduğu sonucuna ulaşmıştır. Molnar and Ramirez (2001) New Mexico nun kuzeybatısındaki Rio Puerco havzası için son elli yılın yıllık, aylık ve günlük verilerinde çökelme ve akım eğilimlerini incelemişlerdir. Havzadaki yıllık çökelme eğilimi Amerika nın güneybatı bölgesine etki eden büyük orandaki iklim değişkenlerinin bir parçası olduğunu görmüşlerdir. Hidroklimatik veri analizleri sonuçları, yaz dışındaki aylarda nemliliğin genel olarak arttığını göstermiştir. Yağışlı günlerin sayısı arttıkça gözlenen akım eğilimlerinde artış gözlemlemişlerdir. Okman (2005) Dünyadaki suyun zamanla değişimi, dağılımı ve statik, kinematik, dinamik özellikleri ile su kaynaklarının kıymetlendirilmesi, geliştirilmesi, işletilmesi, optimizasyonu, korunması ve kirlenmesinin önlenmesi konularındaki bilgileri ortaya koymuştur. Önöz vd. (2007) Su kaynaklarının planlanması ve işletilmesi için su miktarlarının zamanla değişiminin incelenmesinin önemli olduğunu vurgulamışlar; bu amaç doğrultusunda Türkiye nin 26 akarsu havzasından 24 üne ait toplam 108 akım gözlem istasyonu için Mevsimsel Mann-Kendall testi uygulamışlardır. Mevsimsel değişimi belirlemek için dört tane mevsim su yılını; 1. mevsim Ekim-Kasım-Aralık, 2. mevsim 7

Ocak-Şubat-Mart, 3. mevsim Nisan-Mayıs-Haziran, 4. mevsim Temmuz-Ağustos-Eylül olarak tanımlamışlar; sonuç olarak 1. mevsimde istasyonların %19 unda, 2. mevsimde %31 inde, 3. mevsimde %18 inde, 4. mevsimde %37 sinde azalan yönde eğilim gözlemlemişlerdir. Öztürk (1997) Sakarya Havzasında yer alan sekiz alt havzada, akarsu ile taşınan sediment miktarlarının belirlenmesinde kullanılabilecek üç yöntemle süspanse sediment miktarlarını bulup birbiriyle karşılaştırmıştır. Sakarya havzasında akarsularla taşınan yıllık sedimentin büyük bir kısmının Ocak-Haziran ayları arasında ve özellikle Şubat, Mart ve Nisan aylarında taşındığını tespit etmiştir. Alt havzalardan birinde 6 yılda taşınan toplam süspanse sedimentin % 65.4 ünün bir günde, % 94.4 ünün sekiz günde ve % 97.2 sinin 31 günde taşındığını ortaya koymuştur. Partal (2003) Türkiye genelinde yağış eğilim analizi için parametrik olmayan serisel bağımlılık etkisi ve mevsimsellik de göz önüne alınarak Mann- Kendall testi ve Sen in T testi yöntemlerini kullanmıştır. Özellikle Türkiye nin batı ve güneyi ile Karadeniz kıyı şeridi başta olmak üzere azalma eğilimi olduğunu ortaya çıkarmıştır. Richards and Baker (2002) Ohio nun kuzeybatısında dört nehirde 1975-1995 yılları arasında her nehirden 4500 ile 6800 arasındaki günlük yoğunluk verilerini alarak su kalitesi eğilimini belirtmek amacıyla yaptıkları çalışmada, parametrik ve çizgisel olmayan eğilimler gübre ve suni gübredeki uygulama oranlarının fosfor ve toplam nitrojendeki eğilimlerin en önemli sebebi olduğunu belirlemişlerdir. Topaloğlu (2006) hidrolojik değişkenlerin eğilimlerini tanımlayan bir yöntem kullanılmıştır. Söz konusu yöntem eğilimleri belirlemek için seri ve çapraz korelasyonla veya seri ve çapraz korelasyonsuz parametrik olmayan bölgesel Mann-Kendall yöntemidir. Araştırmada Türkiye nin yedi coğrafi bölgesindeki istasyonlarda ölçülen 75 akarsu ağı için yıllık minimum, ortalama, maksimum ve aylık 15 akarsu değişkeni incelemiştir. Araştırma sonunda İç Anadolu, Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde önemli bir azalma eğilimi tespit etmiştir. 8

Toros (1993) Bölgesel olarak iklimde bir değişimin olup olmadığını belirleyebilmek için Türkiye genelini temsilen 18 meteoroloji istasyonuna ait yağış ve sıcaklık verilerine Sperman mertebe korelasyonu ve Mann-Kendall mertebe korelasyonu test istatistiği uygulamıştır. Sonuçta yüksek sıcaklık ve yağışta genelde belirgin bir eğilimin olmadığını buna karşın ilkbahar düşük sıcaklıklarında 1950 li yıllarda başlayan ve zamanla artan yönde bir eğilimin olduğunu saptamıştır. Tonkaz ve Çetin (2005) ülkemizin en büyük entegre projesinin yürütüldüğü GAP alanı merkezinde yer alan Şanlıurfa meteoroloji gözlem istasyonuna ilişkin uzun yıllık aylık yağış serilerini, Standardize Yağış İndisi (SPI) yöntemi ile kuraklık analizinin yapılması ve kuraklık indisi serilerindeki olası gidişleri aylık bazda incelemişler, gidiş analizlerini ardışık Mann-Kendall yöntemine göre yapılmışlardır. Gözlem süresince ekim ayında şiddetli kuraklık gözlenmezken; şubat, mart, nisan ve ekim aylarında birkaç yıl şiddetli kuraklık meydana gelmiş olmasına rağmen, SPI serilerinin ardışık Mann-Kendall istatistikleri tamamen rasgele karakterli davranış gösterdiği sonucuna ulaşmışlardır. Diğer ayların SPI değerleri için hesaplanan ardışık Mann-Kendall istatistikleri zaman zaman güven sınırları dışına çıkmasına rağmen gidişleri istatistiksel olarak önemli bulmamışlardır (P<0.05). Kuraklık eğilimi bakımından en kritik ayın ocak ayı olduğunu belirlemişlerdir. Yenigün ve Gümüş (2007) Türkiye nin en önemli havzalarından biri olan Fırat Havzası akımlarında görülen eğilimlerin nedenlerinin araştırılması için havzadaki toplam 22 istasyon için eğilim analizi testleri uygulamışlar ve bunlar içerisinde en güçlü olduğu belirlenen parametrik olmayan Mann-Kendall testi ve Spearman ın Rho testini tercih etmişlerdir. Eğilim tespit edilen istasyonlarda eğilim başlangıç yılını belirlemek için, parametrik olmayan Mann-Kendall Mertebe Korelasyon testi, eğilim eğilimlerini belirlemek için de Sen in Trend Eğim metodunu kullanmışlardır. Uyguladıkları testler sonucunda yıllık ortalama akımlarda Aşağı Fırat havzası nda bulunan bazı istasyonlarda azalan yönde eğilim, minimum akımlarda ise havza genelinde toplam 10 istasyonda azalan yönde, az sayıda istasyonda ise artan yönde eğilim, maksimum akımlarda ise anlamlı bir eğilim bulunmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Eğilimin etkisinin 9

araştırılmasında barajların su toplama yılları ve inşaat bitiş yıllarını değerlendirerek; Keban Barajı etki alanında önemli bir eğilim değerinin bulunmadığı, Karakaya Barajı ve Atatürk Barajının akımların azalmasında ve azalmanın sürekliliğinde önemli bir etkisinin olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Yıldız ve Malkoç (2000) Türkiye deki tüm akarsu havzalarının çıkış noktalarında bulunan, Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından işletilen akım gözlem istasyonlarının uzun dönem yıllık ve mevsimlik ortalama akımlarının zaman serilerini oluşturmuşlar, havza bazında akım miktarlarında artma veya azalma eğilimi olup olmadığının araştırılmasıyla birlikte kurak ve ıslak periyot özelliklerini incelemişler ve sonuç olarak Doğu Akdeniz Havzası içerisinde yer alan ve ülkemizin alt coğrafi bölgeleri olan Ege, Akdeniz, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi akarsu havzalarında uzun periyotta akarsuların akım miktarlarında azalma eğilimleri gözlemişlerdir. Marmara ve Batı Karadeniz Bölgesinin kıyı kuşağında, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgelerinin tamamında ve Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan akarsu havzalarında akarsuların akım miktarlarında uzun periyotta artış eğilimleri saptamışlardır. Yu et al. (1993) Kansas eyaletinde bulunan Arkansas, Verdigris, Neosho ve Walnut havzalarından 15 adet örnek almışlar ve 4 farklı parametrik olmayan yöntem kullanarak 17 bileşen içeren örnekleri incelemişlerdir. Sonuç olarak iletkenlik, çözünürlük, sertlik ve sedimentte bir düşüş olduğunu; bu düşüşün sebebinin havzadaki su miktarının azalmasındaki artıştan kaynaklandığı sonucuna ulaşmışlardır. Diğer bileşenlerin (kalsiyum, sodyum, potasyum, sülfat, klorid, toplam fosfor, amonyak, organik nitrojen vd.) düşüş sebebinin de kirlilik kaynaklarının azalmasından kaynakladığını belirtmişlerdir. Homojenlik testine göre ise hem bölgesel hem de havzadaki eğilimlerin homojen olmadığını saptamışlardır. Zhang et al. (2001) Canadian Reference Hydrometric havza ağlarında son 30-50 yıl için 11 adet hidroklimatik değişkeni incelemişlerdir. Sonuçta yıllık ortalama akarsu debisine göre belirlenen eğiliminde düşüş gözlemişlerdir. Çoğu aylardaki aylık ortalama akışın düştüğünü ve en büyük düşüşün ağustos ve eylül aylarında olduğu sonucuna 10

varmışlardır. Kuzey British Columbia ve yukarı bölgesinde mart ve nisan aylarında önemli bir derecede artış olduğu; bu artışın sebebinin buzulların kırılıp erimesinden ve şiddetli yağışlardan kaynaklandığını belirtmişlerdir. Güney Kanada da günlük akış dağılımının bütün %1 lik bölümünde ise önemli miktarda düşüş gözlemişler, bu düşüşün sebebini nehirlerin erkenden donmasına bağlamışlardır. Hidroklimatik değişkenlerde gözlenen bu eğilim Kanada da yapılan çalışmalarda uygunluk göstermiştir. 11

3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1 Materyal Çalışmada, Sakarya havzasında seçilen akarsular üzerinde bulunan ve Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü (EİE) tarafından işletilen akım gözlem istasyonlarından elde edilen veriler kullanılmıştır. Araştırmada göz önüne alınan akım gözlem istasyonları çizelge 3.1 de verilmiştir (Anonim 1960-2001). Çizelge 3.1 Sakarya havzasında verilerinden yararlanılan akım gözlem istasyonları İstasyon Açılış Kapanış Gözlem Süresi İstasyon Adı No Tarihi Tarihi (Yıl) 1203 PORSUK Ç.-BEŞDEĞİRMEN 19.12.1935-41 1219 DİNSİZ Ç.-YAĞBASAN 09.09.1952-39 1221 SAKARYA N.-DOĞANÇAY 12.09.1952-41 1222 KOCASU-RÜSTÜMKÖY 13.09.1952-41 1223 SEYDİ S.-HAMİDİYE 17.09.1952 01.12.1997 36 1224 SAKARYA N.-AKTAŞ 01.10.1952-38 1226 ANKARA Ç.-MEŞECİK 11.08.1953-38 1233 ALADAĞ Ç.-KARAKÖY 23.05.1954-40 1237 MUDURNU Ç.-DOKURCUN 15.06.1955-41 1239 OVA Ç.-EYBEK 22.07.1955 30.09.2003 37 1245 KİRMİR ÇAYI-TAKSİR KÖP. 14.10.1961 30.11.2003 39 1249 KARASU Ç.-VEZİRHAN 01.10.1972-28 12

Şekil 3.1 Sakarya havzasında seçilen akım gözlem istasyonları 13

3.1.1 Araştırma alanının tanıtımı Sakarya Havzası 58 160 km² lik alanı ile Türkiye yüzölçümünün 1/13 ünü oluşturmaktadır. Sakarya Havzası Ankara ve İstanbul gibi büyük merkezler arasında olması sebebiyle; ekonomik, kültürel, ulaşım ve sağlık açısından Türkiye nin diğer bölgelerine göre daha iyi durumdadır. Sanayi özellikle Eskişehir, Ankara, Adapazarı ve Kütahya illerinde ağırlıklı olmak üzere havzada hızla yayılmaktadır. Havzada 20 715 km 2 lik ova bulunmaktadır. Bunun 16 716 km 2 si sulanabilir niteliktedir. Havzaya adını veren Sakarya nehri havzanın en önemli akarsuyu olup Çifteler yakınlarındaki Kırkgöz kaynaklarından doğar (Öztürk 1997). Sakarya nehrinin en önemli kolları arasında; Aladağ çayı, Ankara çayı, Çark suyu, Dinsiz çayı, Göksu, Göynük çayı, Karasu, Kirmir çayı, Mudurnu çayı, Ova çayı ve Porsuk sayılabilir. Sakarya havzası içinde; Çubuk I, Sarıyar, Çubuk II, Bayındır, Kurtboğazı, Musaözü, Porsuk, Enne, Gökçekaya, Dodurga, Kaymaz, Asartepe, Kunduzlar, Çamlıdere, Çatören ve Eğrekkaya barajları bulunmaktadır (Öztürk 1997). Havza içinde özellikle Ankara ve Eskişehir civarında olmak üzere Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü tarafından 1956-1994 yılları arasında yapılmış olan 37 gölette 27.03 hm 3 su depolamaktadır (Öztürk 1997). Sakarya nehrinin uzunluğu 125 km ortalama genişliği 100 m, ortalama eğimi %0.0458 dir (Öztürk 1997). 14

3.1.2 Araştırma alanının iklimi Sakarya havzasında Orta Anadolu ve Batı Karadeniz iklim özellikleri görülmektedir. Yıllık yağmur miktarı 367-798 mm arasında değişmektedir. Aylık ortalama sıcaklık -0.2 ile 23.3 0 C arasında değişim göstermektedir. Ankara çayı hariç diğer akarsular sulamada rahatlıkla kullanılabilecek özelliğe sahiptir (Öztürk 1997). 3.1.3 Sakarya havzasının alanı Sakarya havzasının alanı 58 160 km 2 dir. Sakarya havzasının tarım alanı 2 814 341 ha, yıllık toplam akımı 6.40 km 3 dür (Altın 2007). Sakarya Havzasından seçilen ve Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından işletilen akım gözlem istasyonlarına ait aylık ortalama, yıllık maksimum ve yıllık minimum akım verileri çizelge 3.2-3.25 te verilmiştir. 15

Çizelge 3.2 1203 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1960 3.47 4.17 4.25 10.55 11.97 16.46 16.78 9.92 10.63 4.80 3.43 3.47 1961 4.25 4.53 8.15 10.75 16.54 13.31 12.29 8.31 6.38 3.51 2.60 2.68 1962 3.38 3.74 4.21 4.14 10.52 19.81 12.29 6.85 4.17 2.31 1.94 2.43 1963 4.29 3.76 14.93 26.23 42.93 30.56 22.72 31.23 25.64 10.95 5.51 5.28 1964 6.62 7.33 9.69 6.30 10.87 29.18 12.09 9.10 13.04 5.40 3.42 4.02 1965 5.36 5.47 11.82 11.82 24.34 34.58 43.32 35.33 14.73 6.93 5.43 5.55 1966 6.30 8.15 11.78 30.29 21.07 29.14 26.03 15.83 10.75 5.36 4.37 4.96 1967 5.59 6.07 10.71 13.55 9.53 13.71 15.16 10.67 5.16 3.47 3.15 3.62 1968 4.29 5.09 5.99 19.77 29.77 59.86 28.79 15.99 11.11 6.22 5.24 6.07 1969 6.54 6.93 11.89 19.53 35.92 32.53 27.06 22.49 9.96 8.07 5.43 5.51 1970 6.73 7.17 14.06 21.35 31.07 34.50 28.59 14.73 9.69 7.44 5.63 6.26 1971 7.60 8.27 9.22 10.04 8.98 15.36 13.86 9.85 8.23 4.88 4.65 5.24 1972 5.47 6.22 9.53 6.62 9.77 10.71 8.86 6.66 9.33 5.28 3.72 3.93 1973 5.12 5.32 4.96 5.20 6.03 11.58 9.92 6.93 4.80 3.38 2.80 2.47 1974 3.19 3.68 5.04 4.61 9.57 15.16 10.16 9.18 5.75 3.16 2.96 3.21 1975 3.83 4.41 5.08 5.79 7.25 12.13 10.04 11.93 8.82 4.02 3.75 3.98 1976 4.02 5.08 7.92 10.59 13.75 12.52 16.34 11.26 7.01 3.06 2.86 3.13 1977 4.14 4.33 7.72 6.70 8.63 7.88 7.05 5.63 2.97 1.74 1.65 2.75 1978 3.56 3.87 5.24 14.49 37.14 26.82 25.01 13.63 7.05 4.06 3.40 4.80 1979 5.47 6.03 7.76 24.02 22.13 12.60 10.08 13.31 14.02 5.47 4.33 4.53 1980 5.40 6.66 8.55 17.60 18.79 21.70 23.95 12.25 6.93 4.06 3.86 4.92 1981 5.36 6.38 12.48 19.69 23.51 37.97 18.31 15.40 8.86 5.36 4.61 4.92 1982 5.71 6.50 22.17 14.38 11.38 12.21 11.82 10.59 7.72 3.92 3.05 3.46 1983 4.45 4.65 4.77 5.51 6.93 10.44 10.55 5.83 6.10 3.54 2.40 2.54 1984 3.54 6.70 14.30 11.66 18.94 22.96 36.43 24.02 8.31 6.03 7.17 5.91 1985 5.24 6.10 6.46 14.22 17.49 16.46 19.65 9.61 5.79 2.97 2.69 2.84 1986 4.41 3.74 4.14 6.62 11.66 11.11 6.73 4.45 3.70 2.25 1.82 3.26 1987 3.66 3.71 5.47 17.68 14.89 17.25 17.96 15.36 5.51 2.65 2.12 2.00 1988 3.69 4.41 5.12 5.08 5.71 9.14 10.24 7.72 4.17 2.06 1.84 2.13 1989 2.84 4.25 4.77 4.14 3.86 4.33 2.98 2.19 1.56 1.45 1.21 1.37 1990 2.24 2.50 3.45 3.78 4.41 4.65 5.04 3.78 2.02 1.45 1.27 1.90 1991 2.17 2.13 3.45 3.02 7.84 7.05 5.75 4.37 3.13 2.28 1.45 1.62 1992 2.32 2.41 2.77 2.89 3.38 4.33 7.17 3.61 2.44 2.57 1.58 1.46 1993 2.06 2.26 2.38 2.65 8.51 5.95 5.99 5.20 2.60 1.29 1.41 1.32 1994 1.83 2.21 2.33 2.45 2.58 2.88 3.51 2.55 1.16 1.10 1.31 1.21 1995 1.55 2.04 2.24 4.25 3.74 5.63 14.38 4.49 1.86 1.56 1.34 1.47 1996 2.18 2.52 3.35 3.89 11.46 10.28 13.94 6.14 3.09 1.84 1.41 1.98 1997 2.26 2.00 2.67 3.67 2.96 2.86 5.87 4.61 2.62 1.56 1.97 1.97 1998 2.35 2.65 4.10 3.19 7.72 6.85 12.76 9.81 7.09 2.22 1.39 1.67 1999 2.21 2.73 3.80 5.59 17.21 16.30 17.60 6.30 4.57 2.34 2.36 3.02 2000 3.28 3.92 3.44 3.29 4.88 9.14 14.85 11.85 5.16 1.82 1.85 2.15 2001 2.98 3.40 3.71 3.11 3.56 3.66 3.46 2.60 1.50 1.37 1.36 1.46 16

Çizelge 3.3 1219 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1960 2.83 3.45 4.90 19.18 14.74 8.66 7.56 2.82 4.70 2.27 3.99 0.64 1961 1.54 1.46 3.22 11.95 16.43 10.31 4.15 2.80 4.44 5.87 1.22 1.35 1962 1.89 4.31 5.75 5.75 17.46 19.51 11.58 2.35 1.60 1.83 0.75 1.22 1963 2.67 1.45 17.79 22.55 9.37 20.29 8.83 7.64 3.52 2.18 1.01 2.69 1964 4.05 4.52 22.47 9.57 23.05 16.64 6.49 10.48 2.91 1.95 1.82 3.94 1965 2.09 9.33 11.13 4.85 19.39 13.84 19.27 7.76 2.39 14.67 2.69 1.43 1966 1.90 3.37 7.60 11.71 4.89 18.57 10.39 3.11 3.22 1.27 1.23 1.28 1967 1.19 1.01 1.75 8.54 12.78 15.24 9.49 9.16 3.51 1.80 2.52 2.37 1968 5.75 12.37 16.64 17.91 18.24 15.04 8.50 4.19 2.34 1.10 1.60 8.38 1969 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1970 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1971 5.42 6.82 21.53 8.83 9.82 16.06 13.97 6.94 6.90 1.64 1.49 1.59 1972 2.84 3.31 19.39 8.05 10.68 4.89 4.93 4.19 18.77 8.38 4.35 3.75 1973 9.49 9.00 4.31 9.86 8.50 15.73 11.95 4.04 2.81 1.56 1.57 1.28 1974 2.15 8.91 16.06 5.38 9.41 9.57 4.89 8.59 2.43 1.47 5.14 1.78 1975 1.22 1.60 11.38 10.80 23.58 15.69 5.96 22.10 4.19 1.37 1.40 1.25 1976 1.89 3.00 7.89 10.60 11.05 4.85 4.40 3.07 3.13 1.98 2.13 1.61 1977 4.23 4.01 8.26 6.70 4.08 17.34 8.22 3.42 2.40 1.56 0.94 1.46 1978 2.21 2.49 8.09 16.51 10.97 7.39 13.10 4.15 1.70 1.18 6.98 3.62 1979 3.96 3.03 8.67 16.43 10.19 5.09 3.50 2.33 2.38 1.98 2.30 4.77 1980 3.36 10.76 15.04 20.50 15.61 27.36 7.39 7.60 2.95 1.38 1.49 1.51 1981 2.37 8.75 16.97 21.57 16.39 23.79 4.97 7.19 2.74 8.96 1.84 1.97 1982 2.07 3.18 15.16 15.32 13.43 16.47 14.13 6.24 2.80 2.49 4.40 2.05 1983 1.53 1.84 2.36 17.79 11.79 18.24 9.74 3.42 3.69 3.12 2.03 2.09 1984 8.91 167.61 8.17 9.16 13.23 12.78 22.35 6.90 4.10 3.63 2.72 1.54 1985 1.51 3.23 3.45 5.67 12.04 14.54 7.44 2.88 2.28 1.48 0.76 0.86 1986 6.94 5.92 10.23 16.27 13.10 5.92 3.40 2.34 2.72 1.09 0.67 0.91 1987 1.24 7.81 7.02 17.38 8.17 23.79 7.35 4.23 2.78 1.80 1.06 0.74 1988 1.39 4.35 14.67 6.12 6.20 10.27 6.82 4.85 4.44 1.90 1.10 1.27 1989 2.88 11.09 11.87 8.26 4.56 4.19 1.96 2.13 1.93 1.49 0.71 0.85 1990 3.75 19.06 13.19 11.17 10.27 9.00 9.04 12.90 4.89 1.80 0.99 1.90 1991 3.23 2.46 4.52 4.04 26.33 6.70 19.06 9.74 6.86 11.13 1.67 2.49 1992 2.29 2.83 18.03 15.16 17.29 20.33 9.16 3.98 2.91 3.18 1.43 1.06 1993 1.88 3.18 7.02 10.31 9.78 9.37 5.05 6.33 2.43 1.17 2.71 1.56 1994 1.36 3.43 4.19 4.77 8.75 3.93 2.50 3.41 1.45 0.57 0.53 0.70 1995 2.17 11.38 20.38 15.98 6.70 16.06 13.56 2.90 2.10 2.28 0.99 1.28 1996 2.39 7.81 5.01 10.80 8.96 20.75 13.47 2.84 2.46 1.93 1.23 1.52 1997 9.69 2.97 9.82 10.43 12.28 9.61 25.47 4.52 4.97 1.86 24.65 3.16 1998 16.68 5.22 13.80 14.34 16.60 14.42 8.30 29.21 5.46 2.91 1.48 1.59 1999 2.88 2.67 11.09 4.31 19.88 6.49 4.81 2.11 9.57 2.61 4.35 3.72 2000 3.45 6.29 5.63 15.94 19.14 20.75 15.16 8.46 11.34 2.58 2.50 2.83 2001 4.89 2.58 5.50 3.08 6.08 7.64 4.23 4.01 1.81 1.51 1.41 1.07 17

Çizelge 3.6 1223 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1960 0.26 0.29 0.45 2.64 3.76 5.61 4.28 1.17 0.82 0.18 0.14 0.18 1961 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1962 0.38 0.46 0.64 0.67 3.18 8.46 1.82 0.61 0.23 0.15 0.16 0.29 1963 0.81 0.77 2.83 8.40 11.76 8.49 4.73 11.66 6.77 1.28 0.49 0.56 1964 0.85 0.97 1.32 0.95 3.06 10.33 2.35 1.48 2.69 0.45 0.17 0.34 1965 0.55 0.80 3.41 2.28 5.98 11.29 13.00 7.54 1.51 0.44 0.40 0.45 1966 0.65 0.95 1.74 7.50 3.36 7.06 4.39 1.90 1.02 0.22 0.15 0.38 1967 0.61 0.87 1.61 2.65 1.61 6.47 6.93 3.96 0.75 0.20 0.13 0.32 1968 0.60 0.84 1.06 5.60 8.85 15.23 5.47 1.77 1.35 0.29 0.26 0.58 1969 0.99 1.23 4.89 8.72 13.53 9.52 7.87 5.81 1.08 0.61 0.59 0.72 1970 1.14 1.38 4.12 7.21 11.64 8.88 4.89 1.75 1.05 1.05 0.50 0.74 1971 1.14 1.39 1.57 1.91 1.61 4.49 5.85 2.14 1.72 0.19 0.64 0.37 1972 0.93 1.40 3.35 1.39 2.73 4.33 2.49 1.37 1.36 0.62 0.43 0.64 1973 0.99 1.11 0.97 0.97 1.22 2.49 2.49 1.43 0.38 0.00 0.04 0.04 1974 0.50 0.72 1.55 0.88 2.46 4.84 1.85 1.82 1.34 0.04 0.02 0.37 1975 0.46 0.75 1.06 1.52 2.57 6.69 3.23 4.74 1.59 0.15 0.10 0.10 1976 0.41 0.73 1.09 2.48 2.69 5.85 4.05 2.14 1.36 0.13 0.09 0.11 1977 0.45 0.70 1.07 1.04 2.73 2.11 1.55 1.00 0.17 0.08 0.07 0.24 1978 0.36 0.50 0.75 3.33 15.10 7.51 6.64 1.57 0.58 0.11 0.11 0.11 1979 0.34 0.79 1.23 6.22 5.05 2.04 1.58 5.11 7.90 0.48 0.17 0.37 1980 0.79 1.18 1.29 3.39 4.05 5.02 4.95 1.93 0.49 0.10 0.07 0.45 1981 0.60 0.96 3.14 5.03 5.69 12.30 3.35 2.83 1.06 0.20 0.17 0.32 1982 0.58 0.94 2.41 2.54 2.03 3.31 3.30 1.96 3.07 0.11 0.09 0.09 1983 0.39 0.66 0.85 1.00 1.29 4.20 3.36 0.78 0.53 0.58 0.29 0.14 1984 0.37 1.67 4.18 3.39 7.27 8.72 17.69 7.95 1.23 0.42 0.54 0.33 1985 0.36 0.64 0.79 1.82 1.99 4.00 8.33 2.09 0.61 0.17 0.13 0.14 1986 0.60 0.91 0.86 2.53 3.06 4.71 0.60 0.38 0.37 0.15 0.14 0.28 1987 0.23 0.35 0.42 0.44 1.61 3.72 4.31 2.03 0.62 0.18 0.33 0.35 1988 0.45 0.59 0.45 0.43 0.48 0.37 0.49 0.59 0.56 0.17 0.25 0.17 1989 0.50 0.52 0.43 0.42 0.38 0.38 0.14 0.34 0.34 0.15 0.10 0.07 1990 0.18 0.32 0.36 0.39 0.41 0.42 0.35 0.33 0.10 0.09 0.11 0.14 1991 0.13 0.20 0.35 0.35 0.44 0.53 0.39 0.26 0.48 0.17 0.30 0.30 1992 0.35 0.37 0.36 0.45 0.44 0.49 0.46 0.39 0.18 0.47 0.58 0.15 1993 0.14 0.25 0.34 0.39 0.64 0.59 0.35 1.82 0.57 0.36 0.17 0.15 1994 0.09 0.16 0.22 0.36 0.39 0.27 0.24 0.10 0.03 0.04 0.13 0.05 1995 0.06 0.08 0.17 0.23 0.28 0.52 2.07 0.18 1.16 0.95 0.10 0.34 1996 0.14 0.24 0.24 0.26 0.27 0.39 2.30 0.26 0.22 0.23 0.20 0.25 1997 0.24 0.22 0.34 0.39 0.39 0.35 0.30 0.14 0.23 0.07 0.23 0.06 20

Çizelge 3.7 1224 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1963 5.29 4.86 8.04 14.70 20.93 17.02 13.45 20.03 16.68 7.22 5.20 5.50 1964 6.79 7.48 7.91 6.66 9.37 17.75 9.54 6.96 7.61 5.07 4.99 5.20 1965 5.76 6.79 9.63 9.84 12.68 18.27 20.50 14.87 7.78 5.29 4.86 5.07 1966 7.18 8.30 9.28 13.75 11.39 13.88 12.25 8.77 7.22 5.20 4.94 5.42 1967 5.89 6.75 8.47 9.28 8.55 12.59 13.45 10.66 5.54 4.64 5.16 5.72 1968 6.28 6.70 7.31 11.82 14.96 25.27 14.31 8.60 7.52 5.29 5.20 6.19 1969 7.26 8.30 11.82 19.00 23.55 17.71 17.75 16.12 7.09 6.96 6.66 6.83 1970 8.12 9.58 12.59 17.92 22.48 18.87 12.55 7.18 6.70 7.95 5.33 6.88 1971 8.60 9.11 9.97 9.89 8.68 10.79 13.71 9.07 8.64 3.92 4.86 5.85 1972 8.12 8.38 9.89 9.11 10.53 12.12 9.20 6.02 6.88 5.24 5.24 6.40 1973 7.82 8.42 7.91 7.65 7.05 7.74 7.82 7.35 4.68 3.89 4.09 4.28 1974 7.22 6.79 7.78 7.56 9.76 10.75 8.90 6.79 5.16 3.48 3.37 4.77 1975 6.62 7.13 7.05 7.39 7.69 12.38 7.87 11.69 6.92 3.61 4.23 4.08 1976 6.70 6.53 6.88 8.08 9.41 11.00 10.27 8.60 6.88 3.79 4.43 5.54 1977 6.58 7.09 7.35 7.78 9.50 7.74 7.26 5.72 4.47 3.92 4.15 5.33 1978 7.39 7.35 7.05 9.97 21.19 14.61 14.14 6.88 4.77 3.69 3.64 5.50 1979 6.53 7.95 7.99 13.88 11.95 7.87 6.92 9.07 14.23 4.38 4.24 5.20 1980 7.61 7.99 8.08 9.37 11.26 10.83 12.08 6.75 4.73 3.91 4.14 5.76 1981 7.74 7.91 9.46 12.98 14.53 20.72 9.84 9.50 5.85 4.38 4.43 5.59 1982 7.18 7.05 9.11 9.89 8.68 9.46 9.63 5.85 8.42 4.01 3.64 4.51 1983 6.19 7.09 6.88 7.18 7.99 11.00 10.10 4.73 5.54 4.86 3.32 4.94 1984 6.32 8.68 11.60 10.32 14.87 17.54 27.38 18.91 7.65 4.56 5.85 5.97 1985 6.96 8.25 8.12 9.54 9.33 10.32 11.73 5.93 5.85 4.47 4.06 3.99 1986 6.58 7.39 7.95 9.37 10.79 10.57 4.43 5.50 6.53 3.74 3.64 5.50 1987 5.85 6.79 7.69 8.21 8.68 10.10 10.96 7.22 3.65 3.10 2.61 3.59 1988 5.54 7.44 6.75 6.92 6.88 6.40 6.66 5.29 4.64 3.20 2.93 3.81 1989 5.37 7.52 6.88 6.83 6.62 4.90 3.92 4.09 2.68 2.34 2.16 3.39 1990 6.92 6.49 7.13 6.96 6.62 5.46 5.97 4.56 2.60 1.87 2.29 4.90 1991 5.42 7.22 6.88 6.92 7.56 6.28 6.10 4.81 4.64 2.20 2.69 4.64 1992 7.05 7.18 6.88 6.88 6.96 7.39 5.76 2.93 3.93 3.89 2.36 3.82 1993 5.46 7.05 6.45 6.15 7.13 5.59 5.03 5.03 4.03 1.48 1.86 3.21 1994 4.29 6.02 5.89 6.45 6.53 5.50 5.03 3.70 1.75 1.71 2.16 3.47 1995 4.73 6.40 6.10 6.23 5.97 5.46 6.28 2.99 2.42 3.02 2.39 3.40 1996 4.77 6.49 5.85 5.80 6.10 6.53 7.78 2.78 2.76 1.65 3.10 4.47 1997 5.46 6.06 6.28 6.10 6.02 4.99 6.06 3.86 4.56 1.98 3.31 3.85 1998 6.15 6.75 6.36 6.36 6.19 5.16 5.76 5.89 4.30 1.87 2.12 3.54 1999 5.54 7.52 7.18 7.26 8.04 7.65 11.73 4.30 5.80 3.09 3.34 5.54 2000 5.85 6.96 6.96 6.58 7.05 6.36 8.21 5.54 4.68 2.79 3.87 4.47 2001 6.79 7.05 7.05 6.23 6.02 4.90 5.03 4.29 2.60 2.27 3.58 4.16 21

Çizelge 3.8 1226 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1963 2.28 1.91 14.42 48.12 81.40 44.63 35.41 49.48 21.85 7.64 1.98 3.86 1964 4.47 5.50 10.14 5.10 19.14 33.49 12.50 5.68 15.35 4.73 0.62 1.33 1965 2.27 4.00 9.92 10.07 21.28 60.33 49.27 30.27 6.85 1.96 0.74 1.36 1966 2.91 4.58 13.57 61.12 27.56 28.06 37.49 14.42 6.96 3.06 1.46 2.06 1967 3.21 4.04 8.14 12.92 9.07 17.56 31.99 26.85 5.99 3.01 1.03 1.94 1968 3.08 4.13 5.63 14.07 25.56 88.54 47.98 21.71 12.64 3.72 2.03 3.57 1969 6.41 7.71 15.42 31.49 49.12 79.97 54.34 45.48 11.92 5.64 3.34 3.47 1970 5.94 7.85 20.06 32.63 56.12 60.69 32.84 11.21 6.63 3.78 1.86 3.51 1971 5.95 14.78 13.35 13.21 9.42 19.56 18.64 13.35 9.50 2.03 1.77 3.26 1972 4.31 5.32 12.92 6.14 9.00 12.50 11.35 5.82 8.57 7.78 3.70 4.78 1973 8.78 7.93 5.75 4.43 8.14 12.71 14.85 4.03 1.86 1.24 0.66 1.38 1974 2.86 2.94 3.73 3.69 4.11 4.96 2.98 4.26 3.42 0.51 0.38 1.88 1975 2.96 3.18 3.56 4.68 6.30 14.49 16.42 46.27 12.21 3.13 2.06 3.14 1976 3.66 5.06 6.07 7.50 8.71 23.78 26.78 15.14 8.00 2.56 1.80 3.06 1977 5.03 6.32 9.42 7.50 18.06 14.92 15.21 11.00 4.46 1.63 1.30 3.39 1978 4.71 5.36 6.20 7.93 17.35 18.85 30.49 13.57 4.68 2.15 1.91 3.97 1979 5.76 7.21 9.50 26.56 48.98 20.28 11.71 11.50 8.00 3.81 2.83 3.48 1980 5.68 7.43 8.35 10.14 13.92 25.35 32.27 26.78 9.85 3.62 3.56 4.47 1981 5.78 7.57 8.07 12.35 16.85 68.19 31.49 18.28 6.82 5.30 3.42 4.22 1982 5.36 13.99 26.70 16.49 19.06 22.28 20.06 16.14 9.00 3.86 3.56 4.58 1983 4.89 5.49 7.10 8.78 8.85 12.85 14.21 4.26 10.78 4.64 3.44 3.68 1984 4.89 9.14 10.07 9.35 16.56 22.13 40.34 34.27 10.21 5.78 6.09 4.61 1985 5.56 7.21 7.21 8.50 8.35 16.99 19.14 10.42 6.68 3.26 2.56 3.03 1986 4.88 7.03 7.43 12.71 19.49 17.49 8.14 6.97 6.64 2.76 2.06 3.60 1987 4.53 5.83 6.40 10.64 19.99 19.35 34.20 20.13 10.64 5.84 4.01 4.63 1988 6.33 8.28 10.42 9.78 9.57 19.49 24.49 15.78 15.49 7.35 5.23 6.91 1989 10.00 11.71 11.92 12.71 11.42 11.64 7.43 7.50 6.44 4.94 4.25 5.25 1990 7.64 9.00 16.14 14.21 11.14 12.99 17.14 16.42 8.64 5.41 5.12 6.92 1991 8.14 9.28 10.78 9.42 11.21 10.57 10.92 10.28 8.93 4.58 3.59 5.88 1992 7.93 6.95 8.28 8.07 8.28 13.07 23.99 8.78 7.64 7.71 4.11 5.26 1993 7.50 10.57 11.28 11.14 14.14 20.56 17.92 20.85 11.85 5.71 4.77 6.07 1994 8.64 9.28 9.57 10.78 10.28 11.14 8.93 8.35 4.94 3.16 2.92 5.13 1995 6.55 8.35 7.57 8.71 7.78 12.07 15.57 9.42 5.95 7.85 3.26 4.98 1996 7.08 10.28 9.14 11.07 13.71 22.71 33.34 19.71 11.21 5.38 4.73 7.93 1997 10.14 9.35 10.64 14.85 11.64 10.92 24.49 23.63 15.35 5.85 6.44 8.57 1998 11.50 12.28 22.85 15.78 25.99 20.71 29.06 34.20 29.13 8.57 6.35 8.14 1999 9.14 11.14 16.14 12.50 30.20 37.98 40.06 11.57 11.14 7.64 7.93 10.64 2000 11.21 12.28 16.14 14.28 16.71 24.56 40.41 25.13 11.78 6.61 5.69 7.14 2001 9.00 10.42 11.21 11.21 11.64 13.28 10.00 11.50 7.78 4.54 5.06 6.61 22

Çizelge 3.9 1233 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1960 1.07 2.42 3.18 14.83 21.16 22.63 39.14 12.80 7.84 1.31 13.79 0.71 1961 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1962 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1963 1.69 1.69 15.92 56.57 58.75 36.32 49.62 48.43 17.64 4.96 0.99 1.27 1964 1.82 2.22 18.10 2.38 11.61 38.31 23.02 13.12 18.84 1.45 0.30 1.54 1965 1.76 1.93 25.41 10.18 15.36 59.15 74.23 56.57 7.15 2.12 0.70 0.73 1966 1.44 3.41 26.00 59.94 26.40 33.74 56.77 20.24 3.75 1.01 0.43 0.98 1967 2.10 1.72 8.30 13.91 4.41 27.39 63.32 31.36 3.33 1.30 0.43 0.95 1968 2.00 1.96 9.35 15.58 28.18 65.70 84.75 20.24 5.70 1.40 1.25 2.36 1969 3.08 3.87 14.03 14.61 21.63 58.15 54.38 35.73 3.63 1.54 0.71 0.88 1970 1.93 1.87 12.21 28.38 45.05 68.08 50.41 14.31 7.17 1.67 0.46 0.72 1971 2.26 2.80 4.78 19.65 9.11 43.47 34.93 22.83 11.15 1.01 0.47 1.65 1972 2.04 3.55 11.61 5.56 6.13 32.95 33.54 8.93 14.63 6.85 1.28 3.73 1973 43.07 7.52 2.84 2.64 24.81 32.15 41.48 11.04 2.46 1.51 0.23 0.40 1974 2.12 2.92 10.48 2.26 11.99 49.02 22.03 46.05 5.99 0.99 0.67 1.25 1975 1.90 2.36 4.51 6.39 9.65 48.83 60.14 65.30 13.36 2.14 1.29 0.56 1976 2.52 4.57 7.26 4.19 5.54 35.92 47.04 14.73 3.08 0.92 0.46 0.75 1977 1.84 1.70 8.55 3.57 24.61 23.82 25.21 5.64 0.77 0.33 0.11 0.37 1978 1.81 2.64 3.10 7.01 55.57 45.85 56.57 27.19 2.08 1.21 0.50 0.89 1979 2.02 2.26 18.00 50.22 55.77 28.38 24.81 23.02 19.85 1.75 0.38 1.17 1980 2.04 5.44 19.23 15.10 15.38 62.92 62.12 29.18 4.66 0.82 0.71 1.07 1981 1.95 5.66 28.98 28.58 31.16 85.94 46.84 30.37 5.88 1.93 0.57 1.75 1982 2.16 4.58 46.25 32.35 18.28 34.14 55.38 15.94 9.09 1.34 1.67 1.53 1983 3.10 2.68 2.60 3.27 7.38 33.15 33.54 5.34 5.99 4.62 2.72 8.75 1984 3.20 15.10 19.09 13.42 13.52 48.03 66.69 27.39 2.92 1.27 2.26 1.02 1985 1.30 1.98 1.60 7.42 12.72 32.15 50.41 8.67 3.33 0.54 0.13 0.80 1986 1.87 5.30 6.93 33.54 40.69 37.12 24.81 10.36 6.91 0.85 0.06 1.46 1987 1.69 2.28 3.08 27.59 40.49 21.04 74.23 42.28 10.78 1.20 0.22 0.69 1988 1.90 2.28 8.91 4.51 5.64 23.62 50.41 9.55 13.44 1.34 0.05 0.23 1989 1.88 11.45 22.63 3.77 7.07 31.56 5.76 1.26 1.88 0.11 0.26 0.10 1990 2.06 8.00 15.48 6.13 6.37 31.76 44.86 22.23 1.98 0.26 0.14 0.64 1991 1.69 1.96 8.63 2.98 5.89 26.40 15.80 13.99 13.48 3.26 0.89 1.14 1992 1.95 1.84 4.55 2.78 3.04 26.79 84.75 18.06 3.08 1.34 0.10 0.15 1993 1.64 2.78 6.19 3.31 6.85 35.33 56.37 31.96 1.88 0.26 0.11 0.20 1994 0.75 1.38 4.94 5.56 4.09 12.56 11.95 8.73 0.10 0.02 0.00 0.10 1995 0.67 2.12 2.94 24.21 13.08 32.35 44.86 16.20 2.10 1.34 0.50 0.41 1996 1.76 8.16 12.82 13.16 18.34 18.90 41.48 25.01 3.83 0.29 0.10 0.54 1997 2.12 2.38 9.39 16.26 7.86 9.82 63.32 36.32 3.69 0.43 2.76 0.70 1998 3.18 6.83 31.76 10.92 34.54 23.42 53.39 58.15 10.34 1.73 0.83 1.79 1999 2.58 2.88 6.79 4.09 22.03 38.11 46.05 11.29 3.85 1.83 0.64 1.67 2000 1.79 2.24 3.95 3.47 3.93 21.83 71.65 13.36 9.01 0.24 0.00 0.09 2001 0.77 1.12 1.46 1.73 1.79 12.23 8.73 13.18 0.25 0.06 0.00 0.01 23

Çizelge 3.11 1239 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1960 0.21 0.31 0.35 0.92 3.77 5.60 6.98 1.06 0.78 0.27 0.27 0.25 1961 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1962 0.17 0.43 0.62 1.23 3.35 26.79 7.47 2.19 0.48 0.11 0.08 0.11 1963 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1964 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1965 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1966 0.17 0.34 2.68 7.95 6.44 9.53 10.88 3.90 1.44 0.34 0.08 0.07 1967 0.22 0.35 1.44 3.41 1.31 6.28 19.58 6.18 0.41 0.30 0.06 0.06 1968 0.15 0.39 1.18 3.45 4.48 14.46 15.04 3.32 1.11 0.35 0.09 0.39 1969 0.67 0.81 1.45 2.58 3.35 18.74 11.33 6.79 1.02 0.19 0.06 0.10 1970 0.27 0.35 2.12 6.34 8.73 13.78 9.98 2.42 0.90 0.34 0.04 0.69 1971 0.39 0.90 1.09 2.15 1.58 14.62 8.57 4.86 3.19 0.23 0.21 0.15 1972 0.23 0.79 2.50 1.01 1.02 4.77 4.96 2.42 1.83 1.15 1.63 0.43 1973 2.65 1.16 0.54 0.47 2.23 8.98 7.18 1.55 1.08 0.12 0.04 0.00 1974 0.13 0.26 0.66 0.43 0.77 11.66 2.13 3.32 0.77 0.03 0.00 0.08 1975 0.19 0.31 0.57 0.70 0.93 13.46 12.33 14.46 2.85 0.28 0.15 0.39 1976 0.31 0.60 0.90 0.82 0.89 4.67 5.70 1.76 0.84 0.11 0.00 0.00 1977 0.32 0.72 3.86 1.23 4.80 4.57 4.77 2.09 0.46 0.06 0.00 0.05 1978 0.22 0.35 0.39 0.89 8.92 8.73 10.47 3.93 1.18 0.13 0.00 0.03 1979 0.47 0.51 3.51 5.67 8.98 6.41 3.70 1.56 0.51 0.12 0.08 0.00 1980 2.00 1.09 2.33 1.28 1.45 7.86 9.18 6.21 1.20 0.22 0.02 0.00 1981 0.46 0.71 0.96 2.36 4.19 16.87 10.37 5.06 1.06 0.69 0.00 0.03 1982 0.17 0.66 18.16 5.18 1.89 4.44 9.76 4.25 2.11 0.65 1.29 0.30 1983 0.57 0.37 0.35 0.76 1.34 4.80 7.34 1.52 1.71 1.38 0.64 0.17 1984 0.27 1.08 1.54 0.87 1.49 9.31 11.69 4.64 0.95 0.08 0.06 0.06 1985 0.08 0.27 0.28 1.39 2.23 6.34 8.86 2.00 0.54 0.10 0.00 0.00 1986 0.08 0.67 0.59 2.83 3.86 5.73 2.16 0.63 2.21 0.04 0.00 0.06 1987 0.17 0.22 0.34 2.72 8.53 4.51 12.24 5.80 1.82 0.33 0.00 0.00 1988 0.19 0.42 1.18 0.74 0.82 4.93 11.95 2.24 3.32 0.55 0.00 0.10 1989 0.45 1.34 4.41 0.88 1.19 4.57 1.38 0.63 0.43 0.02 0.01 0.00 1990 0.27 2.36 4.31 1.67 1.74 7.73 8.79 3.14 1.04 0.11 0.03 0.00 1991 0.24 0.38 1.18 0.36 0.71 3.96 3.28 1.72 1.04 0.06 0.00 0.00 1992 0.36 0.30 0.30 0.23 0.48 3.25 21.57 3.83 1.48 1.55 0.00 0.00 1993 0.20 0.66 0.98 0.80 0.90 6.96 10.50 6.76 1.41 0.14 0.01 0.00 1994 0.04 0.32 0.98 1.06 0.77 3.38 2.48 2.63 0.16 0.02 0.01 0.01 1995 0.00 0.40 0.52 3.15 2.46 6.57 9.40 1.68 0.51 0.54 0.03 0.01 1996 0.14 2.78 2.26 2.90 3.70 4.48 9.56 3.77 1.49 0.12 0.03 0.17 1997 0.51 0.49 1.36 2.33 1.23 1.30 11.69 5.28 0.91 0.21 0.68 0.08 1998 0.73 1.55 5.83 1.95 4.19 4.80 9.11 5.31 2.86 0.28 0.04 0.05 1999 0.23 0.42 1.51 1.02 3.11 9.34 12.04 1.89 0.82 0.16 0.18 0.33 2000 0.30 0.38 2.48 1.80 1.42 5.12 13.69 3.67 1.79 0.14 0.02 0.08 2001 0.21 0.34 0.35 0.48 0.67 2.77 1.67 2.07 0.25 0.02 0.04 0.00 25

Çizelge 3.12 1245 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1962 **** **** 4.73 5.56 30.51 92.23 21.36 3.73 1.28 0.76 0.65 1.15 1963 2.72 2.28 51.24 73.31 91.84 42.18 49.66 50.45 13.28 1.88 0.18 1.55 1964 3.38 3.78 15.21 5.32 24.40 49.27 18.80 6.19 18.60 3.49 0.58 1.02 1965 2.72 3.56 14.78 9.03 27.63 99.33 97.75 42.57 4.41 0.71 0.33 0.91 1966 2.90 4.26 34.45 134.41 55.97 76.86 89.47 26.45 7.65 2.41 0.64 2.20 1967 3.98 4.30 15.21 26.37 7.69 46.51 87.11 40.60 4.02 1.71 0.66 1.48 1968 3.44 3.94 7.13 27.59 48.88 115.09 82.38 17.11 7.73 1.23 2.12 2.65 1969 **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** **** 1970 **** **** **** 66.22 88.69 107.21 67.40 11.12 4.57 1.99 0.55 2.14 1971 5.60 6.42 9.14 29.84 16.16 65.04 39.81 40.20 16.04 1.02 0.47 2.44 1972 3.85 9.34 23.57 6.94 11.27 37.09 27.00 11.67 11.00 3.00 3.62 4.57 1973 21.28 11.31 5.91 6.31 44.54 53.21 55.58 11.55 1.28 0.44 0.13 0.14 1974 2.15 2.88 6.19 3.52 11.04 56.36 17.15 34.96 3.07 0.26 0.06 0.23 1975 2.01 3.26 5.75 12.34 19.83 83.17 68.58 87.50 12.65 1.77 0.27 0.89 1976 2.73 4.89 9.70 7.80 8.63 50.85 49.27 9.54 4.77 0.65 0.45 0.81 1977 2.69 3.26 25.98 9.66 49.27 27.79 18.49 6.90 1.66 0.17 0.11 0.37 1978 2.38 2.75 3.13 12.22 89.08 72.53 72.13 19.79 2.89 0.43 0.12 0.44 1979 3.13 4.10 24.20 81.59 86.72 35.28 21.40 13.87 13.64 2.33 0.22 1.00 1980 3.37 7.76 22.07 20.73 22.31 79.23 89.08 26.96 5.36 0.50 0.26 1.21 1981 3.02 5.32 32.75 62.67 54.79 134.01 64.64 25.86 5.52 2.96 0.78 1.86 1982 2.51 6.31 94.60 42.57 24.95 41.78 67.01 24.95 12.38 2.84 2.23 2.97 1983 4.41 4.45 5.20 5.79 8.91 38.12 46.12 7.25 13.68 4.81 1.90 1.31 1984 2.89 9.93 41.39 27.91 31.97 59.52 85.14 32.44 5.05 2.89 3.12 3.02 1985 4.34 4.93 4.97 14.74 23.57 40.99 44.54 8.79 6.31 0.94 0.50 1.04 1986 2.79 4.97 4.53 21.64 41.39 30.15 12.81 6.62 7.45 1.06 0.71 2.58 1987 2.29 2.54 4.30 27.24 36.93 24.16 58.73 26.21 11.15 2.60 1.64 1.72 1988 2.65 2.61 7.02 3.98 4.45 30.39 47.30 7.53 9.62 1.90 0.73 1.07 1989 2.26 12.46 24.04 3.57 3.69 19.71 4.53 1.98 1.33 0.24 0.39 0.72 1990 2.06 9.81 17.26 9.14 6.78 28.93 39.81 14.07 1.69 1.04 0.82 1.51 1991 2.07 2.81 5.99 2.56 5.12 18.09 11.31 6.31 8.91 1.69 0.15 0.90 1992 1.48 1.60 8.51 4.06 3.15 38.04 87.90 9.42 6.11 3.25 0.36 0.44 1993 1.51 1.92 3.15 1.98 9.85 32.87 21.28 15.96 1.72 0.32 0.09 0.17 1994 1.13 1.76 2.84 6.07 5.48 8.51 4.34 4.41 0.57 0.11 0.05 0.04 1995 0.48 2.06 2.06 21.60 8.55 33.31 32.24 4.97 0.92 0.65 0.24 0.37 1996 1.28 6.78 7.73 15.53 21.56 19.98 27.75 8.20 2.15 0.48 0.35 1.25 1997 2.25 2.12 5.28 12.89 4.14 3.65 36.74 13.13 3.26 0.69 2.96 1.86 1998 3.02 5.79 32.20 7.61 33.23 19.79 40.60 35.00 9.58 1.82 0.78 2.07 1999 1.73 3.23 6.98 3.41 39.81 40.99 33.39 4.49 3.16 2.09 1.97 2.50 2000 2.20 2.29 2.37 2.91 2.96 6.74 19.75 8.83 4.85 0.90 0.62 1.16 2001 1.37 1.66 2.00 2.25 2.27 3.04 2.78 2.99 0.72 0.00 0.01 0.01 26

Çizelge 3.13 1249 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen aylık ortalama akım değerleri Aylık Ortalama Debi (m 3 /s) Aylar Yıl 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1973 2.09 1.88 1.77 1.78 2.32 2.76 3.02 1.76 1.22 0.68 0.44 0.29 1974 2.09 1.88 1.77 1.78 2.32 2.76 3.02 1.76 1.22 0.68 0.44 0.29 1975 1.18 1.96 2.62 5.25 10.86 11.41 5.81 6.54 4.48 2.24 1.72 1.35 1976 1.73 2.21 2.91 5.04 6.83 7.40 6.14 4.52 3.00 1.72 1.73 1.51 1977 1.92 2.16 3.21 2.38 2.75 5.49 5.57 3.23 1.68 1.08 0.94 1.02 1978 1.66 1.84 2.57 7.22 14.28 10.21 9.52 5.57 3.15 1.27 1.40 2.01 1979 2.43 2.28 5.12 7.15 6.74 4.90 4.74 5.58 4.02 1.84 1.53 2.15 1980 1.65 2.25 3.13 6.21 9.77 15.69 8.38 5.81 3.12 1.68 1.52 1.72 1981 1.91 2.34 4.32 9.63 14.87 18.64 6.54 6.67 2.97 3.41 1.84 1.95 1982 2.19 2.69 3.03 5.37 8.09 8.54 6.99 7.27 4.47 3.33 2.17 1.98 1983 2.71 2.24 2.25 2.36 2.83 5.94 4.61 3.20 2.90 1.50 1.07 1.03 1984 1.66 2.90 2.77 2.89 5.70 8.48 11.51 6.68 3.95 2.22 2.14 1.86 1985 1.68 2.17 2.12 2.28 3.50 5.58 6.34 3.00 2.23 1.50 1.19 0.97 1986 1.32 1.86 2.61 3.37 4.14 4.28 2.58 2.18 2.09 1.01 0.87 0.97 1987 1.26 1.64 2.38 6.43 4.97 10.81 8.50 5.32 2.83 2.58 1.70 1.51 1988 2.61 1.62 2.51 3.07 3.00 7.38 4.92 3.41 7.46 3.75 1.56 1.38 1989 1.29 1.81 1.62 2.03 2.45 2.80 1.59 1.33 1.10 2.29 1.09 1.05 1990 2.51 3.69 4.89 4.65 7.09 7.12 9.26 7.34 3.30 2.30 1.17 1.56 1991 1.60 2.10 2.36 2.07 4.67 2.94 10.97 5.04 2.68 2.28 1.29 1.32 1992 2.04 1.77 2.84 2.44 3.85 13.10 9.75 4.90 5.42 3.08 1.23 0.92 1993 2.35 2.74 2.99 3.73 6.66 8.78 5.10 7.71 3.42 1.40 1.09 0.87 1994 1.56 3.35 2.15 2.05 6.02 3.30 2.45 3.20 1.76 0.97 0.60 0.63 1995 1.14 2.41 3.46 7.27 4.68 8.57 10.28 4.51 2.21 2.23 1.08 1.08 1996 1.86 2.56 2.36 2.84 6.11 13.10 12.63 6.14 4.11 1.62 1.31 1.62 1997 2.68 1.65 1.86 2.96 2.94 6.47 21.48 6.67 5.20 2.21 2.41 1.76 1998 3.85 2.99 4.87 4.47 8.73 9.44 13.33 13.33 7.68 3.37 1.63 1.59 1999 2.17 2.88 3.58 4.24 8.31 7.58 7.04 3.32 2.60 1.33 1.29 1.50 2000 1.49 1.94 1.66 1.43 3.68 10.55 12.74 10.41 5.33 2.18 1.39 0.95 2001 1.52 1.78 2.05 1.48 1.85 1.83 2.37 3.78 0.66 0.34 0.28 0.30 27

Çizelge 3.14 1203 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1960 27.08 2.62 1961 26.00 2.16 1962 30.50 1.70 1963 59.20 3.04 1964 124.00 3.01 1965 94.00 4.80 1966 74.50 4.21 1967 29.80 2.95 1968 213.00 3.66 1969 53.20 4.92 1970 54.60 5.15 1971 34.60 4.03 1972 44.90 2.53 1973 24.20 2.00 1974 27.80 2.42 1975 58.10 2.98 1976 36.10 2.12 1977 25.50 1.28 1978 58.30 2.90 1979 64.60 3.50 1980 75.20 3.65 1981 81.30 3.87 1982 99.70 2.54 1983 24.70 1.40 1984 89.80 3.01 1985 64.20 1.67 1986 35.80 1.40 1987 61.50 1.49 1988 17.40 1.45 1989 9.45 1.02 1990 10.30 1.11 1991 27.50 1.07 1992 16.50 1.07 1993 67.80 1.20 1994 4.69 1.01 1995 49.40 1.14 1996 45.80 1.22 1997 22.20 1.41 1998 20.10 1.26 1999 26.40 1.60 2000 25.90 1.55 2001 5.04 1.08 28

Çizelge 3.15 1219 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1960 42.16 0.60 1961 50.50 1.10 1962 45.20 0.76 1963 71.20 0.86 1964 64.90 1.17 1965 82.00 0.72 1966 57.10 0.61 1967 53.70 0.91 1968 50.40 0.86 1969 **** **** 1970 **** **** 1971 188.00 1.22 1972 268.00 1.03 1973 70.00 0.88 1974 145.00 0.95 1975 206.00 0.83 1976 56.00 0.53 1977 98.00 0.44 1978 182.00 0.63 1979 186.00 0.80 1980 146.00 0.91 1981 169.00 1.07 1982 141.00 0.53 1983 106.00 0.59 1984 119.00 1.03 1985 63.50 0.26 1986 133.00 0.20 1987 131.00 0.55 1988 131.00 0.71 1989 70.60 0.26 1990 171.00 0.57 1991 161.00 1.21 1992 117.00 0.57 1993 75.00 0.75 1994 64.70 0.16 1995 96.60 0.51 1996 96.20 0.70 1997 169.00 1.15 1998 202.00 0.53 1999 112.00 0.87 2000 111.00 0.87 2001 107.00 0.62 29

Çizelge 3.16 1221 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1960 234.00 43.15 1961 262.00 42.90 1962 **** **** 1963 841.00 44.40 1964 659.00 30.60 1965 774.00 41.50 1966 525.00 34.00 1967 371.00 25.00 1968 996.00 51.20 1969 703.00 36.80 1970 1.006.00 20.30 1971 424.00 30.10 1972 610.00 34.10 1973 274.00 12.30 1974 303.00 18.30 1975 312.00 28.80 1976 299.00 25.70 1977 333.00 16.60 1978 392.00 26.20 1979 430.00 33.40 1980 368.00 26.70 1981 520.00 42.60 1982 502.00 30.80 1983 267.00 24.50 1984 557.00 38.20 1985 369.00 17.00 1986 363.00 15.50 1987 620.00 23.20 1988 298.00 18.30 1989 276.00 14.80 1990 381.00 10.70 1991 514.00 16.70 1992 414.00 14.50 1993 276.00 11.30 1994 184.00 5.57 1995 357.00 10.80 1996 285.00 8.45 1997 440.00 20.70 1998 451.00 22.60 1999 512.00 13.30 2000 551.00 28.30 2001 191.00 8.50 30

Çizelge 3.17 1222 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1960 67.34 0.36 1961 76.30 0.34 1962 207.00 0.35 1963 251.00 1.11 1964 158.00 1.46 1965 146.00 1.77 1966 121.00 1.06 1967 106.00 0.84 1968 226.00 1.26 1969 162.00 1.37 1970 185.00 0.33 1971 132.00 0.78 1972 266.00 2.67 1973 89.60 0.00 1974 142.00 0.40 1975 182.00 1.45 1976 104.00 1.05 1977 203.00 0.26 1978 171.00 0.83 1979 174.00 1.29 1980 189.00 1.73 1981 258.00 2.19 1982 296.00 1.49 1983 126.00 2.06 1984 243.00 2.67 1985 51.50 0.40 1986 82.70 0.43 1987 270.00 0.47 1988 183.00 0.31 1989 39.70 0.07 1990 315.00 0.80 1991 271.00 1.51 1992 132.00 0.93 1993 77.10 0.66 1994 66.80 0.02 1995 161.00 0.36 1996 196.00 1.15 1997 256.00 3.25 1998 394.00 0.80 1999 123.00 0.99 2000 196.00 1.53 2001 105.00 0.46 31

Çizelge 3.18 1223 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1960 15.40 0.13 1961 **** **** 1962 18.10 0.13 1963 54.00 0.40 1964 69.50 0.07 1965 55.10 0.26 1966 23.00 0.07 1967 17.70 0.09 1968 57.60 0.10 1969 49.60 0.44 1970 40.00 0.33 1971 **** **** 1972 24.80 0.10 1973 7.10 0.03 1974 29.80 0.00 1975 28.00 0.04 1976 15.20 0.02 1977 12.30 0.05 1978 33.70 0.08 1979 54.40 0.07 1980 24.10 0.03 1981 29.20 0.08 1982 17.60 0.07 1983 14.90 0.07 1984 77.50 0.22 1985 58.80 0.09 1986 10.30 0.10 1987 15.80 0.10 1988 7.79 0.69 1989 1.96 0.03 1990 0.66 0.03 1991 4.86 0.01 1992 1.15 0.00 1993 4.29 0.01 1994 7.32 0.01 1995 27.90 0.00 1996 5.14 0.04 1997 0.66 0.03 32

Çizelge 3.19 1224 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1963 26.70 4.23 1964 43.50 4.03 1965 37.80 4.47 1966 23.10 4.33 1967 22.20 2.39 1968 60.40 1.82 1969 35.60 4.20 1970 35.00 3.48 1971 23.80 3.22 1972 25.30 3.92 1973 20.50 3.48 1974 20.10 2.65 1975 27.10 2.53 1976 17.00 2.93 1977 15.40 3.41 1978 31.00 2.45 1979 39.50 3.05 1980 22.80 3.29 1981 31.20 3.41 1982 28.00 3.25 1983 21.60 2.64 1984 81.70 3.53 1985 23.30 2.90 1986 13.60 2.93 1987 15.60 1.77 1988 9.28 2.62 1989 9.20 1.75 1990 9.54 1.39 1991 11.20 1.75 1992 9.80 1.75 1993 9.40 1.23 1994 8.92 1.14 1995 15.80 1.33 1996 13.50 0.90 1997 10.30 0.90 1998 11.90 1.08 1999 18.60 2.04 2000 17.60 1.46 2001 17.30 1.68 33

Çizelge 3.20 1226 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1963 213.00 1.31 1964 133.00 0.44 1965 130.00 0.55 1966 210.00 1.25 1967 96.20 0.79 1968 193.00 1.50 1969 171.00 1.95 1970 157.00 1.49 1971 40.40 1.41 1972 126.00 1.15 1973 22.30 0.39 1974 180.00 0.13 1975 96.40 1.26 1976 66.70 1.42 1977 39.30 0.74 1978 58.30 1.25 1979 76.50 2.60 1980 97.20 2.82 1981 **** **** 1982 98.90 2.29 1983 23.30 2.65 1984 143.00 3.80 1985 46.70 2.18 1986 37.00 1.50 1987 185.00 2.40 1988 51.80 4.61 1989 26.50 3.40 1990 39.00 2.52 1991 43.00 2.76 1992 61.10 3.00 1993 40.50 3.48 1994 22.10 2.06 1995 33.80 2.14 1996 49.50 3.60 1997 74.20 3.48 1998 72.10 5.64 1999 67.40 5.46 2000 60.50 4.50 2001 31.00 3.81 34

Çizelge 3.21 1233 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1960 160.82 0.23 1961 **** **** 1962 **** **** 1963 **** 0.74 1964 139.00 0.13 1965 296.00 0.61 1966 279.00 0.34 1967 134.00 0.41 1968 645.00 0.68 1969 140.00 0.46 1970 428.00 0.43 1971 179.00 0.16 1972 201.00 0.17 1973 140.00 0.08 1974 351.00 0.39 1975 428.00 0.30 1976 113.00 0.37 1977 122.00 0.00 1978 250.00 0.44 1979 303.00 0.23 1980 434.00 0.38 1981 379.00 0.39 1982 379.00 0.01 1983 121.00 0.60 1984 323.00 0.23 1985 152.00 0.10 1986 219.00 0.04 1987 673.00 0.13 1988 101.00 0.04 1989 159.00 0.01 1990 157.00 0.04 1991 75.00 0.09 1992 318.00 0.04 1993 189.00 0.03 1994 61.00 0.00 1995 197.00 0.06 1996 167.00 0.07 1997 229.00 0.12 1998 432.00 0.12 1999 164.00 0.07 2000 156.00 0.00 2001 46.90 0.00 35

Çizelge 3.22 1237 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1960 46.78 1.80 1961 37.50 1.24 1962 91.00 1.37 1963 **** 1.96 1964 57.50 2.26 1965 133.00 2.33 1966 43.70 2.40 1967 31.50 2.50 1968 255.00 2.90 1969 38.20 2.62 1970 79.00 2.50 1971 42.30 2.84 1972 145.00 2.10 1973 24.70 2.25 1974 52.80 2.66 1975 105.00 2.25 1976 26.90 1.99 1977 51.50 1.38 1978 47.20 1.99 1979 147.00 1.93 1980 162.00 2.29 1981 127.00 2.39 1982 121.00 2.39 1983 79.20 2.11 1984 42.20 2.16 1985 30.50 0.78 1986 32.10 1.46 1987 215.00 1.80 1988 25.40 1.39 1989 41.40 0.93 1990 33.90 0.98 1991 35.70 1.03 1992 63.50 1.38 1993 47.80 1.72 1994 17.50 0.68 1995 35.70 0.75 1996 34.30 1.16 1997 79.70 2.16 1998 215.00 2.39 1999 38.50 1.30 2000 60.90 1.58 2001 54.10 0.49 36

Çizelge 3.23 1239 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1960 30.32 0.16 1961 **** **** 1962 52.70 0.07 1963 **** **** 1964 **** **** 1965 **** **** 1966 35.80 0.03 1967 51.10 0.03 1968 82.90 0.02 1969 67.80 0.01 1970 46.50 0.01 1971 41.70 0.00 1972 42.50 0.00 1973 24.70 0.00 1974 112.00 0.00 1975 48.10 0.00 1976 16.00 0.00 1977 16.00 0.00 1978 31.20 0.00 1979 24.60 0.00 1980 43.30 0.00 1981 84.50 0.00 1982 87.50 0.06 1983 24.90 0.04 1984 56.60 0.01 1985 33.30 0.00 1986 23.10 0.00 1987 99.90 0.00 1988 24.50 0.00 1989 24.10 0.00 1990 70.20 0.00 1991 26.00 0.00 1992 96.70 0.00 1993 96.00 0.00 1994 28.80 0.00 1995 77.80 0.00 1996 77.80 0.00 1997 118.00 0.02 1998 74.20 0.00 1999 34.70 0.02 2000 90.10 0.00 2001 24.40 0.00 37

Çizelge 3.24 1245 numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1961 279.00 3.60 1962 543.00 0.48 1963 488.00 0.00 1964 301.00 0.40 1965 430.00 0.29 1966 660.00 0.35 1967 220.00 0.57 1968 899.00 0.01 1969 *** *** 1970 *** *** 1971 201.00 0.16 1972 180.00 0.02 1973 214.00 0.00 1974 417.00 0.01 1975 355.00 0.05 1976 224.00 0.45 1977 314.00 0.03 1978 204.00 0.02 1979 271.00 0.09 1980 307.00 0.11 1981 294.00 0.21 1982 487.00 1.39 1983 146.00 0.83 1984 299.00 1.45 1985 176.00 0.19 1986 176.00 0.54 1987 564.00 1.34 1988 112.00 0.55 1989 87.60 0.05 1990 190.00 0.44 1991 52.90 0.07 1992 278.00 0.19 1993 130.00 0.03 1994 34.50 0.03 1995 140.00 0.04 1996 64.00 0.22 1997 114.00 0.39 1998 363.00 0.37 1999 217.00 1.31 2000 30.50 0.37 2001 6.13 0.00 38

Çizelge 3.25 1249 Numaralı akım gözlem istasyonunda ölçülen yıllık maksimum ve minimum debiler Yıl Maksimum (m 3 /s) Minimum (m 3 /s) 1973 9.14 0.25 1974 129.00 0.23 1975 62.00 0.85 1976 19.40 1.18 1977 56.00 0.78 1978 42.50 0.83 1979 72.60 0.93 1980 65.30 1.35 1981 126.00 0.65 1982 53.50 0.55 1983 41.10 0.83 1984 49.40 1.20 1985 14.90 0.85 1986 33.50 0.73 1987 71.00 1.05 1988 48.80 0.41 1989 9.16 0.22 1990 102.00 0.44 1991 87.50 0.54 1992 96.00 0.20 1993 76.20 0.38 1994 51.30 0.46 1995 99.30 0.52 1996 73.80 1.06 1997 111.00 0.58 1998 155.00 1.26 1999 44.10 0.97 2000 113.00 0.79 2001 50.20 0.22 39

3.2 Yöntem 3.2.1 Aylık ortalama verilerin seçilmesi Araştırmada kullanılan ve çizelge 3.1 de bazı özellikleri belirtilen akım gözlem istasyonlarında ölçülen aylık ortalama debi değerleri çizelge 3.2 3.13 de verildiği gibi seçilmiştir (Zhang et al. 2001, Cığızoğlu vd. 2002, Kahya ve Kalaycı 2004, Birsan et al. 2005). 3.2.2 Yıllık maksimum ve minimum akım verilerinin seçilmesi Araştırmada, akımların eğilim analizi amacıyla göz önüne alınan akarsular üzerinde bulunan istasyonlardan elde edilen debiler yıllık maksimum ve yıllık minimum diziler halinde çizelge 3.14 3.25 te görüldüğü gibi seçilmiştir (Zhang et al. 2001, Cığızoğlu vd. 2002, Kahya ve Kalaycı 2004, Birsan et al. 2005). 3.2.3 Ön istatistiksel analizlerin gerçekleştirilmesi İstatistiksel olarak dengede olmayan hidrolojik veriler eğilim analizi testlerinde doğal halleri ile kullanılamamaktadır. Bu tür çalışmalara başlamadan önce verilerin varyans ve ortalamalarının homojenliği, ardışık gözlemlerin bağımsızlığı ve bu gözlemlerin normal dağılıma uyup uymadığının denetlenmesi gereklidir (Çetin 1995, Yücel 1999). Araştırmada bu amaçlar için parametrik olmayan testler uygulanmadan önce her bir akım gözlem istasyonunda ölçülen debilere ön istatistiksel değerlendirmeler için uygun testler yapılmıştır (Kalaycı ve Kahya 1998). Akım debisi verilerine parametrik olmayan eğilim testleri uygulanmadan önce her bir gözlem istasyonundaki akım debileri için aşağıda açıklanan analizler gerçekleştirilmiştir. Bu analizler hem aylık ortalama debiler için hem de yıllık maksimum ve yıllık minimum testler için uygulanmıştır (Kalaycı ve Kahya 1998). 40

a) Özet istatistiksel bilgilerin bulunması: Bu bilgilerin hesaplanmasında ortalama, standart sapma, değişim, çarpıklık ve basıklık katsayıları kullanılmıştır. b) Zaman serilerinin görsel incelenmesi: Akım debilerinin zamanla değişimin görebilmek için debilerin uzun yıllık değişimlerinin ortalamadan olan sapması grafikler halinde incelenmiştir. Bu amaçla bölüm 4.6 da verilen hareketli ortalama sonuçlarından yararlanılmıştır. c) Normalite testi: Akım debilerinin normal dağılıma uyup uymaması, debilerin çarpıklık katsayılarından ve Shapiro-Wilk normalite testine göre yorumlanmıştır. Shapiro-Wilk testi W ( = n i= 1 n i= 1 a x i i ( x ( i) x Eşitlikte x (i) = gözlem veri dizisini x = örnek ortalamasını mtv 1 a i = (a 1,...,a n )= ( mtv 1V 1m) m= (m 1,...,m n ) T a i = i istasyonundaki veri W =Shapiro-Wilk istatistiği V = Vektör ) ) 2 2 1/ 2 m 1,...,m n = standart normal dağılımdan tesadüfi ve bağımsız olarak örneklenen sıralı istatistiklerin tahmini değerlerini, teste göre önem düzeyi % 5 olasılık değerinden küçük olan değerler verinin normal dağılmadığını gösterir. Çizelge 4.4 te verilen istatistikler sadece test istatistiği değeridir. Tüm değerlerde p<0.05 dir (Kahya ve Kalaycı 2004). 41

d) Bağımlılık testi: Gözlemlerin içsel bağımlılığını saptamak için seri elemanlarının herhangi bir olasılık dağılıma uyması şartını aramayan ve parametrik olmayan Spearman sıralı seri korelasyon katsayısı testi kullanılmıştır (D Agostino and Stephens 1986). Spearman s Rho testi 2 6 d i ρ = 1 n ( n 2 1) d i = X ve Y değerleri ile ilgili sıra sayıları arasındaki fark n= değerlerin çift sayısı H0 İki değişken arasında ilişki yoktur. H1 İki değişken arasında ilişki vardır. 3.2.4 Mann-Kendall testinin uygulanması Mann-Kendall testi (Yu 1993) Kendall s Tau olarak bilinen testin özel bir uygulaması olup parametrik olmayan bir testtir. Hidroklimatolojik verilerin analizinde en çok uygulanan ve eğilim bulmak için mükemmel bir yöntem olarak belirtilen bu yöntem verilerin büyüklüğünden çok sıraları üzerine esastır (Partal 2003). Mann-Kendall eğilim testi parametrik olmayan bir testtir. Diğer bir değişle değişkenlerin dağılımından etkilenmez (Önöz vd.2007). Mann-Kendall mertebe korelasyonu iki değişken arasındaki ilişkiyi bulmak için yapılan dağılımdan bağımsız bir yöntemdir (Kosif 1999). Mann-Kendall testi uç değerler ve doğrusal olmayan eğilimlere sahip ve normal dağılmayan veriler için özellikle uygun bir testtir (Helsel and Hirsch 1992, Birsan et al. 2005). Bu teknik az ve normal dağılıma uyma zorunluluğu gerekmeyen verilerde 42

oldukça kullanışlıdır (Yu et al. 1993). Bu testte zamana göre dizilmiş gözlemler, H 0 hipotezine göre zamandan bağımsız ve benzer dağılmış rasgele değişkenleri, H 1 hipotezi ise bu değerlerin dağılımlarının benzer olmadığını, diğer bir değişle dizide doğrusal bir eğilim bulunmadığını göstermektedir. Böylece bu araştırmada uygulanacak olan söz konusu test eşitlik (1) de verilmiştir. n 1 S = k= 1 n j= k+ 1 ( ) sgn x j x k (1) Eşitlikte; x j ve xk sırasıyla j ve k yıllarındaki akım debilerini göstermektedir. Eğer j > k olursa buna göre işaret fonksiyonu eşitlik (2) deki şekilde yazılır. sgn = ( x j x k ) = + 1, 0, 1, ( x j xk) > 0 ( x j xk) = 0 ( ) x j xk < 0 (2) S istatistiğinin teorik olasılık dağılımı çok verilerde normal dağılım için oldukça uygundur. Buna göre ortalama ve varyans eşitlik (3) ile hesaplanmıştır. µ = 0 ve ( S) s m n i (3) i= 1 Var = ( n 1)( 2n+ 5) t ()( i i 1)( 2i+ 5) / 18 Standart normal değişken eşitlik (4) ile hesaplanmıştır. Z= S 1 var 0 S+ 1 var ( S) S > 0 S = 0 S < 0 ( S) (4) 43

1 Standart normal değişken önem seviyesi ( : 0.05) α ile karşılaştırıldığında z < z α / 2 ise H 0 hipotezi kabul edilir, tersi ise reddedilir. Eğer hesaplanan Z değeri pozitifse artan, negatif ise azalan eğilim olduğu ifade edilmektedir. Hesaplanan Z değeri herhangi bir eğilim olmadığında (-1.96) - (+1.96) sınırları arasında değişmekte olup, (+1.96) dan büyükse istatistiki olarak artan yönde eğilimin olduğunu, (-1.96) dan küçük ise azalan yönde eğilim olduğunu göstermektedir (Aksoy 2002). Mann-Kendall testinde H 0 ve H 1 olmak üzere iki çeşit hipotez söz konusudur. H 0 hipotezinin kabulü eğilimin olmadığını belirtir. H hipotezinin kabulü eğilimin olduğunu belirtir. Mann-Kendall testi H 0 hipotezinin kabul yada reddedilmesi esasına dayanır. Gözlenen değerlerde bir eğilimin olmadığı sonucuna varılması durumunda H 0 hipotezi kabul edilmektedir. Gözlenen değerlerde bir eğilimin olması durumunda ise bu hipotez reddedilmektedir. Hipotezin kabul veya reddedilmesinde seçilen anlamlılık düzeyinin önemi büyüktür. H 0 hipotezi doğru olduğu halde reddedilmesi olasılığı α anlamlılık düzeyine eşittir (Önöz vd.2007). 3.2.5 Mevsimsel Kendall testinin uygulanması Aylık ortalama ve mevsimlik ortalama akımlarda eğilimin varlığı incelendiğinde, bu verilerin mevsimsellik problemlerinden dolayı Mann-Kendall testinde önerilen H 0 hipotezi yeterli olmamaktadır. Hircsh et al.(1982) da ifade edildiği gibi verilerin yılın farklı zamanlarında farklı dağılım göstermesi Mann-Kendall testinin özel bir durumu olan mevsimsel Kendall testinin sonuçlarını etkilememektedir. 44

Her mevsim için bir istatistikten çok genel istatistikleri içeren Mevsimsel Kendall ın kullanımı eğilim testinin homojenliği ile doğrulanmaktadır (Kahya ve Kalaycı 2004). Bu test mevsimsel değişiklikle zaman dizileri için kullanılmakta olup zaman dizilerinin normalliğini gerektirmez. Bir veri grubunun rasgele olmasını değerlendirmek için tasarlanmıştır. Bu test Mann-Kendall testindeki Z istatistiği ile her ay için hesaplanır ve yorumları ona göre belirtilir (Kahya ve Kalaycı 2004). Herbir istasyonda dört mevsim için z değerleri ayrı ayrı hesaplanmaktadır. α = 0.05 anlamlılık düzeyi için zα / 2 = z 0, 025 değeri standart normal dağılım tablosundan 1.96 olarak okunmaktadır. Hesaplanan z değerinin (-1.96, 1.96) kabul bölgesinin içinde kalması durumunda H 0 hipotezi kabul edilip eğilimin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Değerlerin kabul bölgesinin dışında kalması durumunda ise H 0 hipotezi ret edilip eğilimin olduğu sonucuna varılır. Diğer bir değişle H 0 hipotezi α anlamlılık düzeyinde z zα / 2 olması durumunda kabul edilir (Önöz vd. 2007). Ancak bir mevsimde artan yönde eğilim, diğer bir mevsimde ise azalan yönde bir eğilimin olması halinde, mevsimler arası eğilim heterojendir (Önöz vd. 2007). 3.3 Hareketli Ortalama Sakarya Havzasındaki istasyonlarda ölçülen ve çizelge 3.2 3.25 te verilen aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debilerin eğilim analizleri Schulz (1973) da belirtilen esaslarla hareketli ortalama yöntemine göre yapılmıştır. Sakarya Havzasından seçilen istasyonların her biri için yılın aylık ortalama debi miktarları ile yıllık maksimum ve minimum debi miktarların ortalamaları alınıp, bu ortalamalar beş yıllık hareketli ortalamalara göre daha düzgün bir duruma dönüştürülmüştür. Daha sonra aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum 45

debilerin ortalaması, normal koordinat sisteminde bir doğru şeklinde gösterilmiştir. Aynı koordinat üzerinde Sakarya Havzası için belirtilen aylık ortalama ve yıllık maksimum ve minimum debilerin beş yıllık hareketli ortalama değerleri, her grubun son yılına karşılık gelecek şekilde noktalanarak değişim grafikleri elde edilmiştir. Böylece elde edilen hareketli ortalama grafiğinin, aylık ortalama debi, yıllık maksimum ve minimum debi ortalamasını gösteren doğrunun altında kalan kısım kurak, üzerinde kalan kısım ise yağışlı dönem olarak belirtilmiştir (Okman 1979, Anlı 2003). 46

4. ARAŞTIRMA BULGULARI Bu bölümde Sakarya Havzasından seçilen istasyon verilerine uygulanan test sonuçları incelenmiştir. 4.1 Akım Gözlem İstasyonlarının Yıllık Maksimum ve Minimum Debilerin Değişimi Çalışmada ele alınan akım gözlem istasyonlarına ait yıllık maksimum ve minimum debilerin değişimi Şekil 4.1-4.24 te verilmiştir. Şekil 4.1 1203 numaralı istasyon yıllık maksimum debilerin değişimi 47

Şekil 4.2 1203 numaralı istasyon yıllık minimum debilerin değişimi Şekil 4.3 1219 numaralı istasyon yıllık maksimum debilerin değişimi 48

Şekil 4.24 1249 numaralı istasyon yıllık minimum debilerin değişimi 1203 numaralı akım gözlem istasyonunun maksimum ve minimum debilerinin değişiminde azalan eğilim görülmektedir (Şekil 4.1ve 4.2). Seçilen istasyonların bazı yıllarında veri alınmadığından ve grafikte kopukluk oluşturmaması için; 1219 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık maksimum ve minimum debi değerlerinin 1969 ve 1970 yılları (Şekil 4.3 ve 4.4), 1221 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık maksimum ve minimum debi değerlerinin 1962 yılı (Şekil 4.5 ve 4.6), 1223 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık maksimum ve minimum debi değerlerinin 1961 ve 1971 yılı (Şekil 4.9 ve 4.10), 1226 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık maksimum ve minimum debi değerlerinin 1981 yılı, 1233 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık maksimum debi değerlerinin 1961, 1962, 1963 yılları (Şekil 4.15) ve minimum debi değerlerinin 1961, 1962 yılları (Şekil 4.16), 1237 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık maksimum debi değerlerinin 1963 yılı (Şekil 4.17), 1239 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık maksimum ve minimum debi değerlerinin 1961, 1963, 1964, 1965 yılları (Şekil 4.19 ve 4.20), 1245 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık maksimum ve minimum debi değerlerinin 1969 ve 1970 yılları (Şekil 4.21 ve 4.22) şekillerde sanki sıfır olarak görülmektedir. Oysa o yıllarda veri eksikliği söz konusudur. 59

4.2 Ön İstatistiksel Verilerin Sonuçları Aylık ortalama değerlere uygulanan istatistiksel bilgiler çizelge 4.1 de özet halinde verilmiştir. Çizelge 4.1 Aylık ortalama değerlere uygulanan özet istatistiksel bilgiler İstasyon Ortalama Standart Sapma Değişim Katsayısı Çarpıklık Basıklık 1203 8.161 7.790 95.45 2.33 7.06 1219 7.362 9.501 129.06 10.32 168.63 1221 127.55 82.66 64.80 2.03 5.86 1222 18.724 17.305 92.42 1.23 1.25 1223 1.805 2.699 149.53 2.64 7.96 1224 7.287 3.838 52.67 1.86 4.81 1226 12.289 12.235 99.56 2.75 9.78 1233 13.997 18.139 129.59 1.65 2.10 1237 8.067 6.942 86.05 1.70 3.06 1239 2.522 3.770 149.45 2.54 7.95 1245 16.37 24.01 146.74 2.19 4.81 1249 3.837 3.198 83.35 1.94 4.73 Çizelge 4.2 Yıllık maksimum değerlere uygulanan özet istatistiksel bilgiler İstasyon Ortalama Standart Sapma Değişim Katsayısı Çarpıklık Basıklık 1203 48.59 37.95 78.10 2.23 7.62 1219 115.22 54.34 47.16 0.67-0.03 1221 449.9 199.3 44.30 1.23 1.31 1222 171.5 79.4 46.34 0.54 0.08 1223 25.42 21.29 83.75 0.87-0.24 1224 23.44 14.75 62.91 2.09 5.91 1226 87.18 58.05 66.59 0.85-0.50 1233 13.997 18.139 129.59 1.65 2.10 1237 74.34 57.91 77.90 1.62 2.04 1239 53.69 29.65 55.22 0.58-0.93 1245 268.4 187.1 69.71 1.27 2.26 1249 67.68 37.28 55.08 0.44-0.27 60

Yıllık maksimum değerlere uygulanan istatistiksel bilgiler çizelge 4.2 de özet halinde verilmiştir. Yıllık minimum değerlere uygulanan istatistiksel bilgiler çizelge 4.3 de özet halinde verilmiştir. Çizelge 4.3 Yıllık minimum değerlere uygulanan özet istatistiksel bilgiler İstasyon Ortalama Standart Sapma Değişim Katsayısı Çarpıklık Basıklık 1203 2.338 1.202 51.41 0.77-0.43 1219 0.7380 0.2750 37.26-0.16-0.44 1221 24.84 11.65 46.89 0.37-0.74 1222 1.055 0.752 71.30 1.02 0.85 1223 0.1174 0.1479 125.97 2.44 6.46 1224 2.598 1.053 40.54 0.04-1.12 1226 2.308 1.392 60.31 0.62-0.13 1233 0.2292 0.2084 90.93 0.86-0.24 1237 74.34 57.91 77.90 1.62 2.04 1239 53.69 29.65 55.22 0.58-0.93 1245 0.441 0.666 151.00 3.26 13.39 1249 0.7001 0.3401 48.58 0.17-0.96 Verilerin genel istatistiksel karakteristikleri için yapılan özet istatistiksel hesaplar aşamasında, ortalama, standart sapma, değişkenlik ve çarpıklık katsayıları hesaplanmıştır. Aylık ortalama debi ölçümlerinin ve yıllık maksimum debi ölçümlerinin sağa çarpık olduğunu, yıllık minimum debi ölçümlerinin de yalnızca 1219 numaralı akım gözlem istasyonunda sola çarpık olduğu görülmüştür. Aylık ortalamalar için bütün p (olasılık) değeri önem düzeyi % 5 den küçük olduğu için hiçbir aylık ortalama veri seti normal dağılmamıştır. Aylık ortamla, yıllık maksimum ve yıllık minimum değerlere uygulanan Shapiro Wilk testi sonuçları çizelge 4.4-4.6 da verilmiştir. 61

Çizelge 4.4 Aylık ortalama değerlere uygulanan Shapiro-Wilk istatistiği İstasyon Shapiro-Wilk istatistiği 1203 0.750 1219 0.484 1221 0.834 1222 0.870 1223 0.648 1224 0.849 1226 0.716 1233 0.754 1237 0.809 1239 0.678 1245 0.685 1249 0.800 Akım debilerinin normal dağılıma uyması durumunda parametrik testler kullanılabilir. Parametrik olmayan testler normalite şartı aramamasına rağmen Sakarya Havzası ndan seçilen istasyonların debi verilerinin normal dağılıp dağılmadıkları, çarpıklık katsayılarından ve Shapiro-Wilk normalite testine göre yorumlanmıştır. Yıllık maksimum ve minimum değerlerin sadece % 29 u (7 istasyon verisi) normal dağılıma uymaktadır (p>0.05), diğerleri ise normal dağılmamıştır. Çizelge 4.5 Yıllık maksimum değerlere uygulanan Shapiro-Wilk istatistiği İstasyon Shapiro-Wilk istatistiği 1203 0.813 1219 0.940 1221 0.894 1222 0.971 (p: 0.36) 1223 0.898 1224 0.809 1226 0.879 1233 0.883 1237 0.787 1239 0.908 1245 0.914 1249 0.967 (p: 0.49) 62

Çizelge 4.6 Yıllık minimum değerlere uygulanan Shapiro-Wilk istatistiği İstasyon Shapiro-Wilk istatistiği 1203 0.893 1219 0.972 (p: 0.41) 1221 0.966 (p: 0.24) 1222 0.918 1223 0.686 1224 0.953 (p: 0.11) 1226 0.956 (p: 0.14) 1233 0.886 1237 0.787 1239 0.908 1245 0.626 1249 0.956 (p: 0.26) Aylık ortalama veriler için yapılan Spearman sıralı korelasyon testine göre verilerin tamamının içsel bağımlılığa sahip olduğu gözlenmiştir. Akım verilerinin içsel bağımlılığını belirlemek için seri elemanlarının herhengi bir olasılık dağılıma uyması şartını aramayan parametrik olmayan Sperman ın sıralı seri korelasyon katsayısı testi kullanılmıştır. Yıllık maksimum ve minimum verilerde ise yaklaşık olarak %23 ünün içsel bağımlılığa sahip olduğu gözlenmiştir. 4.3 Akım Gözlem İstasyonlarının Aylık Ortalama Debi Değerlerinin Sonuçları Çalışmada, Sakarya havzasından seçilen istasyonlara debilerdeki eğilim varlığının araştırılması amacıyla Mann-Kendall testi uygulanmış ve test sonuçları çizelge 4.7 de verilmiştir. 63

Çizelge 4.7 Aylık ortalama debilere uygulanan Mann-Kendall test sonuçları İstasyon Numarası Z Değeri Eğilim 1203-11.147 Azalan 1219-0.466 Yok 1221-7.415 Azalan 1222-2.512 Azalan 1223-9.830 Azalan 1224-10.127 Azalan 1226 3.607 Artan 1233-3.103 Azalan 1237-2.376 Azalan 1239-1.683 Yok 1245-4.781 Azalan 1249-0.404 Yok Çalışmanın kapsamında Sakarya havzasından seçilen akım gözlem istasyonlarından elde edilen aylık ortalama debiler için Mann-Kendall eğilim analizinde aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir (Çizelge 4.7). 1203, 1221, 1222, 1223, 1224, 1233, 1237, 1245 numaralı akım gözlem istasyonlarında azalan yönde eğilim gözlenmiştir. Sadece 1226 numaralı akım gözlem istasyonunda artan yönde eğilim olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 1219, 1239 ve 1249 numaralı akım gözlem istasyonlarında ise değişim gözlenmemiştir. Bir istasyonun akım değerleri yılın belli zamanlarında çok düşük değerler alabildiği gibi bazen de kuruyabilmektedir. Çalışma alanında verilerinden yaralanılan 1223, 1233, 1239, 1245, 1249 numaralı akım gözlem istasyonlarında böyle bir durum görülmektedir. Bu durum genellikle su eksikliğinin bulunduğu ve sulamanın zorunlu olduğu yaz aylarında meydana gelmektedir. 64

Şekil 4.25 Sakarya havzasında seçilen akım gözlem istasyonlarının aylık ortalama debilerindeki eğilimlerin değişimi 65

4.4 Akım Gözlem İstasyonlarının Yıllık Maksimum Debi Sonuçları Çalışmada, Sakarya havzasından seçilen bazı akım gözlem istasyonlarının yıllık maksimum debi değerlerine Mann-Kendall testi uygulanmış ve test sonuçları çizelge 4.8 de verilmiştir. Çizelge 4.8 Yıllık maksimum debilere uygulanan Mann-Kendall test sonuçları İstasyon Numarası Z Değeri Eğilim 1203-2.471 Azalan 1219 1.806 Yok 1221-1.393 Yok 1222 0.824 Yok 1223-3.678 Azalan 1224-4.161 Azalan 1226-3.394 Azalan 1233-0.956 Yok 1237-0.640 Yok 1239 0.779 Yok 1245-4.246 Azalan 1249 1.669 Yok Çizelge 4.8 nin incelenmesiyle aşağıdaki sonuçlara varılmıştır. 1203, 1223, 1224, 1226, 1245 numaralı akım gözlem istasyonlarının yıllık maksimum debilerinde azalan yönde eğilim gözlenmiştir. 1219, 1221, 1222, 1233, 1237, 1239, 1249 numaralı akım gözlem istasyonlarının yıllık maksimum debilerinde eğilim gözlenmemektedir. Çalışma alanında hiçbir istasyonun yıllık maksimum akım verilerinde artan yönde bir eğilim tespit edilmemiştir. 66

Şekil 4.26 Sakarya havzasından seçilen akım gözlem istasyonlarının yıllık maksimum debilerindeki eğilimlerin değişimi 67

4.5 Akım Gözlem İstasyonlarının Yıllık Minimum Debi Sonuçları Çalışmada, Sakarya havzasından seçilen bazı akım gözlem istasyonlarının yıllık minimum debilerine Mann-Kendall testi uygulanmış ve test sonuçları çizelge 4.9 da verilmiştir. Çizelge 4.9 Yıllık minimum debilere uygulanan Mann-Kendall test sonuçları İstasyon Numarası Z Değeri Eğilim 1203-4.542 Azalan 1219-1.771 Yok 1221-4.920 Azalan 1222 0.056 Yok 1223-3.190 Azalan 1224-5.604 Azalan 1226 5.344 Artan 1233-4.502 Azalan 1237-3.484 Azalan 1239 **** **** 1245 0.063 Yok 1249-0.657 Yok Çizelge 4.9 da verilen 1239 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık minimum değerleri kuru ve kuruya yakın değerler olduğundan analiz yapılamamıştır. Çizelge 4.9 un incelenmesiyle aşağıdaki sonuçlara varılmıştır. 1203, 1221, 1223, 1224, 1233, 1237 numaralı akım gözlem istasyonlarının yıllık minimum debi değerlerinde azalan yönde eğilim gözlenmiştir. 1219, 1222, 1245, 1249 numaralı akım gözlem istasyonlarının yıllık minimum debilerde eğilim gözlenmemektedir. Sadece 1226 numaralı akım gözlem istasyonunun yıllık minimum debi değerlerinde artan yönde eğilim gözlenmiştir. 68

Şekil4.27 Sakarya havzasında seçilen akım gözlem istasyonlarının yıllık minimum debilerindeki eğilimlerin değişimi 69