ELIAS CANETTI (D. 25.07.1905 - Ö. 14.08.1994) Elias Canetti Rusçuk ta (Bulgaristan) do du, üç erkek kardeflin en büyü üydü. Ailesi 15. yüzy lda Osmanl mparatorlu u na s nan spanyol Yahudilerindendi. lk olarak eski spanyolca ve Bulgarca ö rendi. Tuna nehri üzerindeki önemli limanlardan biri olan Rusçuk ta o y llarda 7-8 ayr dil konuflulmaktayd. Canetti nin dile olan duyarl l böyle bafllad. Canetti 1911 y l nda ailesiyle birlikte ngiltere ye yerleflti. Orada ngilizce ve Frans zca ö rendi. Babas n n ani ölümü üzerine 1912 y l nda Viyana ya göç ettiler. Bu arada birkaç ay Lozan da kald lar. Annesi orada Canetti ye zora dayal bir yöntemle Almanca ö retti. Aile 1916-1921 y llar n Zürih te, 1921-1924 y llar n ise Frankfurt ta geçirdikten sonra yeniden Viyana ya döndü. Canetti, annesinin iste i üzerine kimya ö renimi gördü ve 1929 y l nda doktoras n tamamlad. Ama bu arada edebiyat, sanat, felsefe gibi alanlarla da ilgilenmekteydi. Üniversitede Karl Kraus un derslerini izledi. Canetti 1925 y l nda kitle olgusuyla ilgilenmeye karar verdi. 1933 y l nda Hitler in Almanya da iktidara gelmesi, onu kitle ve iktidar aras ndaki iliflkileri sorgulamaya yöneltti. 1935 y l nda tek roman olan Körleflme yi yay mlad. Nazilerin 1938 y l nda Avusturya y iflgal etmelerinden birkaç ay önce Paris e, sonra Londra ya gidip çal flmalar n orada sürdürdü. Canetti Kitle ve ktidar 1949 y l nda yazmaya bafllad. Kitap 1960 y l nda yay mland. ngiltere, Amerika ve Fransa da ilgiyle karfl lanmas na ra men ilk bask lar Almanya da pek ilgi görmeyen Körleflme, 1963 y l nda Almanya da üçüncü kez yay mlan nca Canetti birbiri ard na ödüller almaya bafllad. 1971 de Büchner, 1981 de Franz Kafka ve Nobel edebiyat ödüllerini ald. Yaflam n n son y llar n Londra ve Zürih te geçiren Canetti, 1994 y l nda Zürih te öldü ve vasiyeti üzerine James Joyce un yan na gömüldü. YAPITLARI: Roman: Die Blendung, 1935 (Körleflme, çev.: Ahmet Cemal, Payel Y., 1981). Oyunlar: Hochzeit, 1932. Komodie der Eitelkeit, 1950. Die Befristeten, 1964. Araflt rmalar, Denemeler, Notlar: Masse und Macht, 1960 (Kitle ve ktidar, 1998). Die Stimmen von Marrakesch, 1968 (Marakefl te Sesler, çev.: Kamuran fiipal, Cem Y., 1960). Der andere Prozess, 1969. Di Provinz des Menschen, 1973 ( nsan n S las, çev.: Ahmet Cemal, yi fieyler Y., 1996). Der Ohrenzeuge, 1974 (Kulakmisafiri, Elli Karakter, çev.: fiemsa Ye in, Payel Y., 1994). Das Gewissen der Worte, 1975 (Sözcüklerin Bilinci, çev.: Ahmet Cemal, Payel Y., 1984). Das Geheimherz der Uhr, 1987. Die Fliegenpein, 1992. Nachträge aus Hampstead, 1994. An lar: Die gerettete Zunge, 1977 (Kurtar lm fl Dil, çev.: fiemsa Ye in, Payel Y., 1995). Die Fackel im Ohr, 1980 (Kulaktaki Meflale, çev.: fiemsa Ye in, Payel Y., 1997). Das Augenspiel, 1985 (Gözlerin Oyunu, çev.: fiemsa Ye in, Payel Y., 2000).
Ayr nt : 200 A r kitaplar dizisi: 1 Kitle ve ktidar Elias Canetti Çeviren Gülflat Aygen Yay ma haz rlayanlar Ender Ateflman-Tamer Tosun Kitab n özgün ad Masse und Macht Çeviride kullan lan metinler Crowds and Power, Penguin Books, 1992, çev.: Carol Stewart ( ngilizce çeviri Canetti nin gözetiminde yap lm flt r.) Masse und Macht, Claassen Verlag, 1992 Claassen Verlag Bu kitab n Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak resmi Hatice Öcal Kapak düzeni Orhan Deliorman Arka kapak foto raf Jerry Bauer Düzelti Mehmet Celep Bask Kayhan Matbaac l k San. ve Tic. Ltd. fiti. Davutpafla Cad. Güven San. Sit. C Blok No.: 244 Tapkap / stanbul Tel.: (0212) 612 31 85 Sertifika Na.: 12156 Birinci bas m 1998 kinci bas m 2003 Üçüncü bas m 2006 Dördüncü bas m 2010 Beflinci bas m 2012 Bask adedi 2000 ISBN 978-975-539-230-1 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Eminönü - stanbul Tel.: (0212) 512 15 00-01 - 05 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Elias Canetti Kitle ve ktidar
A IR K TAPLAR D Z S NSANLI IN MAHREM TAR H Theodore Zeldin RUJ LEKES Yirminci Yüzy l n Gizli Tarihi Greil Marcus B Z B Z YAPAN H KÂYELER Kendimizi Yaratma Üzerine Bir Deneme William Lowell Randall MARKS ZM, AHLÂK VE TOPLUMSAL ADALET R. G. Peffer MPARATORLUK Michael Hardt & Antonio Negri D S PL N Askeri taat Üretiminin Sosyolojisi ve Tarihi Ulrich Bröckling HEP YUVAYA DÖNMEK Ursula K. LeGuin AHLÂK PROTESTO SANATI Toplumsal Hareketlerde Kültür, Biyografi ve Yarat c l k James M. Jasper KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ Richard Sennett CAZ K TABI Ragtime dan Fusion ve Sonras na Joachim-Ernst Berendt KURTLARLA KOfiAN KADINLAR Vahfli Kad n Arketipine Dair Mit ve Öyküler Clarissa Pinkola Estés C NSELL N TAR H Michel Foucault SEKS SYANLARI Toplumsal Cinsiyet, Baflkald r ve Rock n roll Simon Reynolds & Joy Press SÜRÜDEN DEVLETE Toplumsal Ba Üzerine Psikanalitik Deneme Eugène Enriquez ÇOKLUK mparatorluk Ça nda Savafl ve Demokrasi Michael Hardt & Antonio Negri B R AHLÂK KURAMI Genel Etik & Bir Ahlâk Felsefesi & Bir Kiflilik Eti i Agnes Heller MUTFAK SAVAfiI Damak Zevkinin Jeopoliti i Christian Boudan KT SAD ADALET VE DEMOKRAS Rekabetten flbirli ine Robin Hahnel TAR H BOYUNCA KENT Kökenleri, Geçirdi i Dönüflümler ve Gelece i Lewis Mumford AÇIKLAMALI DÜZÜLKE Çok Boyutlu Bir Macera Edwin A. Abbott MET N ÇÖZÜMLEMELER Yasemin G. nceo lu & Nebahat A. Çomak Diflillik, Güzellik ve fiiddet Sarmal nda KADIN VE BEDEN Yasemin G. nceo lu & A. Kar AVRUPA F KR Anthony Pagden Ç ÇEKLER N KÜLTÜRÜ Jack Goody
Veza Canetti ye
çindekiler Kitle Dokunulma korkusu........................................ 15 Aç k ve kapal kitle......................................... 17 Deflarj................................................... 18 Y k c l k................................................. 20 Patlama.................................................. 21 Zulüm................................................... 23 Dünya dinlerinde kitlelerin evcillefltirilmesi..................... 25 Panik.................................................... 27 Bir çember olarak kitle...................................... 29 Kitlenin nitelikleri.......................................... 30 Ritim.................................................... 32
Durgunluk................................................ 35 Yavafll k ya da hedefin uzakl............................... 40 Görünmez kitleler.......................................... 42 Egemen duygular na göre kitlelerin s n fland r l fl................ 49 Mütecaviz kitleler.......................................... 49 Kaç fl kitleleri............................................. 54 Yasak kitleleri............................................. 56 Karfl t na dönme kitleleri.................................... 59 fiölen kitleleri............................................. 64 Çifte kitle: Kad nlar ve erkekler. Canl lar ve ölüler................ 65 Çifte kitle: Savafl........................................... 69 Kitle kristalleri............................................ 75 Kitle simgeleri............................................. 77 Atefl...78 Deniz...82 Ya mur...84 Nehir...85 Orman...86 Ekin...87 Rüzgâr...88 Kum...89 Y n...90 Tafl y nlar...91 Hazine...91 Sürü Sürü: Sürü türleri.......................................... 97 Avc sürüsü.............................................. 102 Savafl sürüsü............................................. 103 A t sürüsü.............................................. 108 Art fl sürüsü.............................................. 111 Komünyon............................................... 117 çe dönük ve sessiz sürüler.................................. 118 Sürünün belirlili i. Sürülerin tarihsel süreklili i.................. 120 Arandalar n atalar na iliflkin efsanelerdeki sürüler................ 122 Arandalarda geçici oluflumlar................................ 125 Sürü ve din Sürülerin baflkalafl m...................................... 131 Kasai Lelelerinde avc l k ve orman............................ 133 Jivarolar n savafl ganimeti................................... 137 Pueblo K z lderililerinin ya mur danslar...................... 140 Savafl n dinamikleri üzerine: lk ölüm. Zafer.................... 142 Bir savafl dini olarak slam.................................. 146 A t dinleri.............................................. 148 fiiilerin Muharrem törenleri................................. 151 Katolisizm ve kitle........................................ 159 Kudüs teki Kutsal Atefl..................................... 163
Tarihte kitle Ulusal kitle simgeleri...................................... 171 ngilizler...173 Hollandal lar...174 Almanlar...175 Frans zlar...176 sviçreliler...177 spanyollar...178 talyanlar...179 Yahudiler...181 Almanya ve Versailles..................................... 182 Enflasyon ve kitle......................................... 186 Parlamenter sistemin do as................................. 191 Paylafl m ve art fl. Sosyalizm ve üretim........................ 193 Zosalar n kendi kendilerini yok etmeleri....................... 196 ktidar n iç organlar Ele geçirme ve içe alma.................................... 205 El...................................................... 214 Elin sabr...215 Maymunlar n parmak al flt rmalar...216 Eller ve nesnelerin do umu...220 Maymunlarda ve insanlarda y k c l k...220 Öldürenler her zaman güçlüdür...221 Yemenin psikolojisi üzerine................................. 222 Hayatta kalan Hayatta kalan............................................ 229 Hayatta kalma ve yaralanmazl k.............................. 231 Bir tutku olarak hayatta kalma................................ 233 Hayatta kalan olarak yönetici................................ 234 Josephus un kurtuluflu...................................... 237 Despotun hayatta kalanlara düflmanl. Hükümdarlar ve ard llar... 245 Hayatta kalma biçimleri.................................... 249 lkel inançta hayatta kalan.................................. 253 Ölülerin h nc............................................ 263 Salg n hastal klar.......................................... 274 Mezarl klar.............................................. 277 Ölümsüzlük.............................................. 278 ktidar n unsurlar Güç ve iktidar............................................ 283 ktidar ve h z............................................. 285 Soru ve cevap............................................ 287
Gizlilik................................................. 293 Yarg lama ve mahkûm etme................................. 299 Affetme iktidar. Merhamet................................. 301 Emir Emir. Kaç fl ve s z........................................ 305 Emrin evcillefltirilmesi..................................... 309 Geri tepme. Emir verme kayg s.............................. 310 Birden fazla bireye yöneltilen emirler......................... 311 Emir beklentisi........................................... 314 Arafat taki hac lar n emir beklentisi........................... 316 Disiplin ve emrin neden oldu u s z........................... 317 Mo ollar. At ve ok........................................ 319 Dini had mlaflt rma. Skopsiler............................... 321 fiizofrenideki negativizm................................... 324 Karfl t na dönme.......................................... 327 S z n n kayboluflu......................................... 329 Emir ve idam. Hoflnut cellat................................. 332 Emirler ve sorumsuzluk.................................... 333 Dönüflüm Buflmanlar aras nda önsezi ve dönüflüm........................ 339 Kaç fl dönüflümleri. Histeri, mani ve melankoli.................. 345 Kendini art rma ve kendini tüketme. Totemin ikili yap s.......... 350 Delirium tremens e dönüflüm ve kitleler....................... 361 Taklit ve simülasyon....................................... 372 Figür ve maske........................................... 375 Maske düflürme iktidar..................................... 380 Dönüflüm yasaklar........................................ 382 Kölelik.................................................. 386 ktidar n özellikleri nsan n durufl biçimleri ve bunlar n iktidarla iliflkisi.............. 391 Ayakta durma...392 Oturma...394 Yatma...395.................. Yere oturma...398 Diz çökme...399 Orkestra yöneticisi........................................ 399 fiöhret.................................................. 401 Zaman n düzenlenmesi..................................... 402
Saray................................................... 404 Bizans mparatoru nun yükselen taht.......................... 406 Genel paralitikler ve büyüklük nosyonlar...................... 407 Yöneticiler ve paranoyaklar Afrikal krallar............................................ 417 Bir Delhi Sultan : Muhammed Tu luk......................... 430 Schreber vakas : I......................................... 441 Schreber vakas : II........................................ 455 Sonsöz Hayatta kalan n sonu....................................... 471 NOTLAR............................................... 477 KAYNAKÇA............................................ 484 D Z N.................................................. 492
Kitle
DOKUNULMA KORKUSU nsan, bilinmeyenin dokunuflundan daha çok korkutan hiçbir fley yoktur. nsan kendisine de en fleyi görmek ve tan mak, hiç de ilse s n fland rmak ister. Yabanc herhangi bir fleyle fiziksel temastan her zaman kaç nma e ilimindedir. Karanl kta beklenmedik bir dokunuflun sebep oldu u korku, pani e kadar varabilir. Üzerine giydikleri bile yeterli bir güvenlik duygusu vermez; giysileri y rtmak ve kurban n ç plak, yumuflak, savunmas z etini delmek kolayd r. nsanlar n etraflar nda yaratt klar bütün mesafelerin nedeni bu korkudur. Kendilerini baflka hiç kimsenin giremeyece i evlere kapat rlar ve ancak orada bir dereceye kadar güvende hissederler. H rs z korkusu
16 yaln zca soyulma korkusu de ildir, ayn zamanda karanl n içinden aniden uzanan beklenmedik bir elden duyulan korkudur. Dokunulma karfl s nda duydu umuz tiksinti insanlar n aras na kar flt m zda da bizimle birliktedir; kalabal k bir sokak, lokanta, tren ya da bir otobüs içindeki hareketlerimiz bu duygu taraf ndan yönlendirilir. nsanlar n yan bafllar nda durup, onlar yak ndan gözlemleyebilir ve inceleyebiliriz. Bu durumda bile elimizden geldi i kadar gerçek bir temastan kaç n r z. E er kaç nm yorsak bu, birisinden hoflland m z içindir; o zaman da yaklaflan biz oluruz. stenmedik bir temas için dilenen özrün çabuklu u, bu özür beklenirken yaflanan gerilim, derhal özür dilenmedi inde gösterdi imiz fliddetli ve hatta kimi zaman fiziksel tepki, bunu yapan n kim oldu undan emin olmad m z zaman bile mütecavize duydu umuz antipati ve nefret zor bir durum karfl s nda gösterdi imiz bütün farkl tav rlar ve yabanc bir dokunufla gösterdi imiz fevkalade duyarl tepkiler burada uyan k ve sinsi oldu u kadar, derine yerleflmifl bir insan e ilimiyle, bir kez kiflili inin s n rlar n belirledikten sonra insan asla terk etmeyecek olan bir fleyle u raflt m z kan tlar. nsan uykuda, çok daha savunmas zken, bir dokunuflla bile kolayca rahats z edilebilir. nsan, bu dokunulma korkusundan yaln zca kitle içinde kurtulabilir. Korkunun karfl t na dönüfltü ü tek durum budur. Bunun için insan yo- un bir kitleye gereksinme duyar; kendisine yaslanan n kim oldu unu art k fark etmemesi için bu kitle fiziksel bak mdan da yo un ve s - k fl k olmal d r. nsan kendini kitleye b rak r b rakmaz, art k kitlenin dokunuflundan korkmaz olur. deal durumda, kitle içinde herkes eflittir; kitle içinde cinsiyet dahil hiçbir ayr m n önemi yoktur. Kitlenin içinde kendisini iten her kimse, o da kendisi gibi biridir. Onu, kendisini duyumsuyormufl gibi duyumsar. Birdenbire her fley tek ve ayn bedende oluyormufl gibi olur. Belki de kitlenin yo unlaflmaya çal flmas n n nedenlerinden biri budur: Kitle, her bireyi dokunulma korkusundan, mümkün oldu u kadar bütünüyle kurtarmak ister. nsanlar birbirlerine ne kadar kuvvetli yaslan rlarsa, birbirlerinden korkmad klar ndan o kadar emin olurlar. Dokunulma korkusunun bu karfl t na dönüflü kitlelerin do as nda vard r. Rahatlama hissi, kitle yo unlu unun en çok oldu- u yerde en çarp c d r.