Ankara, 2010 Suça Sürüklenen Çocuklara Hukuki Yardım Eğitimci El Kitabı
3 YAZARLAR (İsimlerine göre sıralanmıştır) - Ahmet TÜYSÜZ (Avukat, Şanlıurfa Barosu) - Feridun YENİSEY (Prof. Dr., Bahçeşehir Üniversitesi) - Göktan KOÇYILDIRIM (Avukat, Ankara Barosu) - İrfan GÜVEN (Avukat, Şanlıurfa Barosu) - Melek Salih FIRAT (Avukat, Kocaeli Barosu) - Naim KARAKAYA (Avukat, İstanbul Barosu) - Necla ACAR (Avukat, Kocaeli Barosu) - Neylan ZİYALAR (Yrd. Doç Dr., İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü) - Özlem EJDEROĞLU (Avukat, Kocaeli Barosu) - Seda AKÇO BİLEN (Avukat, İstanbul Barosu)
5 BAŞLARKEN ÇOCUK ADALET SİSTEMİ ve BİR ÇOCUĞU SAVUNMAK Çocuk adalet sistemi, adından da anlaşılacağı üzere, çocuğa özgülenmiş özel bir adli alanı ifade eder. Yargı erki içerisinde ortaya çıkan bu pozitif ayrımcılığın kaynağı ve haklı sebebi, en önce tarihin tozlu sayfalarında gizlidir. İnsanlık tarihi boyunca yaşanan savaşların, yoksullaşmanın ve sömürünün bir numaralı mağdurları her zaman çocuklar olmuş, bu acıların belki de tek olumlu sonucu olarak insan hakları düşüncesinin gelişmesi, beraberinde insan yaşamının en özel dönemlerinden olan çocukluğa ait özel hakların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu çerçevede zaman içerisinde gelişen sağlık, eğitim, sosyal güvenlik gibi refah alanı hakları arasında öne çıkan önemli bir hak grubu da; çocuğa özgü bir adalet sisteminin yaratılması ve geliştirilmesine ilişkin olanlardır. İşte, günümüzde modern hukuk sistemlerinin çoğunda kendine yer bulan çocuğa özgü adalet ya da daha yaygın kullanımıyla çocuk adalet sistemi de bu dinamiklerin etkisiyle ortaya çıkmış ve geliştirilmiştir. Çocuk adalet sistemi, çocukların kendine özgü durumuna, toplum içerisindeki dezavantajlı konumlarına ve daha önemlisi her yönden sağlıklı bir gelecek nesil yaratma düşüncesinden esinlenir. Sistemin temel fikir ve amacı ise, adalet mekanizmasıyla bir şekilde karşı karşıya gelen çocukların, özel durumlarına uygun bir muameleye tabi tutulması, her durumda yararlarının gözetilmesi, korunması ve adalet mekanizmasının yıpratıcı süreçlerinden en az zararla çıkmalarıdır. Modern çocuk adalet sistemlerinde, bu amaçların tam olarak hayata geçirilebilmesi için sosyal hizmetlerden, psikolojiye, eğitim bilimlerinden tıp alanına uzanan geniş bir bilimsel ve kurumsal yelpazeye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu da, sistemin işleyişini farklı disiplinlerden birçok kurum ve personelin işbirliğine bağlı hale getirmekte, böylelikle karmaşıklaştırmakta ve doğal olarak da zorlaştırmaktadır. Bu nedenle de çocuk adalet sisteminin bir çalışanı olmak, temel adalet sistemindeki işleyiş ve usullere göre her anlamda daha büyük bir uzmanlığı, gayreti ve özveriyi gerektirmektedir. Sistemin özündeki bu girift yapı, sistemin bütün alanlarında kendini gösterir. Yargılamanın sac ayakları olarak betimlenen iddia, savunma ve mahkeme makamlarının tümünün, bu karmaşık yapının tam orta yerinde durduğuna ise şüphe yoktur. Nitekim, söz konusu çocuk olduğunda modern sistemlerin hemen hepsi, özel bir polis teşkilatının kullanıldığı özel bir soruşturma tekniğini, özel ve uzmanlaşmış bir mahkeme yapılanmasını, özel bir yargılama usulünü ve nihayet özel bir ceza infaz sistemini benimsemektedir. Bu özel bakış açısı şüphesiz, sacın diğer ayağı olan savunmaya da etki etmelidir. Zira, sistem içerisinde herkesin çocuğun tarafında olduğu temel fikrine rağmen, her durumda çocuğun en çok yanında olması gereken kişi elbette ki çocuğun avukatıdır. İşte bu yüzden modern çocuk adalet sistemlerinde, çocuğun her durumda mahkeme önünde bir avukatın hukuki yardımından yaralanması bir diğer temel ilke olarak kabul edilmektedir.
Bu kadar karmaşık bir sistemde, bir çocuğu savunmak, her zaman çocuğun yararına olan mekanizmaları hesaplamaya uğraşmak, dahası yılmadan bu mekanizmaların harekete geçirilmesini sağlamaya çalışmak elbette ki kolay bir iş değildir. Bu nedenle de bir çocuğu savunurken, yapılan işin mahiyeti ile aslında ne anlama geldiğini doğru ve tam olarak anlamak gereklidir. Bir çocuğu savunmak, temelde adalet mekanizması içerisinde çocuğa yönelen tüm tehditlere çocuk adına göğüs germek demektir. Bir çocuğu savunmak, bütün sistem tersini bile düşünse, bütün koşulları hesap edip gerçekten çocuğun yararına olan hukuki sonuç için yılmadan çabalamak demektir. Bir çocuğu savunmak, her şeyden daha öte, çocuklar için daha güvenli bir dünyayı savunmak demektir. Özetle, adalet sistemi içerisinde bir çocuğu savunurken, içerdiği değerler yönünden kutsal olduğu şüphe götürmeyen savunma hakkı bir diğer kutsal değer olan çocuk haklarıyla birleşmekte ve bu birleşimden çok daha kutsal yeni bir değer türemektedir. Bu nedenle de, bir çocuğu savunan avukatın, çocuğu savunmak olgusunun onu sadece temsil etmekten ibaret olmadığını bilmesi, atacağı her doğru adımın o çocuğun geleceğini kurtarmak anlamına gelebileceğini idrak etmesi ve üstlendiği görevi bu sorumluluk bilinciyle yerine getirmesi gerekir. 2005 yılından itibaren başlayan ceza hukuku reformu kapsamında, Türkiye de çocuk adalet sistemi bütünüyle yenilendi. Sistemin temel kanunu olarak kabul edilen 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu ve ilgili diğer mevzuat çerçevesinde artık yeni ve daha da karmaşıklaşan bir çocuk adalet sistemi ile karşı karşıyayız. Elinizde tuttuğunuz bu kitap da, özellikle ceza muhakemesi kurumlarını çocuk açısından ele alarak yukarıda birkaç paragrafla özetlenmeye çalışılan karmaşık yapıyı biraz olsun kolaylaştırmak amacıyla; ama aslında daha önemlisi, sistem içindeki en temel aktörlerden olan avukatların savundukları kişinin çocuk olduğunu ve bunun herhangi birini savunmaktan çok daha fazlasını ifade ettiğini hep hatırda tutmalarını sağlamak umuduyla hazırlandı. Yararlı olması ve tüm çocuk adalet sistemi çalışanlarına yol göstermesi dileğiyle
7 İÇİNDEKİLER 1. Müdafilik... 11 1.1. Tanışma Dosya İnceleme Görüşme...12 1.2. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri...15 1.3. Çocuk Hukukunda Müdafilik Görevinin Özellikleri...16 2. Çocuk Hakimi ve Çocuk Mahkemeleri... 21 2.1. Çocuk Hakimi...22 2.2. Çocuk Mahkemesi...22 2.3. Soruşturma Evresinde CMK ile İlgili Koruma Tedbirleri Kararlarını Vermekle Görevli Mahkeme...23 3. Soruşturma Evresinde Ağırlıklı Olarak Kolluk Tarafından Yapılan İşlemler... 25 3.1. Durdurma ve Kontrol...26 3.2. Yakalama...28 3.3. Kimlik Sorma...33 3.4. Kimlik Tespiti...34 3. 5. Sağlık Kontrolü...38 3.6. Muhafaza Altına Alma...41 3.7. Polis Tarafından Hazırlanacak Rapor (Fezleke)...43 4. Savcılık Aşaması... 45 4.1. Suçun Hukuki Nitelendirilmesi (Tavsifi)...48 4.2. Çağrı ve Zorla Getirme...50 4.3. Gözaltına Alma...53 4.4. Delil Toplama...57 4.5. Teşhis...57 4.6. Yüzleştirme...60 4.7. Yer Gösterme...62 4.8. Önleme Araması...65 4.9. Arama...67 4.10. El Koyma...72
8 4.11. İletişimin Denetlenmesi...82 4. 12. Gizli Soruşturmacı...89 4.13. Teknik Araçlarla İzleme...91 4.14. Bilirkişi İncelemesi...94 4.15. Sosyal İnceleme...100 4.16. Çocuğun Ceza Sorumluluğunun Belirlenmesi...105 4.17. İfade...107 4.18. Adli Kontrol...110 4.19. Tutuklama...112 4.20. Koruma Tedbiri ve Acil Koruma Kararı...118 4.21. Uzlaşma...120 4.22. Ön Ödeme...125 4.23. Kamu Davasının Açılmasında Takdir Yetkisi...126 4.24. Kovuşturmaya Yer Olmadığına Karar Verilmesi...129 4.25. İddianame İadesi / Kabulü...132 4.26. Otopsi...137 5. Kovuşturma Aşaması (I) Güvenlik Tedbiri Muhakemesi... 139 5.1. Yaş Küçüklüğü...140 5.2. Akıl Hastalığı...144 6. Kovuşturma Aşaması (II) Ceza Muhakemesi... 147 6.1. Görevli ve Yetkili Mahkeme...148 6.2. Tensip Tutanağı...149 6.3. Tebliğ (Iddianamenin Sanığa Tebliği)...151 6.4. Duruşma...153 6.5. Duruşmanın Kapalı Yapılması...158 6.6. Duruşmada Bulunması Gereken Kişilerin Zorla Getirilmesi...160 6.7. Suça Sürüklenen Çocuğun Duruşmadaki Sorgusu...164 6.8. Delil İkamesi / Sanığın Savunma Delillerinin Toplanması İstemi...166 6.9. Tanık Dinleme...169 6.10. Yüzleştirme...177
9 6.11. Gözlem Altına Alınma...178 6.12. Keşif...179 6.13. Hüküm...181 7. Kanun Yolları... 191 7.1. Tutuklu Başvurusu...194 7.2. İtiraz...195 7.3. Çocuk Hakimi ve Mahkemelerinin Kararlarına Karşi İtiraz...196 7.4. İstinaf...198 7.5. Temyiz...203 7.6. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı nın İtirazı...211 7.7. Kanun Yararına Bozma...211 7.8. Yargılamanın Yenilenmesi...213 7.9. Uluslararası Yargı Makamlarına Başvuru...214 8. Kararların Yerine Getirilmesi... 217 8.1. Denetimli Serbestlik...218 8.2. Çocuk Koruma Kanunu ndaki Denetim...229 8.3. Adli Para Cezasının İnfazı...232 8.4. Tutuklama Kararlarının ve Hapis Cezalarının Yerine Getirilmesi...233 9. Çocukla Görüşmede Temel Bilgiler... 239 9.1. İletişim...240 9.2. Çocukla Görüşmeye Hazırlık...242 9.3. Görüşme...244 9.4. Görüşmenin Sonlandırılması...254 9.5. İfade / Sorgu ve Sonrası...254 9.6. Görüşme Sırasında İletişimi Engelleyebilecek Haller...255 Avukatlar İçin Çocukla Görüşme Sürecinde Dikkat Edilmesi Gerekenler Listesi...258