ÖDEMELER DENGESİ 1
ÖDEMELER DENGESİ NEDİR? Ödemeler dengesi (balance of payments, BP) : Bir ülkedeki yerleşiklerin diğer ülkelerle (dış alemle), belirli bir dönemde (yılda) gerçekleştirdikleri iktisadi işlemlerin kayıt edildiği tabloya denir. Ödemeler dengesinde, ülkenin dış alemle bir yılda gerçekleştirdiği mal, hizmet, gelir, transfer ve varlık işlemleri yer alır. Bir ülkede yerleşiklerin dış aleme ödeme yapmasını gerektiren (dış alemden malhizmet ve tahvil satın alınması gibi) işlemler, ödemeler dengesinde negatif (-) işaretle yer alır. Buna karşılık dış alemden ülkedeki yerleşiklere ödeme yapılmasını gerektiren (dış aleme mal-hizmet veya tahvil satılması gibi) işlemler, ödemeler dengesinde pozitif (+) işaretle yer alır. 2
ÖDEMELER DENGESİ TANIMINDA KULLANILAN KAVRAMLAR Ekonomi; bir hükümet tarafından yönetilen coğrafi bölge, ülke anlamında kullanılmıştır. Yerleşik kişiler; bir ekonomide bir yıldan daha fazla süreyle devamlı ikamet eden, o ekonomi içinde faaliyette bulunan kişi ve kurumları ifade eder. Bu kişi ve kurumlar devlet (genel hükümet), parasal otorite (merkez bankası), bankalar, diğer sektörler, özel kişilerdir. Ekonomik işlemler; mal, hizmet ve gelirlerle ilgili işlemleri, finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili işlemleri, bir ekonomide yerleşik kişilerden diğer ekonomilerde yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsar. Ödemeler dengesi istatistikleri; aylık, üç aylık ve yıllık olarak belirli dönem aralıklarıyla ölçülür ve genellikle aynı sürelerle yayınlanır. 3
ÖDEMELER DENGESİNDE İŞLEYİŞ NASILDIR? Ödemeler dengesi kayıtlarında temel ilke, her işlemin iki ayrı kaleme iki ayrı işaretle kaydedilmesidir. Bu kayıtların birisi artı öteki eksi işaret alırlar. Bu kayıt sistemi, ödemeler dengesinin sürekli dengede kalmasını sağlar. Örneğin; Ekonomiden dışarıya 100 USD tutarında mal ihraç edildiğinde bu işlem ihracat hesabına alacak olarak ya da artı kayıtla, diğer yatırımlar, varlıklar, efektif ve mevduat hesabına borç olarak ya da eksi kayıtla yazılır. Ödemeler dengesi istatistiklerinde alacak ya da artı olarak kaydedilen kalemler; Mal ve hizmet ihracatı, yükümlülük artışı ve varlık azalışıdır. Ödemeler dengesi istatistiklerinde borç ya da eksi olarak kaydedilen kalemler ise; Mal ve hizmet ithalatı, yükümlülük azalışı, varlık artışıdır. 4
ÖDEMELER DENGESİNİN SINIFLANDIRILMASI Ödemeler dengesi kayıtlarının tutulmasında iki temel ilke daha söz konusudur: Mülkiyet değişimi; çift kayıt sistemi çerçevesinde ekonomik işlemlerin alacak ve borç kayıtları mülkiyetin el değiştirdiği anda yapılır. Piyasa değeri; ekonomik işlemlerin kayda geçirilmesinde piyasa fiyatları esas alınır. Piyasa fiyatı, işlemin gerçekleştiği, alıcı ile satıcının almaya ve satmaya razı oldukları fiyat olarak tanımlanabilir. 5
ÖDEMELER DENGESİNİN SINIFLANDIRILMASI Ödemeler dengesi dört ana kısımdan ibarettir: 1- Cari hesap, 2- Sermaye hesabı, 3- Finansal hesap, 4- Net hata-noksan, 5- Rezerv varlıklar Ödemeler Dengesi = Cari İşlemler Hesabı + Sermaye Hesabı + Finans Hesabı + Net Hata ve Noksan + Rezerv Varlıklar = 0 (Not: Bu denklemdeki işaretler duruma göre eksi olabilir.) 6
I- CARİ İŞLEMLER DENGESİ Ödemeler Dengesi tablosunda yer alan Cari İşlemler Hesabı; mal dengesi, hizmet dengesi ve gelir dengesinden oluşur. Mal Dengesi; İhraç edilen malları, ithal edilen malları, işlem görmek veya onarılmak üzere gelen veya giden malları, taşıtlar için limanlarda sağlanan malları ve parasal olmayan altını kapsar. Hizmetler Dengesi; hizmet ihracı ve ithalinin kaydedildiği hesaptır. Kapsamı içinde taşımacılık (navlun dahil), turizm gelir ve giderleri, haberleşme hizmetleri, inşaat hizmetleri, sigorta hizmetleri, finansal hizmetler, bilgisayar ve bilgi hizmetleri, patent ve lisans komisyonları, ticari ve ticaret bağlantılı diğer hizmetler, finansal kiralama hizmetleri, çeşitli teknik hizmetler, kişisel kültür ve eğlence hizmetleri ve resmi hizmetler yer alır. 7
I- CARİ İŞLEMLER DENGESİ Gelirler Dengesi; Çalışanların ücretleri ile doğrudan yatırım ve portföy yatırımı ve diğer yatırımlara ilişkin gelirler ve ödenen tutarları içerir. Doğrudan yatırımlar konu olduğunda hisse gelirleri, kâr payları, sermayeye eklenen kazançlar ile şirketler arası diğer yatırımlardan doğan gelir ve giderler bu kalemde izlenir. Portföy yatırımları konu olduğunda ise, hisse senetlerinden elde edilen kâr payları, tahvil ve benzeri borç enstrümanları ile ilgili gelir ve giderler (faizler) bu kaleme kaydedilir. Ödemeler Dengesi tablosundaki Cari Transferler kalemi, ekonomiye para girişi gerçekleştiği halde karşılığında bir kaynak transferi yapılmayan işlemleri kapsar. Bu kalemde devlete (genel hükümete) yapılan ya da devletin başkalarına yaptığı hibeler ile yurtdışındaki işçilerin yaptığı havaleler izlenir. Cari hesabı oluşturan mal dengesi, hizmet dengesi, gelir dengesi ve cari transferler alt hesaplarının toplamına cari hesap dengesi denir. Söz konusu toplamın pozitif olması cari hesap fazlası-cari fazla; söz konusu toplamın negatif olması ise cari hesap açığı-cari açık diye nitelendirilir. 8
II Sermaye Finans Hesabı Sermaye Hesabı; sermaye transferleri (borcun bağışlanması, göçmen transferleri), üretilmeyen, finansal olmayan varlıklardaki (kara parçası gibi maddi varlıklar ile imtiyaz, telif, ticari marka ve kira, lisans gibi transfer edilebilir sözleşmeler gibi maddi olmayan varlıklar) değişimler bu hesapta izlenir. Finans Hesabı; Özel kuruluşlar ve kamu kurumları tarafından gerçekleştirilen kısa ve uzun vadeli uluslararası sermaye akımları bu hesapta izlenir. Finans hesapları, sermayenin şekline göre şu kalemlerde şekillenir: - Doğrudan yatırımlar (yatırımcının yerleşik olduğu ekonomi dışındaki bir ekonomide yaptığı uzun vadeli yatırımlar), - Portföy yatırımları (tahvil, bono, hisse senedi gibi menkul değerlere yapılan yatırımlar), - Finansal türevlere yatırımlar (bir dayanak varlığın değerine bağlı ancak bu dayanak varlıktan bağımsız olarak alım satımı yapılan sözleşmelere yapılan yatırımlar), - Diğer yatırımlar (ticari krediler, krediler, döviz mevcutları ve mevduat hesapları ve diğer varlık ve yükümlülükler), - Rezerv varlıklar (MB nin parasal altın rezervleri, MB nin döviz rezervleri, özel çekme hakları - SDR, IMF nezdindeki rezerv pozisyonu ve diğer alacak hakları) 9
III Net Hata Noksan Hesaplar arasında oluşan farklar bu kalemde izlenir. Ödemeler dengesinde her işlem iki kez (alacak ve borç ya da artı ve eksi) kaydedildiği için sonuçta bütün hesapların toplamının sıfır çıkması gerekir. Verilerin farklı kaynaklardan farklı yöntemlerle derlenmesi nedeniyle değerleme, ölçme ve kayıt zamanı farklılıkları oluşur ve bu farklar toplamda artı ya da eksi olarak bir fark doğmasına yol açabilir. İşte bu fark, taşıdığı işaretle birlikte net hata ve noksan kalemine kalıntı olarak kaydedilir ve böylece toplam sıfıra eşitlenmiş olur. 10
III Net Hata Noksan +/- Cari İşlemler Dengesi +/- Sermaye Hesabı +/- Finans Hesabı +/- Rezerv Varlıklar = 0 (1 nolu denklem) Çeşitli kayıt hataları veya eksiklikleri nedeniyle bu hesapların toplamı uygulamada sıfırdan büyük ya da küçük çıkar. Ödemeler dengesi, çifte taraflı kayıt yöntemine göre tutulan muhasebe sistemine dayalı bir bilanço olduğu için tanım gereği dengede olması gerekmektedir. Dengeyi sağlayabilmek için ortaya çıkan fark ters işaretli olarak net hata ve noksan adı altında yazılır ve böylece ödemeler dengesi dengeye gelmiş olur. +/- Cari İşlemler Dengesi +/- Sermaye Hesabı +/- Finans Hesabı +/- Net Hata ve Noksan +/- Rezerv Varlıklar = 0 (2 numaralı denklem) Denklemde sonuç sıfırdan büyük çıkmışsa; ülkeye kaynağı bilinmeyen bir döviz girişi olmuş demektir. Bu durumda net hata ve noksan kalemi artı işaret taşır. Denklemde sonuç sıfırdan küçük çıkmışsa; ülkeden kaynağı bilinmeyen bir döviz çıkışı olmuş demektir. Bu durumda net hata ve noksan kalemi eksi işaretli olur 11
Net Hata Noksanın Nedenleri (1) Zaman uyumsuzlukları (İhraç edilmiş malın gidiş tarihiyle ihraç edilen mal karşılığında alınacak paranın gelişinin farklı dönemlerde olması gibi.) (2) Beyan yanlışlıkları veya hataları (Gümrük beyanlarındaki eksikler ya da yanlışlar gibi.) (3) Kayıt dışılıklar (Gelirlerin kayda girmemesi ya da finansmanın kayıt dışı olarak gerçekleştirilmesi gibi.) (4) Anketlerdeki ölçüm hataları (Turizm gelirlerinin belirlenmesinde uygulanan anketlerin gerçeği tam olarak yansıtamaması gibi.) Ödemeler dengesi düzenlenirken veriler bankalar, özel kesim kuruluşları, TÜİK ve Merkez Bankası veri tabanlarından derlenir. Kişilere veya kurumlara anketler uygulanır. Bu veri kaynaklarının hepsinden doğan hatalar ve eksik ölçmeler söz konusu olabilirse de asıl hata ve eksikliğin özel kesim kuruluşlarından ve kişilere uygulanan anketlerden kaynaklandığı bilinmektedir. Bunun en önemli nedenleri arasında özel kesim kuruluşlarının kayıt dışılığa daha yatkın olması ve kişi ve kuruluşlara uygulanan anketlerin gösterdiği ortalamaların çoğu kez bütünü doğru olarak temsil etmemesi gösterilmektedir. 12
Dünyada Net Hata Noksan Ülke GNI (milyar USD) Net Hata ve Noksan (milyar USD) NHN/GNI (%) ABD 15.000 80,6 0,54 Çin 7.318-35,0-0,48 Japonya 5.867-25,4-0,43 Almanya 3.600 11,0 0,31 Fransa 2.773-27,7-1,00 Brezilya 2.477-1,3-0,05 İngiltere 2.450 18,4 0,75 Rusya 1.858-10,0-0,54 Holanda 836-7,8-0,93 Türkiye 775 11,4 1,47 İsviçre 660-14,3-2,17 S.Arabistan 577-48,5-8,41 Belçika 514 2,1 0,41 Norveç 486 17,8 3,66 Arjantin 446-4,5-1,01 Yunanistan 290-0,4-0,14 Portekiz 237 1,2 0,51 Çek Cumhuriyeti 217-0,6-0,28 Macaristan 140-2,3-1,64 13
Net Hata Noksanın Nedenleri 2015/3. Çeyrek TCMB 14
Net Hata Noksanın Nedenleri 2015/3. Çeyrek TCMB Grafiğe göre asıl oynaklık ve artışlar 2008 yılının ilk çeyreğinden sonra başlamış görünüyor. Merkez Bankası na göre bunun bir nedeni 2008 Şubat ayında Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı kararda yapılan değişiklikle ihracat bedellerinin tasarrufunun serbest bırakılmış olması. Eskiden belirli süre içinde yurda getirilmesi gereken ihracat bedelleri için bu zorunluluk kalkınca, ihracatçıların bu bedellerin bir bölümünü yurda getirip bozdurmak yerine, yurt dışı hesaplarda tuttukları biliniyor. Bu paraların ihracatın yapıldığı sürede getirilmesi yerine, yurt dışı mevduat hesaplarında tutulması ve belirsiz zamanlarda Türkiye deki döviz tevdiat hesaplarına nakledilmesi ihracat ile onun döviz geliri arasındaki bağlantıyı koparıyor ve sonuçta bu dövizlerin bir bölümünün net hata ve noksan olarak değerlendirilmesine yol açabiliyor. 15
Net Hata Noksanın Nedenleri 2015/3. Çeyrek TCMB Bankalar dışında yurtiçinde yerleşik kişilerin, yurtdışı bankalardaki mevduatları için veri kaynağı Uluslararası Ödemeler Bankası nın (BIS) istatistikleridir. TL nin yabancı paralara karşı hızlı değer kaybettiği dönemlerde ise, yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışı hesaplardaki mevduatlarını Türkiye ye getirme eğilimi artmasına yol açıyor. Yurtdışı mevduatların temel veri kaynağı konumundaki BIS istatistiklerinin kapsamının tam olmaması da bu dövizleri kaynağı belirsiz hale sokarak net hata ve noksan kalemi içinde artış şeklinde değerlendirilmesine yol açmaktadır. 16