Ekonomi I 6.Bölüm: Tüketici Davranışı Teorisi Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.
2 Teorik Altyapı Piyasa ekonomisinin nasıl çalıştığını daha iyi anlamak için tüketici ve firma davranışları konusunun iyi anlaşılması gerekmektedir. Talebin geri planında tüketici davranışı, arzın geri planında da firma davranışı bulunur. Tüketici davranışı azalan marjinal fayda teorisine, firma davranışı da artan marjinal maliyet teorisine dayanır.
3 6.1.Marjinal Fayda ve Tüketici Dengesi Tüketici mal ve hizmetler satın alıp bunları tüketerek ihtiyaçlarını karşılar ve bundan haz duyar, hoşnut olur. Tüketicinin bir mal veya hizmet satın alıp tüketmesi sonucu elde edeceği haz veya mutluluğa ekonomide FAYDA denir. Fayda kavramını daha iyi anlamak için Toplam ve Marjinal fayda kavramları önem arz etmektedir.
Toplam Fayda ve Marjinal Fayda Kavramları Bir mal veya hizmetten belli bir miktarda tüketildiği zaman elde edilen faydaya Toplam Fayda (Total Utility) denir. Bir mal veya hizmetten bir birim fazla veya bir birim az tüketildiği zaman toplam faydada meydana gelecek değişmeye Marjinal Fayda (Marjinal Utility) denir. 4
5 Tablo 6.1.Toplam Fayda ve Marjinal Fayda Baklava Dilim Sayısı (Q) Toplam Fayda (TU) 0 0 Marjinal Fayda (MU) 1 32 32 2 60 28 3 84 24 4 104 20 5 120 16 6 132 12 7 140 8 8 144 4 9 144 0 10 140-4 11 132-8
Azalan Marjinal Fayda Kanunu Bir mal veya hizmet tüketiminde, her ilave birimden daha az fayda elde edilmesi durumuna Azalan Marjinal Fayda Kanunu denir. Örnekte de görüldüğü gibi azalan marjinal fayda kanuna göre, ilk baklava diliminden başlayıp, her ilave dilimde marjinal fayda azalmış, bir noktada sıfır olmuş, ondan sonra da negatife geçmiştir. 6
7
Tüketici Dengesi Tüketici gelirini nasıl harcarsa, diğer bir değişle ürün piyasalarından hangi mal ve hizmetlerden ne miktarlarda satın alıp tüketilirse, bütün bu mal ve hizmetlerden elde edileceği toplam fayda maksimum olacaktır?. Bu sorunun cevabına Tüketici Dengesi diyoruz. Tüketici Sınırlı miktardaki geliri, Piyasadaki fiyatlar, Tercihleri çerçevesinde kendisini en mutlu edecek (toplam faydasını maksimum yapacak) mal ve hizmet bileşimini satın alıp tüketir. 8
9 Örnek; Ayşe; 1.Bir firmada çalışmakta ve ayda 270 TL maaş almaktadır. 2.Maaşıyla çeşitli mal ve hizmetler satın alabilir. Farz edelim alacağı mallar A ve B malları ile sınırlı. 3.A malının birim fiyatı Pa=60 TL, B malının fiyatı Pb=30 TL. 4.Ayşe için A ve B mallarına ilişkin toplam fayda ve marjinal fayda rakamları Tablo 6.2 de verildiği gibidir. Görüldüğü gibi, azalan marjinal fayda kanuna göre, A ve B mallarının tüketimi arttıkça marjinal faydaları azalmaktadır. Ayşe 270 TL aylık geliri ile A ve B mallarından ne miktarda satın alıp tüketirse elde edeceği toplam fayda maksimum olacak ve böylece tüketici dengesi sağlanacaktır? KURAL
10
11 Tüketici Dengesi Fayda Maksimizasyonu (Tüketici Dengesi) Kuralı: Tüketici fayda maksimizasyonu için A ve B mallarından o miktarlarda almalıdır ki malların son birimlerinin 1 TL karşılığı olan marjinal faydaları birbirine eşit olsun. Yani, son alınan en son birim A ve B malı için, Tablo 6.3 de A ve B mallarında 1 TL için marjinal fayda rakamlarını vermektedir.
12
13 Örnek; Ayşe 270 TL olan maaşını nasıl harcayacaktır? A malının ilk biriminde 1 TL için marjinal fayda 5 birim iken, B malının ilk biriminde 1 TL için marjinal fayda 25 birimdir. O halde 1,2,3 ve 4. birim parası için tercihini B malından yana yapacaktır. Sonuç olarak Ayşe, 2 birim A, 5 birim B malından satın alarak Pa*Qa+Pb*Qb= 60(2)+30(5)=270 TL para ödeyecektir. Bu miktarlara karşılık gelen toplam fayda ise 500+1800=2300 birim olacaktır.
6.2.Tüketici Talep Eğrisi ve Piyasa Talep Eğrisi Eğer A malının fiyatının 60 TL den 30 TL ye düştüğünü varsayarsak, Ayşe, 270 TL ile 4 birim A malından 5 birim B malından satın aldığında toplam fayda maksimum (750+1800=2550) olacaktır. A malı için CP şartları altında, Pa=60 TL den Pa=30 TL ye düşünce Ayşe nin A malından talep edeceği miktar Qa=2 den Qa=4 e çıkar. Talep kanununa uygun olarak fiyat azaldıkça talep edilen miktar artmaktadır. 14
15
16
6.4.Değer Paradoksu Su gibi, insan hayatı için çok önemli ve gerekli bazı malların fiyatlarının düşük, buna karşın elmas gibi insan hayatı için hiç de o kadar önemli ve gerekli olmayan bazı malların fiyatlarının yüksek olması yüzyıllardır tartışılmaktadır. Değer Paradoksu olarak adlandırılan bu durum ilk olarak Adam Smith açıklamaya çalışsa da tatmin edici açıklamalar marjinal fayda teorisi ile verilebilmiştir. 17
18 6.4.Değer Paradoksu Doğada su boldur ve arzı fazladır. Arz ve talebin kesiştiği yerde denge fiyatı düşük, denge miktarı büyüktür. Tüketicilerin su tüketiminden elde ettikleri toplam fayda çok büyük olmasına karşın, çok miktarda su tüketildiği için azalan marjinal fayda kanununa göre suyun tüketilen son biriminin sağladığı fayda (marjinal fayda) oldukça düşüktür. Elmas ise doğada çok azdır. Arz ve talebin kesiştiği noktada denge fiyatı (suyun denge fiyatına göre) çok yüksek, denge miktarı ise çok azdır. Elmastan elde edilen toplam fayda sudan elde edilen toplam faydadan çok daha az olmasına karşın, satın alınan elmas miktarı çok az olduğundan elmasın satın alınan son biriminin sağladığı marjinal fayda suyunkinden daha büyüktür.
19
6.5.Tüketici Davranışı Teorisine Kayıtsızlık Eğrisi Yaklaşımı (Bütçe Doğrusu) Kayıtsızlık eğrisi yaklaşımında tüketicinin sınırlı miktardaki geliri ve piyasadaki fiyatlar çerçevesinde ne gibi mal ve mal ve hizmetler bileşimi satın alabileceği bütçe doğrusu (budget line) ile gösterilir. Örnek: Ayşe nin aylık geliri Y=270 TL, satın alabileceği A ve B mallarının fiyatları da Pa=60, Pb=30 TL dir. Ayşe gelirinin tamamını A malı için kullansa, 20
21 6.5.Tüketici Davranışı Teorisine Kayıtsızlık Eğrisi Yaklaşımı (Bütçe Doğrusu) Gelirinin tamamını B malı için kullansa; birim B malı satın alınabilir. Bu iki noktayı bir doğru ile birleştirdiğimizde Şekil 6.7 de gösterilen bütçe doğrusunu elde ederiz. Bütçe doğru A ve B mallarının bölünebilirliği varsayımı altında çizilmiş olup tüketici (Ayşe) bu doğru üzerinde herhangi bir noktanın belirteceği A ve B malı bileşimini satın alabilir.
Bütçe Doğrusu 22
23 Örnek; Ayşe, 270 TL ile 1 adet A ve 7 adet B malı satın alabileceği gibi bütçe doğrusu üzerinde başka herhangi bir noktanın belirleyeceği A ve B malı bileşimini de satın alabilir. Bütçe doğrusu, bütçe kısıtlaması veya tüketim olanakları doğrusu olarak da adlandırılır ve tüketicinin geliriyle satın alabileceği maksimum A ve B malları bileşimlerini belirtir. Bütçe doğrusunun formülü aşağıdaki şekilde gösterilir; şeklinde gösterilebilir. Örneğimizde bütçe doğrusu 270=60Qa+30Qb olup Qb=9-2Qa şeklinde gösterilebilir.
24 Kayıtsızlık Eğrileri ve Tercihler Kayıtsızlık eğrisi, tüketiciye aynı faydayı sağlayacak değişik mal bileşimlerinin oluşturduğu bir eğridir. Aynı toplam faydayı sağladıkları için tüketici bu mal bileşimleri arasında bir tercih yapmaz; hangi mal bileşimi olursa olsun onun için fark etmez. Ayşe nin tüketim davranışı örneğimizde A ve B olmak üzere iki mal söz konusuydu. Şekil 6.10 da Ayşe ye 2000 birimlik fayda sağlayacak A ve B malı bileşimlerini belirten kayıtsızlık eğrisi gösterilmiştir.
Kayıtsızlık Eğrisi 25
26 Kayıtsızlık Eğrisi Bu kayıtsızlık eğrisi üzerindeki her nokta (A ve B bileşimi) Ayşe ye aynı toplam fayda sağlayacaktır. Onun için Ayşe nin bu eğri üzerinde tercih edeceği bir nokta yoktur. Eğrinin altında kalan alan daha az toplam fayda sağlayacak mal bileşimlerini belirttiği için tercih edilmez; eğrinin üstünde bulunan alan ise daha fazla toplam fayda sağlayacak A ve B malı bileşimlerini belirttiği için tüketici tarafından tercih edilir.
27 Kayıtsızlık Eğrisi Tüketici için tek bir kayıtsızlık eğrisi söz konusu değildir. Değişik toplam fayda miktarları için değişik kayıtsızlık eğrileri vardır ve tüketici yönünden önemli olan bütçe olanakları çerçevesinde en üst düzeyde toplam faydaya ulaşmaktır. Değişik toplam fayda miktarlarını belirten değişik kayıtsızlık eğrileri Şekil 6.11 de görülebilir.
Kayıtsızlık Eğrileri 28
29 Tüketici Dengesi Bütçe doğrusunun, tüketicinin geliri ve malları fiyatları çerçevesinde satın alınabileceği maksimum mal bileşimlerini, kayıtsızlık eğrilerinin de tüketicilerin tercihlerini belirttiğini gördük. Tüketici bütçe olanakları çerçevesinde en üst düzeyde toplam faydaya ulaşabilmek için hangi mal bileşimini tercih edecektir.? Bunun için bütçe doğrusu ile kayıtsızlık eğrisinin bir araya getirilmesi gerekmektedir.
30 Tüketici Dengesi Bütçe doğrusu bu kayıtsızlık eğrisine teğet olacak ve o teğet noktasının ifade edeceği A ve B malı bileşimi Ayşe ye maksimum fayda sağlayacaktır. Geliri 270 TL, A malının 60 TL, B malının fiyatı da 30 TL olduğunda bütçe doğrusunun Qb=9-2Qa idi. Bu bütçe doğrunun ulaşabileceği en yüksek kayıtsızlık eğrisi I1 olup, bütçe doğrusu bu kayıtsızlık eğrisine E1 noktasında teğettir. Tüketici dengesi E1 noktasındadır. Ayşe A malından 2 birim B malından da 5 birim satın aldığında bu malların tüketiminden elde edeceği toplam fayda maksimum (2300) birim olacaktır ki, başka herhangi bir mal bileşimi ona daha az bir toplam fayda sağlayacaktır.
Tüketici Dengesi 31
32 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA baltufan@yahoo.com http://tufanbal.net