Dokuz Eylül Üniversitesi Yayın Geliş Tarihi:

Dokuz Eylül Üniversitesi Yayın Geliş Tarihi: 31.01.2012 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yayına Kabul Tarihi: 31.07.2012 Cilt: 14, Sayı: 3, Yıl: 2012, Sayfa: 11-37 Online Yayın Tarihi: 05.12.2012 ISSN: 1302-3284 E-ISSN: 1308-0911 ÇAYKUR FABRİKALARININ ETKİNLİKLERİNİN VERİ ZARFLAMA ANALİZİ İLE DEĞERLENDİRİLMESİ Öz Seymur AĞAYEV * Ali Rıza SAKLI ** Bu çalışmada, veri zarflama analizi (VZA) ve 2005-2010 yıllarına ait veri seti kullanılarak bir KİT olan Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü'ne (Çaykur)bağlı yaş çay işleme fabrikalarının etkinlik analizi gerçekleştirilmiştir. Çalışmada önce her bir yıl için ayrı ayrılıkta etkinlik analizleri gerçekleştirilmiş. İkinci aşamada fabrikaların 2005 ve 2010 verileri kullanılarak yıllara göre etkinlik düzeylerindeki değişiklik tespit edilmeye çalışılmıştır. Elde edilen bulgular, 2008 yılı ve sonrasında etkinlik sorunu yaşayan fabrika sayılarında artış olduğunu, ayrıca sorunlu fabrikalara ait etkinlik düzeyini yansıtan etkinlik skorları da tam etkinlik düzeyinden daha fazla uzaklaşıldığını gösterir. Bu bulgular, 2008 ve sonrası yıllarda Çaykur'a bağlı fabrikaların etkinlik yönünden homojenlikten daha fazla uzaklaştıkları anlamına gelmektedir. Fabrikaların 2005-2010 yılı reel karşılaştırılmasına ilişkin VZA bulguları ise, 2010 yılında daha fazla fabrikada nispi etkinlik sorunu olduğunu ve bu yıla ait etkinlik skorlarının daha düşük olduğunu göstermektedir. Bu bulgular, 2010 yılında 2005 yılı değerleriyle karşılaştırıldığında Çaykur'a bağlı fabrikalarda etkinlik düzeyinde gerilemenin olduğu anlamına gelmektedir. Anahtar Kelimeler: Çaykur Fabrikaları, Etkinlik, Veri Zarflama Analizi. EVALUATION OF ÇAYKUR FACTORIES EFFICIENCY WITH DATA ENVELOPMENT ANALYSIS Abstract In this study, the efficiency of tea processing factories of General Directorate of Tea Enterprises (Çaykur), which is a Public Economic Enterprise, is investigated using data envelopment analysis (DEA) and data set for the period of 2005-2010. First, efficiency analyses are subjected to the every individual year separately. Then using data set in constant prices, factories efficiency levels of 2005 and 2010 are compared. Findings show that after 2008, efficiency problems are increased in a numbers of factories and efficiency scores decreased in inefficient factories. Homogeneity with respect to productivity is declined in the same period among the factories. Conclusions of the DEA related to comparison of 2005 and 2010 years prove that productivity problems arise in much more * Yrd. Doç. Dr., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, seymur.agayev@erdogan.edu.tr ** Yrd. Doç. Dr., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, aliriza.sakli@erdogan.edu.tr 11

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 factories and effectiveness scores of those factories worsened. These results indicate that productivity levels of Çaykur tied factories are declined in 2010 compared with 2005. GİRİŞ Keywords: Çaykur Factories, Efficiency, Data Envelopment Analysis. 2009 yılı verilerine göre dünya genelinde 3950047 ton çay üretilmiştir. Türkiye kamu ve özel sektör çay fabrikalarınca gerçekleştirilen 198601 ton çay üretimi bunun yaklaşık olarak %5 ini oluşturmaktadır. 2005-2009 rakamlarına göre ise Türkiye de üretilen çay miktarında 18939 tonluk bir azalma olmuştur. Bununla birlikte Türkiye Çin, Hindistan, Kenya ve Sri Lanka dan sonra dünyanın beşinci en büyük çay üreticisidir (FAOSTAT, 2011). 2002 FAO rakamlarına göre kişi başına yıllık çay tüketimi sıralamasında, Türkiye 2,4 kg la dünyada ilk sıradadır. Dünya çay üretimi sıralamasında beşinci olmakla birlikte Türkiye çay ihracatının dünya çay ihracat hacmindeki payı ihmal edilebilir derecede düşüktür ve bu ihracatın tamamına yakını Çaykur tarafından gerçekleştirilmektedir (Alkan ve diğerleri, 2009). Türkiye de ilk çaylık tesisi 1924 tarihinde gerçekleşmiş, 1938 den itibaren ekonomik anlamda çaycılık faaliyetleri başlatılmıştır. Türk çaycılığı, 1971 yılında Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü nün (Çaykur) kurulmasıyla hızlı bir gelişim sürecine girmiştir (Saklı, 2004). 1985 ten itibaren özel sektörün çay işleme ve pazarlama faaliyetlerine izin verilmesiyle, Çaykur un sektörde tekel konumu ortadan kalkmıştır. Bu tarihten sonra özel sektör tarafından hızlı bir yatırım faaliyeti gerçekleştirilmiş ve DPT verilerine göre 300 ün üzerinde büyüklü küçüklü çay işleme fabrikası veya tesisi kurulmuştur. Fakat özellikle düşük kapasiteli çay fabrikalarının önemli bir kısmı faaliyetlerini sürdürememiş ve kapanmışlardır (DPT, 2001). Son yıllarda çay işleme sektöründe faaliyet gösteren fabrika sayısının 175-180 arasında değiştiği gözlenmektedir. Tablo 1 de yıllar itibariyle özel sektör ve Çaykur Fabrikalarınca üreticiden satın alınan yaş çay miktarları ve yüzdeleri verilmiştir. Tablodan da anlaşıldığı gibi, kamu kuruluşu olarak Çaykur sektörde önemli bir yere sahiptir. Çaykur un yaş çay alımındaki payı, 2010 yılı öncesinde %50 nin üzerindedir. 2010 yılında ise ürün rekoltesinin önceki yıllar ortalamasından %16 daha yüksek olmasından kaynaklanan yaş çay fazlalığını özel sektör işletmeleri satın almıştır. Bu nedenle Çaykur un sektörün toplamındaki payı yaş çay alımına göre %45 e düşmüş bulunmaktadır. Ancak, rekolte fazlalığından kaynaklanan bu durumun geçici olduğu düşünülmektedir. Tablo 1: Özel ve Kamu Kesimince Üreticiden Satın Alınan Yaş Çay 2006 2007 2008 2009 2010 İşletmenin Türü Bin ton % Bin ton % Bin ton % Bin ton % Bin ton % Özel İşletmeler 494,00 44 487,24 43 464,46 42 510,44 46 713,72 55 Çaykur 627,21 56 658,03 57 650,10 58 593,54 54 590,39 45 Toplam 1121,21 100 1145,27 100 1114,56 100 1103,98 100 1304,11 100 Kaynak: Rize Ticaret Borsası, (2011). 12

Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin DEU Journal of GSSS, Vol: 14, Issue: 3 Çaykur un pazar payının da %50-55 bandında hareket ettiği bilinmektedir. Ancak, 2010 yılı için açıklanan 125 bin ton siyah çay satış rakamı, yaklaşık olarak %60 lık pazar payına tekabül etmektedir (Ajans53, 2011). Çaykur un 2010 yılında satın alınan yaş çay miktarına göre sektördeki payının %45, satılan siyah çay miktarına göre pazar payının %60 olması verilerde tutarlılık olmadığını göstermektedir. 2010 rakamlarına göre, %16 lık pazar payına sahip olan Doğuş Çay (The Nielsen Company, 2010: 26-27) hariç özel sektör işletmelerinin pazar payları %10 un altındadır. Çaykur a bağlı 47 adet yaş çay işleme fabrikası vardır. Bunların yanında 1 adet paketleme fabrikası, 2 adet pazarlama ve üretim bölge müdürlüğü, 7 adet bölge müdürlüğü ve bir ana tamir fabrikası mevcuttur. 2010 yılında Çaykur a bağlı fabrikalarda 106507 ton siyah tasnifli dökme çay ve 144 ton yeşil tasnifli dökme çay üretilmiştir. Yine 123031 ton paketli siyah çay ve 124 ton paketli yeşil çay olmak üzere toplam 123155 ton paketli çay üretimi yapılmıştır (Çaykur, 2010). Bu çalışmada, Çaykur a bağlı yaş çay işleme fabrikaları konu edilmiş, siyah çay üretiminde nispi etkinliklerin belirlenmesi amaçlanmış, kurumun paketli çay ve çay pazarlama birimleri ele alınmamıştır. Ayrıca siyah çayın yanı sıra yeşil çay ve organik çay üretimi de yapan fabrikaların sadece siyah çayla ilgili girdi ve çıktı değerleri kullanılmıştır. Tablo 2 de etkinlik analizine konu edilen Çaykur çay işleme fabrikalarının memur ve geçici işçi sayıları ile fabrika kapasiteleri ve birim maliyetleri verilmektedir. Tablo 2 de görüldüğü gibi, aynı özellikleri taşıyan Çaykur fabrikaları arasında birim maliyetler bakımından farklılıklar vardır. İşletmelerin günlük kapasiteleri iş yükünü de gösterdiğinden, aynı günlük kapasiteye sahip fabrikaların yakın işçi sayısına sahip olmaları gerekirken oldukça farklı rakamlar söz konusudur. Mesela 90 ton/gün kapasiteli Pazarköy Çay Fabrikası 110 geçici işçi ile çalışırken, 75 ton/gün kapasiteli Taşçılar Fabrikası 142 geçici işçi ile faaliyetini sürdürmektedir. Yine 150 ton/gün kapasiteli fabrikalar arasında 248 ile 156 arasında değişen geçici işçi sayıları mevcuttur. Fabrikaların kapasite kullanım oranları %70 ile %106 arasında değişmektedir. Tablo 2 de ifade edilen birim maliyetler arasında farklılıklar Çaykur fabrikalarının etkinliklerinin incelenmesini, düşük verimle çalışan fabrikalarda buna neden olan girdi ve çıktı türünün tespitini gerektirmektedir. Ayrıca fabrika etkinliklerinin yeterli düzeyde araştırılmadığından da hareketle, bu çalışmada Veri Zarflama Analizi (VZA) kullanılarak Çaykur a bağlı fabrikaların etkinlik analizi gerçekleştirilmiştir. 13

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 Tablo 2: Çaykur Fabrikalarının 2010 Yılı Çalışanları, Kapasiteleri ve Maliyetleri Çalışanlar Kapasiteler Maliyetler Çaykur Çay Fabrikaları Kapasite Çalışılan Kap. Yararl. B. Maliyet Memur Geçici İşçi Ton/Gün Gün/Yıl (%) (*) (TL) Ambarlık Çay Fabrikası 20 179 150 110 78 7,85 Araklı Çay Fabrikası 29 228 130 95 101 8,29 Ardeşen Çay Fabrikası 33 312 280 136 75 7,81 Arhavi Çay Fabrikası 19 216 160 112 82 8,44 Azaklı Çay Fabrikası 17 189 150 117 83 7,52 Aşıklar Çay Fabrikası 13 105 90 71 106 9,67 Bölümlü Çay Fabrikası 22 172 150 104 89 7,60 Büyükköy Çay Fabrikası 13 160 100 106 89 8,63 Camidağı Çay Fabrikası 19 207 180 101 81 8,30 Cumhuriyet Çay Fabrikası 22 156 150 75 89 9,24 Çamlı Çay Fabrikası 24 196 150 105 89 7,40 Çayeli Çay Fabrikası 18 252 210 118 78 7,88 Çiftlik Çay Fabrikası 10 168 100 90 97 8,48 Derepazarı Çay Fabrikası 18 137 120 109 78 8,70 Eskipazar Çay Fabrikası 17 143 150 96 86 7,81 Fındıklı Çay Fabrikası 19 276 210 117 84 8,20 Gündoğdu Çay Fabrikası 18 189 160 104 80 8,40 Güneysu Çay Fabrikası 19 127 120 106 96 7,86 Hayrat Çay Fabrikası 23 160 150 99 84 7,57 Hopa Çay Fabrikası 18 261 160 114 80 8,42 Işıklı Çay Fabrikası 12 165 140 109 87 8,31 İyidere Çay Fabrikası 22 249 170 98 84 8,38 Kalecik Çay Fabrikası 16 160 120 102 80 8,37 Kalkandere Çay Fabrikası 17 209 100 107 84 8,82 Karaca Çay Fabrikası 21 223 150 103 89 7,52 Kemalpaşa Çay Fabrikası 16 189 175 106 84 7,64 Kendirli Çay Fabrikası 12 149 120 91 90 8,46 Kirazlık Çay Fabrikası 23 216 135 113 76 8,22 Melyat Çay Fabrikası 22 193 150 115 81 7,71 Musadağı Çay Fabrikası 19 156 120 112 80 8,59 Of Çay Fabrikası 23 177 150 104 86 7,68 Ortapazar Çay Fabrikası 16 162 150 97 89 7,51 Pazar Çay Fabrikası 19 241 150 119 70 8,01 Pazarköy Çay Fabrikası 17 110 90 91 97 8,92 Sabuncular Çay Fabrikası 16 183 150 124 76 8,33 Salahra Çay Fabrikası 20 208 180 103 88 7,04 Selimiye Çay Fabrikası 17 224 135 101 89 8,27 Sürmene Çay Fabrikası 33 208 150 106 84 7,94 Taşlıdere Çay Fabrikası 16 211 150 111 73 7,90 Taşçılar Çay Fabrikası 17 142 75 81 70 10,58 Tersane Çay Fabrikası 19 157 150 105 84 7,62 Tirebolu Çay Fabrikası 23 204 155 91 74 8,50 Ulucami Çay Fabrikası 20 141 120 115 83 8,15 Veliköy Çay Fabrikası 15 143 100 90 95 8,52 Zihniderin Çay Fabrikası 21 195 155 111 71 8,77 Muratlı Çay Fabrikası 12 248 150 108 92 7,06 Hemşin Çay Fabrikası 13 91 60 74 47 11,04 Hemşin Organik Siyah Çay - - 30 28 96 (*) Sadece çalışılan günlerde kapasiteden yararlanma yüzdesidir. Kaynak: Çaykur, (2010). 14

Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin DEU Journal of GSSS, Vol: 14, Issue: 3 ÇAYKUR FABRİKALARINDA ETKİNLİK ANALİZİNİN YAPILDIĞI RAPOR VE ÇALIŞMALAR Çaykur a bağlı fabrikalarda etkinlikle ilgili üç çalışma dikkati çekmektedir. Bunlardan ilki, Hazine Müsteşarlığı KİT Genel Müdürlüğü'nce 1997 yılında hazırlanmış rapordur. Bu raporda kapasite düşüklüğü ve maliyet yüksekliği sebebiyle Aşıklar, Azaklı, Derepazarı, Gündoğdu, Kalecik, Kirazlık, Ortapazar, Pazarköy, Sabuncular ve Salarha çay işleme fabrikalarının kapatılması gerektiği belirtilmektedir (Hazine Müsteşarlığı, 1997). Kapatılması öngörülen bu fabrikalardan sadece biri, Saklı (2008) tarafından yapılan çalışmanın 2001 yılı rakamlarına göre, birim maliyeti en yüksek beş fabrika içindedir. Birim maliyeti en yüksek on fabrikadan dördü ve on beş fabrikadan ise beşi raporda kapatılması gereken fabrikalar içindedir. Bu durum, fabrikaların verimliliklerinin yıllar itibariyle değiştiğini göstermektedir. Çaykur a bağlı fabrikaların etkinliklerinin incelendiği bir diğer çalışma Baki ve Ar (2009) tarafından gerçekleştirilmiştir. Araştırmada Çaykur a bağlı 44 çay işleme fabrikasının 2003-2008 yılları arasındaki etkinlik analizi gerçekleştirilmiş, fabrikaların toplam faktör verimlilikleri ve bu verimlilik bileşenlerindeki değişimler Malmquist-TFV endeksi uygulanarak analiz edilmiştir. Çalışma sonucunda fabrikaların toplam faktör verimliliklerinin söz konusu dönemde artış gösterdiği ve bunun da genel teknolojik ilerlemelerden kaynaklandığı ifade edilmiştir. Etkinlik düzeyi düşük olan fabrikalarda ise bunun nedeninin teknik etkinsizlik olduğu belirlenmiştir. Etkinlik düzeyi düşük fabrikalarda bile teknolojik ilerlemelerin söz konusu olduğu, ama bunun teknik etkinlikle desteklenmediği için bu fabrikalarda etkinlik sorununun ortaya çıktığı değerlendirilmiştir. Baki ve Ar (2009), fabrika bazında ise şu değerlendirmelerde bulunmuşlardır: Bölümlü, Cumhuriyet, Çamlı, Kalecik, Kirazlık, Pazar, Sabuncular, Tersane ve Zihni Derin çay fabrikaları için yönetsel etkinliğe odaklanarak teknik etkinlik geliştirebilecekken, Azaklı, Camidağı, Derepazarı ve Kendirli fabrikaları için teknik etkinlik kapasite değişimi yoluyla sağlanabilecektir. Araklı, Eskipazar, Fındıklı, Of, Salarha, Selimiye ve Taşçılar fabrikaları ise hem yönetsel hem de ölçek etkinliklerini geliştirerek, teknik etkinlik sorununu aşabileceklerdir (Baki ve Ar, 2009). Baki ve Ar (2009) çalışması önemli sonuçlara ulaşmaktadır fakat çalışmada her bir fabrika için çalışan sayısı girdi değişkeni olarak; çalışan memur, geçici ve daimi işçi toplamı dikkate alınmaktadır. Bilinmektedir ki mevsimlik olarak Çaykur a bağlı fabrikalarda çalışan geçici işçiler oldukça değişken özelliklere sahiptirler. Geçici işçiler kendi içlerinde çalışma süreleri bakımından bir standart teşkil etmemektedirler. Bu işçilerin sürekli işçilerle standart bir girdi göstergesi teşkil etmeyecekleri de açıktır. Benzer şekilde yakıt girdi göstergesi olarak fabrikalarda kullanılan kömür ve/veya fueloil miktarları ağırlık cinsinden standartlaştırılmıştır. Ayrıca Çaykur a bağlı fabrikalar farklı özellikler taşıyan 7 siyah çay çeşidi üretmektedirler. Bunların tamamını siyah çay adıyla 15

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 standartlaştırmak yerine ayrı çıktılar olarak kullanılması daha doğru sonuçlar verecektir. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ Charnes, Cooper ve Rhodes (1978) tarafından geliştirilen VZA, benzer çıktılar üretmek için benzer girdiler kullanan karar verme birimlerinin görece etkinliklerini ölçmede kullanılan, matematiksel programlamaya dayanan parametrik olmayan bir yöntemdir. Burada, etkinlik ölçümünün görece olduğu ifade edilmektedir. Çünkü bu yöntem analize dâhil edilen karar verme birimleri için bir etkinlik sınırı belirlemekte, karar verme birimlerini bu sınıra göre değerlendirmekte ve etkinlik skorları hesaplamaktadır. Analize dâhil edilen karar verme birimlerine göre etkinlik skorları değişebilmektedir. VZA yönteminde karar verme birimlerine ait çok sayıdaki girdi ve çıktıların tek bir ölçü birimine indirilmesi gerekmemektedir. Çok sayıda girdi ve çıktı için tek bir ölçü biriminin kullanılmadığı durumlarda parametrik olmayan yöntemler kullanılmaktadır. VZA, girdileri çıktılara dönüştüren karşılaştırılabilir karar verme birimlerinin görece teknik etkinliğini ölçmektedir (Cooper, Seiford ve Tone, 2007: 21). Yani karar verme birimleri için ölçülen etkinlik skorları teknik etkinliği yansıtmaktadır. Çoklu girdi ve çıktı kullanımı durumunda girdi ve çıktılar için ağırlıklar kullanılarak görece teknik etkinlik skorları çıktıların ağırlıklı toplamının girdilerin ağırlıklı toplamına bölünmeleri şeklinde hesaplanabilir. Bu ifade matematiksel formda aşağıdaki gibi ifade edilebilir; TE = u, Y, v, X (1), Burada; m, karar verme birimlerinin kullandıkları girdi sayısı, s ise aynı birimlere ait çıktı miktarını gösterir. u, k karar birimi tarafından i inci çıktıya, v, ise k karar birimi tarafından j inci girdiye verilen ağırlığı ifade etmektedir. Y, k karar birimine ait i inci çıktı, X, ise k karar biriminin kullandığı j inci girdiyi gösterir. Eşitlikten de anlaşıldığı gibi çoklu girdi ve çıktılar için ağırlıkların belirlenmesiyle, karar verme birimlerinin etkinlik skorları hesaplanabilir. VZA yöntemi, karar verme biriminin etkinliklerini en yüksek düzeye çıkaracak şekilde girdi ve çıktı ağırlıklarının belirlendiğini varsaymaktadır. Bu ağırlıklarla ilgili iki kısıt içermektedir. Bunlardan ilki, hiçbir ağırlığın negatif değer taşımamasıdır. İkinci kısıt ise, bu ağırlıkların diğer karar birimlerine uygulandığında TE k nın birden büyük olmamasıdır. Matematiksel olarak; v, u 0; TE 1 (2) Bu kısıtları altında TE k değerinin 1 e eşit olması, ilgili karar verme biriminde teknik etkinliğin görece olarak en iyi düzeyde olduğunu gösterir. 16

Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin DEU Journal of GSSS, Vol: 14, Issue: 3 Analizde, diğer karar verme birimlerinin teknik etkinlikleri en etkin birime göre derecelendirilir. Charnes, Cooper ve Rhodes (1978) tarafından geliştirilen VZA modeli ölçeğe göre sabit getiri modelidir. Banker, Charnes ve Cooper (1984) ise ölçeğe göre değişen getirilere sahip karar verme birimlerinin karşılaştırılması için ölçeğe göre değişken getirili VZA modelini geliştirmişler. CCR ve BCC modellerinin her ikisinde veri çıktı düzeyini en az girdi ile elde etme ve veri girdi düzeyi ile maksimum çıktıyı elde etmek olmak üzere dual yaklaşımlara göre etkinlik ölçümleri yapılabilmektedir. Bu yaklaşımlardan ilki, veri çıktıyı elde edebilmek için ilgili karar biriminin kullandığı girdiyi oransal olarak ne kadar azaltılabileceğini gösterir. Veri girdi düzeyiyle maksimum çıktıyı elde etme yaklaşımı ise veri girdiyle karar verme birimine ait çıktının oransal olarak ne kadar artırılabileceğini gösterir. O halde, 1 numaralı eşitliği ve ona ilişkin ifade edilen kısıtlar için doğrusal programla formunda maksimizasyon fonksiyonları payı veya paydasını 1 e eşitleyerek bir kısıt haline getirilmesi yeterlidir. Bu durumda BCC modelinde çıktı için dual, amaç fonksiyonunun payı 1 e eşitlenerek ifade edilir; Minimum TE = v X, r (3) Kısıtlar; v X, u Y, r 0 u Y, = 1 v, u 0 Burada, r ise BCC modelini CCR modelinden ayıran, karar verme birimlerinin ölçeğe göre değişen verimini yansıtan serbest işaretli veya kısıtsız değişkendir. Benzer şekilde girdiye yönelik BCC modeli veya 2 numaralı modelin duali maksimum u, Y, r için yazılabilir; Maksimum TE = u Y, r (4) Kısıtlar; u Y, v X, r 0 v X, = 1 v, u 0 BCC modeli karar verme birimlerine ait girdi ve çıktı ağırlıklarını, birimin teknik etkinlik derecesini maksimum yapacak şekilde seçmektedir. Bu durumda etkin olan karar birimleri için TE değeri 1 e eşit, etkin olmayan karar birimleri için ise 1 den küçük olmaktadır. Çaykur fabrikalarında verimin ölçeğe göre değişeceği varsayıldığından, bu fabrikaların etkinlik skorlarının ölçümünde BCC 17

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 modelinin yukarıda ifade edilen maksimum çıktıya ve minimum girdiye yönelik yaklaşımları kullanılmıştır. VZA de karar verme birimleri için etkinlik skorlarının hesaplanmasıyla, görece etkin olmayan birimler için potansiyel iyileştirme oranları hesaplanabilmektedir. Bu potansiyel iyileştirme oranları karar verme birimlerinin tam etkinliğe ulaşmak için ilgili girdi veya çıktıda tahsisisin nasıl değiştirilmesi gerektiğini yansıtmaktadır. Örneğin girdi yönelimli modelde veri çıktıyı elde etmek için uygun girdi tahsisinde bulunup bulunulmadığı, çıktı yönelimli modelde ise veri girdiye göre çıktıda tahsis etkinliğinin sağlanıp sağlanmadığı ortaya konmaktadır. ÇAYKUR FABRİKALARINA İLİŞKİN VZA DE KULLANILAN DEĞİŞKENLER Bu çalışmada Çaykur fabrikalarına ilişkin VZA yöntemi ile etkinlik analizini gerçekleştirmek için fabrikaların 2005-2010 yıllarına ilişkin verileri kullanılmıştır. Çalışmada iki farklı yöntem izlenmiştir. İlk önce her bir yıl için ayrı ayrı etkinlik analizleri gerçekleştirilmiş. İkinci aşamada fabrikaların 2005 ve 2010 verileri kullanılarak yıllara göre etkinlik düzeylerindeki değişiklikler tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu aşamada 2010 yılına ait nominal (parasal) değişkenler, fiyat endeksleri kullanılarak 2005 fiyatlarıyla ifade edilmiştir. Bu şekilde yıllara göre oluşan nominal şişkinlik ortadan kaldırılmıştır. Çalışma 2005 ve 2006 yılları için 45, 2007 ve 2008 yılları için 46, 2009 ve 2010 yılları için ise Çaykur a bağlı 47 fabrika için yürütülmüştür. Analize sadece siyah çay üretimi yapan fabrikalar dâhil edilmiştir. Yeşil çay ve organik çay üreten Çaykur fabrikaları analize dâhil edilmemiştir. Analizde 4 girdi değişkeni ve 7 çıktı değişkeni kullanılmıştır. Girdi değişkenleri; her bir fabrikada üretime verilen yaş çay miktarı (YC, kg ile), yıl boyunca ödenen toplam direkt işçilik ücretleri (Dİ, TL ile), genel imalat giderleri toplamı (Gİ, TL ile) ve her bir fabrikanın günlük yaş çay işleme kapasitesi (KAP, ton ile) olmak üzere dört tanedir. Çıktı değişkenler ise Tablo 3 te de ifade edildiği gibi fabrikalar tarafından üretilen farklı kalitelerdeki 7 nevi siyah çay çeşitleridir. Tablo 3: Analizde Kullanılan Girdi ve Çıktı Değişkenleri Girdiler YC - Üretime verilen yaş çay Dİ - Direkt işçilik giderleri Gİ - Genel imalat giderleri KAP - Üretim kapasitesi 18 Çıktılar 1 BOP 2 BOP 3 BOP 4 F 5 BOP 1 6 BOP 2 7 DUST Yukarıda da ifade edildiği gibi araştırmada kullanılan değişkenlerden ikisi; Dİ ve Gİ girdi değişkenleri TL cinsinden ifade edilmişler. Bu nedenle yıllar arası karşılaştırmalar yapmak için bu iki değişkenin aynı yıl fiyatlarına indirgenmesi

Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin DEU Journal of GSSS, Vol: 14, Issue: 3 gerekmektedir. Bu nedenle Çaykur a bağlı fabrikaların etkinliklerinin yıllarına göre karşılaştırılmasında 2010 yılına ait Dİ giderleri, 2005-2010 yılları arasında kamu kesimi işçi ücretlerindeki yaklaşık olarak %47,84 lük artış dikkate alınarak 2005 fiyatlarına indirgenmiştir. İşçilik girdi değişkeni olarak çalışma saatlerinin dikkate alınması daha doğru olacaktır. Fakat her bir fabrika için böyle bir veriye ulaşılmadığından dolayı işçilere ödenen toplam ücretler dikkate alınmıştır. Benzer şekilde 2010 yılına ait Gİ giderleri, 2005-2010 yılları arasında tüketici fiyatlarındaki yaklaşık olarak %51,90 lık artış dikkate alınarak 2005 fiyatlarına indirgenmiştir. Böylece 2005 ve 2010 verileri ile etkinlikler arasında reel karşılaştırma olanağı elde edilmiştir. VZA analizine geçmeden önce burada üzerinde durulması gereken bir konu yaş çay kalitesiyle ilgilidir. Etkinlik analizi fabrikalarda üretime verilen yaş çay kalitelerini dikkate almamaktadır. Şöyle ki bölgelere göre yaş çay kalitesi farklılık gösterebilmekte ve fabrikalar arasında yaş çay kalitesinden kaynaklanan etkinlik farkları ortaya çıkabilmektedir. Ayrıca yıllara göre çay toplama mevsimlerindeki hava koşulları da yaş çay kalitesini etkilemektedir. VZA TAHMİN SONUÇLARI Aşağıda önce her bir yıl için ayrı ayrı gerçekleştirilmiş VZA sonuçları ve ardından fabrikaların 2005 ve 2010 yılları etkinlik düzeylerini karşılaştırmak için iki yıla ait verilerin birlikte dikkate alındığı VZA sonuçları sunulmuştur. Sonuçlarda sadece etkin bulunmayan fabrikalara ilişkin etkinlik skorları, girdi ve çıktılara göre potansiyel iyileştirme oranları ifade edilmiştir. Girdi ve çıktılara ilişkin potansiyel iyileştirme oranları tahsis verimliliğinin sağlanıp sağlanmadığını da ortaya koymaktadır. 2005 ve 2010 karşılaştırmasında ise 2010 yılının parasal verileri uygun endeksler kullanılarak 2005 değerlerine indirgenmiştir. 2007 yılına ilişkin VZA sonuçları Çaykur a bağlı 46 yaş çay işleme fabrikasının tamamının etkinlik düzeylerinin homojen olduğunu göstermektedir. Bu nedenle etkinlik skoru düşük olan herhangi bir fabrika tespit edilememiştir. 2007 yılı başında Çaykur işçilerinden bir kısmı emekli olduğundan, bu yıldan önceki yıllarda işçi sayısı dengesizliğinden doğan etkinsizlik sorunu 2007 de görülmemiştir. Diğer taraftan, 2006 yılında en az 6 ay çalışan geçici işçilere 2007 den sonra kadro verilmesi sonucu kadrolu işçi sayısı toplamda 2547 kişi artmıştır (Çaykur, 2008b). Aşağıda da görüleceği üzere, 2007 sonrası yıllarda özellikle 2009 ve 2010 yıllarında etkinlik sorunları daha fazla görülmektedir. Bunun bir nedeninin yeni kadrolu işçilerin fabrikalara dengesiz dağıtılması olabileceği düşünülmektedir. Ancak, daimi işçilerin fabrikalara göre dağılımı 2007 yılına kadar Çaykur raporlarında yayınlanırken, bu tarihten itibaren Faaliyet Raporu ve İstatistik Bültenlerinde bu bilgiye yer verilmemektedir. 19

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 2005 Yılı İçin VZA Sonuçları Girdi ve çıktı yönelimli BCC modellerine göre 2005 yılı görece etkin olmayan Çaykur Fabrikalarının etkinlik skorları, girdi ve çıktı değerleri için potansiyel iyileştirme göstergeleri Tablo 4 te verilmiştir. Cumhuriyet Çay Fabrikası 99,2; 99,12 Tablo 4: 2005 Yılı Görece Etkin Olmayan Çaykur Fabrikalarının VZA Sonuçları 2005 Girdi Yönelimli Model Çıktı Yönelimli Model KVB Değişken Gerçek Hedef Fark Pİ (%) Hedef Fark Pİ (%) YC 11328,55 11237,75-90,8-0,8 11328,55 0 0 Dİ 1567081 1147558-419523 -26,8 1161558-405523 -25,9 Gİ 3276939 2737041-539898 -16,5 2745595-531343 -16,2 KAP 150 122,3-27,7-18,5 123,22-26,78-17,9 1 BOB 106176 106176 0 0 107121,5 945,54 0,9 2 BOP 510600 510600 0 0 515147,1 4547,08 0,9 3 BOP 158340 158340 0 0 159750,1 1410,08 0,9 4 F 87360 96470,46 9110,46 10,4 97626,35 10266,35 11,8 5 BOP 1 994950 994950 0 0 1003810 8860,4 0,9 6 BOP 2 140238 140238 0 0 141486,9 1248,87 0,9 7 DUST 18060 40581,75 22521,75 124,7 40623,16 22563,16 124,9 Gündoğdu Çay Fabrikası 99,98; 99,98 YC 14948,6 14945,69-2,91 0 14948,6 0 0 Dİ 1403098 1402825-273,55 0 1403098 0 0 Gİ 3442779 3400625-42154,6-1,2 3400652-42127,8-1,2 KAP 150 149,97-0,03 0 150 0 0 1 BOB 89728 89728 0 0 89745,37 17,37 0 2 BOP 797000 797000 0 0 797154,3 154,27 0 3 BOP 204920 228010,4 23090,35 11,3 228070,5 23150,54 11,3 4 F 101395 106613,4 5218,44 5,1 106637,1 5242,05 5,2 5 BOP 1 1284606 1284606 0 0 1284855 248,65 0 6 BOP 2 194376 194376 0 0 194413,6 37,62 0 7 DUST 48650 54652,97 6002,97 12,3 54657,53 6007,53 12,3 Tablodan da görüldüğü gibi 2005 yılında iki fabrikanın etkinlik düzeyi görece olarak düşük çıkmıştır. Bunlardan ilki olan Cumhuriyet Çay Fabrikasıyla, kendisi gibi 150 ton/gün kapasiteli diğer 14 yaş çay işleme fabrikası (Muratlı Fabrikası 2005 te üretim yapmadığından değerlendirme dışı bırakılmıştır) mukayese edildiğinde şu sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Eşit kapasiteli 14 yaş çay işleme fabrikasında ortalama kadrolu işçi sayısı 29 iken Cumhuriyet Çay Fabrikası nda bu sayı 41 dir. Geçici işçilik adam ay olarak bu fabrikalarda ortalama 1351 iken Cumhuriyet Çay Fabrikası nda 1536 dır. Buna karşılık, 2005 yılında işlenen yaş çay miktarları mukayese edildiğinde, 15 yaş çay işleme fabrikasının işlediği toplam yaş çay ortalaması 12719 ton iken Cumhuriyet Çay Fabrikası nın işlediği toplam yaş çay miktarı 11329 tonda kalmaktadır. Cumhuriyet Çay Fabrikası nda, bir adam ay işçilikle 7,4 ton yaş çay işlendiği, mukayese edilen 14 işletmede ise bir birim işçilikle ortalama 9,4 ton yaş çay işlendiği belirlenmiştir. Diğer yandan, üretilen birim siyah çay maliyeti bakımından değerlendirildiğinde, Cumhuriyet Çay Fabrikası 2005 yılı rakamlarıyla 5,71 TL/Kg maliyetle, diğer 14 yaş çay işletmesinin 4,84 TL/Kg lık ortalamasının üzerindedir. Nitekim yapılan VZA analizinde, Dİ de girdi yönetimli modelde %26,8, çıktı yönelimli modelde ise 20

Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin DEU Journal of GSSS, Vol: 14, Issue: 3 %25,9 fazlalık olduğu görülmektedir. Yine Gİ de girdi yönetimli modelde %16,5 çıktı yönelimli modelde ise %16,2 fazlalık olduğu anlaşılmaktadır. Cumhuriyet Çay Fabrikasının kapasite yönüyle de bir etkinsizliğe yol açtığı (%18,5 ve %17,9) anlaşılmaktadır. Burada işçilik ve genel imalat maliyetlerinden kaynaklanan bir etkinlik sorunu karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca 7 numaralı çıktı değişkenine ilişkin potansiyel iyileştirme oranı oldukça yüksek değerdedir. Bu sonuç çıktıda da tahsis etkinliğinin sağlanmadığını göstermektedir. Cumhuriyet Çay Fabrikası ile aynı günlük kapasiteye sahip olan Azaklı Çay Fabrikası, 2005 yılında toplam 7495 ton yaş çay işlediği halde, VZA da etkinlik sorunu olan fabrikalar arasındadır. Bunun nedeni, işlediği yaş çay miktarı düşük olan bu fabrikanın, 2005 yılında kadrolu işçi sayısı 20 ve geçici işçi çalışma süreleri da 861 adam/ay olarak, mukayese edilen fabrikalar arasında en düşük değerlere sahip olmasıdır. Birim geçici işçilikle üretilen yaş çay miktarı 8,7 ton olmuştur. Yapılan üretimle çalıştırılan eleman sayıları ve süreleri arasında bir uyum söz konusu olduğundan, olumsuz bir sonuca ulaşılmamaktadır. 2005 yılında etkinlik sorunu olduğu anlaşılan diğer fabrika Gündoğdu Çay Fabrikası dır. Bu Fabrika, 28 kadrolu, 1334 adam/ay geçici işçilikle 14949 ton yaş çay işlemiştir. Kendisi gibi 160 ton/gün yaş çay işleme kapasitesine sahip diğer iki fabrika (Arhavi ve Hopa fabrikaları) ortalama olarak 26,5 kadrolu 1726 adam/ay geçici işçilikle 16973 ton yaş çay işlemiştir. Buna göre, Gündoğdu Çay Fabrikası diğer iki fabrika ortalamasına göre daha iyi durumda görünmektedir. İşlenen yaş çay miktarını kullanılan geçici işçiliğe oranladığımızda, Gündoğdu Çay Fabrikasında 1 adam ay işçilikle 11,2 ton yaş çay işlenirken, mukayese edilen iki fabrikada sadece 9,8 ton yaş çay işlenmiştir. Ancak birim maliyetler yönüyle karşılaştırıldığında, 2005 rakamlarıyla 4,89 TL/Kg olan diğer iki fabrika ortalamasından, 5,03 TL/Kg la daha kötü durumda olduğu anlaşılmaktadır. Bunun nedeni, Gündoğdu Çay Fabrikası nın işçilik dışındaki diğer masraf kalemleri yönüyle yüksek harcamalar yapmış olmasıdır. Zira yukarıdaki tabloda Gİ nin her iki modelde de %1,2 fazla olduğu görülmektedir. Buradaki fazlalık düşük bir orana tekabül ettiğinden, etkinlik skoru da %1 e yakın (99,98) çıkmıştır. 2006 Yılı İçin VZA Sonuçları Tablo 5 te girdi ve çıktı yönelimli BCC modellerine göre 2006 yılı görece etkin olmayan Çaykur Fabrikalarının etkinlik skorları, girdi ve çıktı değerleri için potansiyel iyileştirme göstergeleri verilmiştir. Yapılan analizde, 2006 yılında iki fabrikada etkinlik düzeyi düşük olarak belirlenmiştir. Bu fabrikalar Gündoğdu ve Kirazlık fabrikalarıdır. Gündoğdu Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 99,05 ve 98,92 bulunurken, Kirazlık Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 97,16 ve 97,54 olmuştur. Tablodan da görüldüğü üzere, Gündoğdu Çay Fabrikası nda yaş çay ve işçilik giderlerinde küçük sorunlar olmakla birlikte, asıl sorun Gİ (%6,7 ve %6,6) girdi değişkenindedir. Aynı şekilde kapasite kullanımında da sorun olduğu görülmektedir. Gündoğdu Çay Fabrikası nı kendisi gibi 160 ton/gün kapasiteli iki fabrika (Arhavi ve Hopa fabrikaları) ile mukayese ettiğimizde, 2006 yılında 21

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 kadrolu işçi sayılarının birbirine çok yakın olduğu, geçici işçi adam ay çalışmalarında ise iki fabrika ortalaması 1750 iken Gündoğdu fabrikasının 1345 adam/ay işçi çalıştırdığı anlaşılmıştır. Diğer iki fabrikanın imalata verdiği yaş çay 17451 ton iken Gündoğdu fabrikasının imalata verdiği yaş çayın 14106 ton olduğu görülmüştür. Birim işçiliğe (adam/ay) düşen yaş çay işleme miktarı Gündoğdu Çay Fabrikası nda 10,5 ton iken, mukayese edilen iki fabrikanın ortalaması 9,97 dir. Buradan, Gündoğdu Çay Fabrikasının göreli işçi verimliliğinde daha iyi olduğu sonucu çıkarılabilmektedir. Buna rağmen fabrikanın birim maliyetlerinin 5,46 TL/Kg ile diğer iki fabrika ortalaması olan 5,33 TL/Kg dan yüksek olması, işçilik dışı (genel imalat) maliyetlerinin yüksek olduğu anlamına gelmektedir. Gündoğdu Çay Fabrikası 99,05; 98,92 Tablo 5: 2006 Yılı Görece Etkin Olmayan Çaykur Fabrikalarının VZA Sonuçları 2006 Girdi Yönelimli Model Çıktı Yönelimli Model KVB Değişken Gerçek Hedef Fark Pİ (%) Hedef Fark Pİ (%) YC 14106 13972,1-133,9-0,9 14106 0 0 Dİ 1091450 1081090-10360,5-0,9 1091450 0 0 Gİ 3282651 3063824-218827 -6,7 3064643-218008 -6,6 KAP 150 143,34-6,66-4,4 143,37-6,63-4,4 1 BOB 66688 79116,05 12428,05 18,6 80046,15 13358,15 20 2 BOP 734500 734602,1 102,05 0 742555,1 8055,08 1,1 3 BOP 225420 225420 0 0 227892,1 2472,13 1,1 4 F 92610 95975,44 3365,44 3,6 96925,06 4315,06 4,7 5 BOP 1 1267002 1267002 0 0 1280897 13894,9 1,1 6 BOP 2 146811 146811 0 0 148421 1610,04 1,1 7 DUST 60340 60340 0 0 61001,73 661,73 1,1 Kirazlık Çay Fabrikası 97,16; 97,54 YC 13934 13538,14-395,86-2,8 13934 0 0 Dİ 1514599 1355497-159102 -10,5 1326080-188519 -12,4 Gİ 3341005 3142010-198995 -6 3128094-212911 -6,4 KAP 135 135 0 0 135 0 0 1 BOB 100320 100320 0 0 102845,8 2525,75 2,5 2 BOP 626800 628601,3 1801,31 0,3 659287,1 32487,08 5,2 3 BOP 221500 221500 0 0 227076,7 5576,69 2,5 4 F 108535 113102,5 4567,47 4,2 111267,6 2732,58 2,5 5 BOP 1 1192509 1192509 0 0 1222533 30023,69 2,5 6 BOP 2 142380 156002,7 13622,7 9,6 157529 15148,96 10,6 7 DUST 93345 93345 0 0 95695,14 2350,14 2,5 Kirazlık Çay Fabrikası nın YC giderlerinde düşük oranda bir fazlalık görünürken, Gİ de daha fazla bir sorun olduğu ama asıl sorunun Dİ de (%10,5 ve %12,4) olduğu görülmektedir. Söz konusu fabrika, kadrolu işçi sayısı (26) bakımından, kendisi ile yakın kapasitelere sahip üç fabrika (Selimiye, Işıklı, Araklı) ortalaması olan 28,6 dan daha düşük bir değere sahiptir. Geçici işçilik bakımından ise 1701 adam/ayla diğer üç fabrika ortalaması olan 1418 rakamının çok üzerindedir. İşlenen yaş çay bakımından ise Kirazlık 13934 tonla diğer üç fabrika ortalamasına (14088) yakındır. Yaş çayı işleyen geçici işçilik başına üretim değerlerine bakıldığında, diğer üç fabrika ortalaması 9,9 ton iken, Kirazlık Çay Fabrikası nda bir adam/ay işçiliğe düşen yaş çay üretimi 8,2 tonda kalmaktadır. Birim maliyet yönüyle de Kirazlık Çay Fabrikası diğer üç fabrikanın birim maliyet ortalaması olan 5,41 TL/Kg değerine karşılık 5,81 TL/Kg maliyetle üretim 22

Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin DEU Journal of GSSS, Vol: 14, Issue: 3 yapmıştır. Bu fabrikada da, işçilik maliyetlerinden kaynaklanan bir etkinlik sorunu karşımıza çıkmaktadır. 2008 Yılı İçin VZA Sonuçları Tablo 6 da girdi ve çıktı yönelimli BCC modellerine göre 2008 yılı görece etkin olmayan Çaykur a bağlı fabrikaların etkinlik skorları, girdi ve çıktı değerleri için potansiyel iyileştirme göstergeleri verilmiştir. Analizde 2008 yılında dört fabrikada etkinlik düzeyi düşük olarak belirlenmiştir. Bu fabrikalar Arhavi, Derepazarı, Of ve Tersane dir. Arhavi Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 99,99 ve 99,98, Derepazarı Çay Fabrikası nın etkinlik skorları yine 99,99 ve 99,98, Of Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 99,65 ve 99,62 bulunurken, Tersane Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 99,32 ve 97,94 olmuştur. Tablodan da anlaşıldığı üzere, Arhavi Çay Fabrikası nda girdi yönelimli modele göre YC giderlerinde önemli bir sorun görülmezken, Dİ girdisinde iki modele göre sırasıyla %14,2 ve %14,3 oranında potansiyel iyileştirme gerekmektedir. Ayrıca, daha büyük bir sorunun Gİ de (%28,9) olduğu görülmektedir. Bu fabrikanın 2008 yılında kapasite kullanımında da önemli sorun (%20,4 ve %20,3) yaşadığı belirlenmiştir. Girdi değişkenlerinin yanı sıra 4 ve 7 numaralı çıktılarda da önemli tahsis sorunu vardır. Derepazarı Çay Fabrikası nın etkinlik sorununun %3,1 le Gİ girdileri ile 3 ve 6 numaralı çıktılardan kaynaklandığı görülmektedir. Of ve Tersane çay fabrikalarında ise KAP hariç girdi değişkenlerinde ihmal edilebilir sorunlar olduğu anlaşılmaktadır. Fakat her iki fabrikada sorunun daha çok çıktı değişkenlerinden kaynaklandığı görülmektedir. Arhavi Çay Fabrikası, kendisi gibi 160 ton/gün kapasiteli diğer iki fabrika ile mukayese edildiğinde, Arhavi fabrikasının geçici işçi sayısı (adam/ay) 1114 iken, diğer iki fabrikanın ortalaması 1220 dir. Geçici işçilik rakamları düşük olmasına rağmen, Arhavi Çay Fabrikası nın 2008 de işlediği yaş çay miktarı 12354 tonla, mukayese edilen iki fabrika ortalaması olan 16256 tondan daha düşüktür. Arhavi Çay Fabrikası geçici işçileri 2008 de birim (adam/ay) başına 11,09 ton yaş çay işlerken, diğer iki fabrika işçileri ortalama 13 ton işlemiştir. Mukayese edilen iki fabrikanın birim maliyet ortalaması 6,44 iken, Arhavi nin birim üretim maliyeti 7,53 TL olarak gerçekleşmiştir. Buradan da anlaşıldığı gibi, VZA sonuçlarıyla da örtüşen kısmen işçilik maliyetlerinden kaynaklanan bir etkinlik sorunu vardır. Derepazarı Çay Fabrikası, kendisi gibi 120 ton/gün kapasiteli diğer 5 fabrika ile mukayese edildiğinde, geçici işçi sayısının 698 adam/ay, diğer 5 fabrika ortalamasının ise 767 adam/ay olduğu görülmektedir. Bu fabrika işlenen yaş çay miktarı bakımından 11600 tonla diğer 5 fabrika ortalaması olan 12926 tonun altında kalmıştır. Fakat işçi başına (adam/ay) işlenen yaş çay miktarı (16,6 ton) aynı kapasitedeki diğer fabrikalar ortalamalarına (16,8 ton) çok yakındır. Birim maliyet yönüyle ise 6,94 TL ile diğer fabrikalar ortalaması olan 6,5 TL den daha yüksek bir maliyete sahiptir. Buradan da anlaşılmaktadır ki Derepazarı Çay 23

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 Fabrikası nın etkinlik sorunu girdilerden kaynaklanmamaktadır. Bu sorun Tablo 6 dan da görüldüğü gibi daha çok 6 numaralı çıktıdan kaynaklanmaktadır. Arhavi Çay Fabrikası 99,9; 99,89 Tablo 6: 2008 Yılı Görece Etkin Olmayan Çaykur Fabrikalarının VZA Sonuçları 2008 Girdi Yönelimli Model Çıktı Yönelimli Model KVB Değişken Gerçek Hedef Fark Pİ (%) Hedef Fark Pİ (%) YC 12354 12342,01-11,99-0,1 12354 0 0 Dİ 1001384 858066,7-143317 -14,3 858769,6-142614 -14,2 Gİ 4649281 3306510-1342772 -28,9 3307588-1341694 -28,9 KAP 160 127,4-32,6-20,4 127,5-32,5-20,3 1 BOB 55456 65485,09 10029,09 18,1 65530,05 10074,05 18,2 2 BOP 675200 675200 0 0 675920,5 720,46 0,1 3 BOP 147500 147500 0 0 147657,4 157,39 0,1 4 F 70735 85200,9 14465,9 20,5 85260,93 14525,93 20,5 5 BOP 1 1252071 1252071 0 0 1253407 1336 0,1 6 BOP 2 111804 111804 0 0 111923,3 119,3 0,1 7 DUST 41300 59083,5 17783,5 43,1 59129,64 17829,64 43,2 Derepazarı Çay Fabrikası 99,99; 99,98 Of Çay Fabrikası 99,65; 99,62 Tersane Çay Fabrikası 99,32; 97,94 YC 11600 11598,52-1,48 0 11600 0 0 Dİ 938059 937939-119,99 0 938059 0 0 Gİ 3072952 2977373-95579,3-3,1 2977170-95782,2-3,1 KAP 120 118,72-1,28-1,1 118,73-1,27-1,1 1 BOB 86752 86752 0 0 86765,7 13,7 0 2 BOP 605950 653694,2 47744,16 7,9 653853,3 47903,27 7,9 3 BOP 79580 109690,7 30110,7 37,8 109672,2 30092,15 37,8 4 F 119630 119630 0 0 119648,9 18,89 0 5 BOP 1 1126872 1126872 0 0 1127050 177,91 0 6 BOP 2 13986 52350,83 38364,83 274,3 52325,78 38339,78 274,1 7 DUST 96390 96390 0 0 96405,22 15,22 0 YC 14264 14214,17-49,83-0,3 14264 0 0 Dİ 836972,1 834048,3-2923,78-0,3 836972,1 0 0 Gİ 3307061 3294340-12720,7-0,4 3295862-11198,1-0,3 KAP 150 145,92-4,08-2,7 146,42-3,58-2,4 1 BOB 116448 116448 0 0 116891,3 443,25 0,4 2 BOP 761350 765210,6 3860,58 0,5 767487,4 6137,44 0,8 3 BOP 153680 153680 0 0 154265 584,97 0,4 4 F 100380 139856,1 39476,07 39,3 140288,5 39908,48 39,8 5 BOP 1 1363608 1363608 0 0 1368798 5190,45 0,4 6 BOP 2 118335 118335 0 0 118785,4 450,43 0,4 7 DUST 73605 75923,5 2318,5 3,1 76319,84 2714,84 3,7 YC 14105 14009,23-95,77-0,7 14105 0 0 Dİ 814663,8 809132,5-5531,36-0,7 814663,8 0 0 Gİ 3020217 2999711-20506,5-0,7 3020217 0 0 KAP 150 145,61-4,39-2,9 146,13-3,87-2,6 1 BOB 101600 101600 0 0 103741,3 2141,29 2,1 2 BOP 766325 766325 0 0 782475,8 16150,83 2,1 3 BOP 110260 129927,4 19667,4 17,8 121850,3 11590,27 10,5 4 F 133035 141219,6 8184,61 6,2 139519,8 6484,84 4,9 5 BOP 1 1365957 1396963 31005,97 2,3 1394745 28788,49 2,1 6 BOP 2 87150 87150 0 0 88986,75 1836,75 2,1 7 DUST 51450 73091,03 21641,03 42,1 78043,28 26593,28 51,7 Of ve Tersane çay fabrikaları, kendileri gibi 150 ton/gün işleme kapasiteli diğer 13 fabrika ile kıyaslandığında, iki fabrikanın işçi sayılarının (Of: 911 adam/ay, Tersane: 836 adam/ay) diğer 13 fabrika ortalaması olan 767 den daha fazla olduğu görülmektedir. Ancak her iki fabrika, işledikleri yaş çay miktarı bakımından (Of: 14264 ton, Tersane: 14105 ton) diğer fabrikaların ortalaması olan 24

Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin DEU Journal of GSSS, Vol: 14, Issue: 3 12926 tondan daha fazla yaş çay işledikleri görülmektedir. Aynı kapasiteli 13 fabrika için birim işçilik başına işlenen yaş çay miktarı ortalama olarak 16,8 ton iken, bu rakam Of ve Tersane çay fabrikalarında sırasıyla 15,66 ton ve 16,87 tondur. Birim maliyetler yönüyle kıyaslama yapıldığında ise, 13 fabrika ortalamasının 6,4 TL, Of ve Tersane çay fabrikaları için ise bu rakamın sırasıyla 6,35 TL ve 6,32 TL olduğu anlaşılmaktadır. Bu değerler arasında çok küçük farklılıklar görüldüğünden, 2008 yılı için Derepazarı Çay Fabrikası nda olduğu gibi bu iki fabrika için de sorun çıktı tahsisinden kaynaklanmaktadır. 2009 Yılı İçin VZA Sonuçları Girdi ve çıktı yönelimli BCC modellerine göre 2009 yılı görece etkin olmayan Çaykur a bağlı fabrikaların etkinlik skorları, girdi ve çıktı değerleri için potansiyel iyileştirme göstergeleri Tablo 7 de verilmiştir. VZA sonuçları 2009 yılında dört fabrikada etkinlik sorunu olduğunu göstermektedir. Bu fabrikalar; Araklı, Derepazarı, Gündoğdu ve Kendirli çay fabrikalarıdır. Araklı Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 94,06 ve 95,56, Derepazarı Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 95,01 ve 96,33, Gündoğdu Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 96,1 ve 96,16 bulunurken, Kendirli Çay Fabrikası nın etkinlik skorları da 99,39 ve 99,3 olmuştur. Tablodan anlaşıldığı üzere, Araklı Çay Fabrikası nda girdi yönelimli modele göre YC da %5,9, Dİ de %7,2 ve Gİ de %10,8 oranında sorunlar olduğu görülmektedir. Çıktı yönelimli modelde ise Gİ de potansiyel iyileştirme oranı %6,8 çıkmıştır. Derepazarı Çay Fabrikası için potansiyel iyileştirme oranları girdi yönelimli modelde YC, Dİ ve Gİ için %5 bulunmuştur. Çıktı yönelimli modelde ise sadece YC de %3,3 oranında potansiyel iyileştirme gerekmektedir. Fakat her iki yönteme göre bu fabrika için sorunun daha çok 1, 6 ve 7 numaralı çıktılardan kaynaklandığı görülmektedir. Gündoğdu Çay Fabrikası nın girdi yönelimli modelde YC, Dİ ve Gİ yönüyle %3,9 oranında ve KAP da da %6,5 oranında sorunlu olduğu görülmektedir. Çıktı yönelimli modelde ise KAP hariç girdi değişkenlerinde sorun görünmemektedir. Her iki yönteme göre çıktı değişkenleri için potansiyel iyileştirme oranları 1 ve 7 numaralı çıktı değişkenlerinden kaynaklanan tahsis etkinliği sorunu olduğu görülmektedir. Kendirli Çay Fabrikası nın etkinlik sorununun da benzer şekilde 1 ve 2 numaralı çıktı değişkenlerinden kaynaklandığı görülmektedir. Araklı Çay Fabrikası ile aynı kapasiteye (130 ton/gün) sahip başka fabrika olmadığından, 135 ton/gün kapasiteli iki fabrika ile mukayese edilmiştir. Araklı fabrikasının geçici işçi sayısı (1141 adam/ay), diğer iki fabrika ortalaması olan 1089 dan yüksektir. İşlenen yaş çaya baktığımızda, diğer iki fabrikanın ortalama 12503 ton yaş çay işlediği, Araklı Çay Fabrikası nın ise 10640 ton işlediği görülmüştür. İşçilik birimi başına işlenen yaş çay değeri Araklı fabrikası için 9,33 ton, diğer iki fabrika ortalaması 11,5 tondur. Birim maliyetler karşılaştırıldığında, diğer iki fabrikanın 7,4 TL ortalama maliyetine karşılık, Araklı Çay Fabrikası nın 8,09 TL maliyete sahip olduğu görülmektedir. Bu fabrikada işçilik yönüyle de bir etkinsizlik sorunu olduğu, bu değerlerden de anlaşılmaktadır. 25

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 Gündoğdu Çay Fabrikası, kendisi gibi 160 ton/gün kapasiteli iki fabrikanın ortalama verileriyle kıyaslanmıştır. İki fabrika ortalaması olan 1152 işçilik değerine Gündoğdu fabrikası 929 işçiliğe sahiptir. İşlenen yaş çay bakımından 15100 ortalama değere karşılık, 13687 ton yaş çay işlemiştir. Birim işçilik başına işlenen yaş çay değeri birbirine yakındır. Bu rakamlar iki fabrika ortalaması için 14,96 ton, Gündoğdu Çay Fabrikası için 14,7 tondur. Gündoğdu fabrikasının birim maliyeti de 7,29 TL ile iki fabrika ortalaması plan 7,33 TL den daha düşüktür. Buradan da girdiler yönünden önemli bir sorun olmadığı görülmektedir. Araklı Çay Fabrikası 94,06; 95,56 Tablo 7: 2009 Yılı Görece Etkin Olmayan Çaykur Fabrikalarının VZA Sonuçları 2009 Girdi Yönelimli Model Çıktı Yönelimli Model KVB Değişken Gerçek Hedef Fark Pİ (%) Hedef Fark Pİ (%) YC 10643 10011,21-631,79-5,9 10643 0 0 Dİ 1213418 1125897-87521,3-7,2 1211340-2078,11-0,2 Gİ 3468947 3094831-374116 -10,8 3234440-234508 -6,8 KAP 130 126,39-3,61-2,8 130 0 0 1 BOB 74848 94544,85 19696,85 26,3 96716,51 21868,51 29,2 2 BOP 595025 625766,5 30741,53 5,2 658758,6 63733,6 10,7 3 BOP 213900 213900 0 0 223845,9 9945,89 4,6 4 F 84105 84105 0 0 88015,7 3910,7 4,6 5 BOP 1 892917 1141455 248538,4 27,8 1214671 321754,4 36 6 BOP 2 66213 66213 0 0 69291,76 3078,76 4,6 7 DUST 69755 69755 0 0 72998,46 3243,46 4,6 Derepazarı Çay Fabrikası 95,01; 96,33 Gündoğdu Çay Fabrikası 96,1; 96,16 Kendirli Çay Fabrikası 99,39; 99,3 YC 10673 10140,47-532,53-5 10316,65-356,35-3,3 Dİ 925036,5 878882,1-46154,4-5 925036,5 0 0 Gİ 2899368 2754705-144663 -5 2899368 0 0 KAP 120 120 0 0 120 0 0 1 BOB 50304 78487,57 28183,57 56 76733,51 26429,51 52,5 2 BOP 616325 616325 0 0 639807,7 23482,69 3,8 3 BOP 142880 142880 0 0 148323,9 5443,89 3,8 4 F 86765 86765 0 0 90070,85 3305,85 3,8 5 BOP 1 960795 960795 0 0 997402,4 36607,38 3,8 6 BOP 2 28770 70165,52 41395,52 143,9 70052,46 41282,46 143,5 7 DUST 45325 60522,92 15197,92 33,5 67121,74 21796,74 48,1 YC 13687 13153,88-533,12-3,9 13687 0 0 Dİ 1238373 1190138-48235,6-3,9 1238373 0 0 Gİ 3350892 3220372-130520 -3,9 3350892 0 0 KAP 160 149,62-10,38-6,5 155-5 -3,1 1 BOB 69696 113397,8 43701,77 62,7 116088,9 46392,87 66,6 2 BOP 816950 816950 0 0 849599,8 32649,8 4 3 BOP 185800 185800 0 0 193225,6 7425,59 4 4 F 110355 110355 0 0 114765,4 4410,39 4 5 BOP 1 1203282 1203282 0 0 1251372 48089,75 4 6 BOP 2 113253 113253 0 0 117779,2 4526,21 4 7 DUST 47950 73412,38 25462,38 53,1 78391,26 30441,26 63,5 YC 9205 9148,6-56,4-0,6 9205 0 0 Dİ 814401,3 809411,6-4989,64-0,6 814401,3 0 0 Gİ 2589067 2573204-15862,6-0,6 2589067 0 0 KAP 120 116,94-3,06-2,5 117,57-2,43-2 1 BOB 59968 91468,63 31500,63 52,5 91583,83 31615,83 52,7 2 BOP 423075 513978,6 90903,6 21,5 518414,4 95339,43 22,5 3 BOP 133260 133260 0 0 134201,7 941,72 0,7 4 F 91140 91140 0 0 91784,06 644,06 0,7 5 BOP 1 845451 845451 0 0 851425,6 5974,6 0,7 6 BOP 2 82236 82236 0 0 82817,14 581,14 0,7 7 DUST 65065 65065 0 0 65524,8 459,8 0,7 26

Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin DEU Journal of GSSS, Vol: 14, Issue: 3 Derepazarı ve Kendirli çay fabrikaları 120 ton/gün yaş çay işleme kapasitesine sahiptir ve kendileri gibi dört fabrika ortalamasıyla mukayese edilmişler. Söz konusu dört fabrikanın geçici işçilik değeri ortalaması 717,5 iken, Derepazarı fabrikasının 639 ve Kendirli fabrikasının ise 675 tir. Buna karşılık işlenen yaş çay bakımından dört fabrika ortalaması 10739 ton iken Derepazarı ve Kendirli fabrikaları sırasıyla 10673 ve 9205 ton yaş çay işlemişlerdir. Birim işçilik başına yaş çay değeri 16,7 ton ile Derepazarı fabrikasında diğer dört fabrika ortalaması olan 14,96 tondan daha yüksektir. Kendirli fabrikasında ise bu değer 13,64 tondur. Birim maliyetlere bakıldığında, dört fabrika ortalaması olan 7,33 TL ye karşılık Derepazarı ve Kendirli fabrikalarının sırasıyla 7,62 TL ve 7,60 TL değerleri ile daha yüksek birim maliyetlere sahip oldukları görülmektedir. Bu veriler, Derepazarı Çay Fabrikası nın işçilik dışı nedenlerle düşük etkinliğe sahip olabileceğini göstermektedir. Ayrıca veriler Kendirli Çay Fabrikası nın düşük etkinliğe sahip olmasında işçiliğin de etkisi olduğunu ortaya koymaktadır. 2010 Yılı İçin VZA Sonuçları Girdi ve çıktı yönelimli BCC modellerine göre 2010 yılı görece etkin olmayan Çaykur a bağlı fabrikaların etkinlik skorları, girdi ve çıktı değerleri için potansiyel iyileştirme göstergeleri Tablo 8 de verilmiştir. Buna göre 2010 yılında dört fabrikada etkinlik sorunu olduğu belirlenmiştir. Bu fabrikalar; Azaklı, Cumhuriyet, Derepazarı ve Kendirli çay fabrikalarıdır. Azaklı Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 95,57 ve 96,2, Cumhuriyet Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 94,86 ve 94,73, Derepazarı Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 98,78 ve 98,69 bulunurken, Kendirli Çay Fabrikası nın etkinlik skorları 97,3 ve 97,2 olmuştur. Azaklı Çay Fabrikası nda girdi yönelimli modele göre YC ve Dİ de %4,4, Gİ de %15,3 oranında potansiyel iyileştirme gerekmektedir. Çıktı yönelimli modelde ise sadece Gİ nin %10 oranında azaltılması gerekmektedir. Bu fabrika için her iki modele göre de 1 numaralı çıktının yaklaşık olarak %48 oranında daha fazla olması gerekir. Cumhuriyet Çay Fabrikası potansiyel iyileştirme oranları girdi yönelimli modelde YC de %5,1, Dİ de %10 ve Gİ de %23,7 sorunlu olduğu, çıktı yönelimli modelde ise YC de bir sorun görülmediği, Dİ de %5,9 ve Gİ de ise %21,5 oranında sorun olduğunu ortaya koymaktadır. Bu fabrikanın önemli bir kapasite sorunu (%24,9 ve %22) ile karşı karşıya olduğu da görülmektedir. Derepazarı Çay Fabrikası nda etkinlik sorunu ise daha çok Gİ ve KAP dan kaynaklanmaktadır. Bu fabrika için iki model potansiyel iyileştirme oranları Gİ için sırasıyla %6,7 ve %6, KAP için ise sırasıyla %6,1 ve %5,4 tür. Derepazarı Çay Fabrikası nın çıktı tahsisinde de önemli sorunlar vardır. Şöyle ki, 1, 4 ve 6 numaralı çıktı değişkenlerinin gerçek değerleri hedef değerlerinden önemli derecede azdır. Kendirli Çay Fabrikası nın etkinlik sorununa ise girdi yönelimli modele göre %2,7 lik oranla YC ve Dİ değişkenleri, %2,8 lik oranla Gİ değişkeni ve %2 lik oranla KAP değişkeninin neden olduğu görülmektedir. Çıktı yönelimli modelde ise sorun daha çok çıktı tahsisinden kaynaklanmaktadır. 27

Ağayev, S., Saklı, A. R. DEÜ SBE Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3 Azaklı Çay Fabrikası 95,57; 96,2 Tablo 8: 2010 Yılı Görece Etkin Olmayan Çaykur Fabrikalarının VZA Sonuçları 2010 Girdi Yönelimli Model Çıktı Yönelimli Model KVB Değişken Gerçek Hedef Fark Pİ (%) Hedef Fark Pİ (%) YC 6772 6471,91-300,09-4,4 6772 0 0 Dİ 484442,8 462975,4-21467,4-4,4 484442,8 0 0 Gİ 2467631 2091312-376319 -15,3 2222046-245585 -10 KAP 90 90 0 0 90 0 0 1 BOB 27392 40456,78 13064,78 47,7 40478,65 13086,65 47,8 2 BOP 344750 344750 0 0 358359,7 13609,69 3,9 3 BOP 74880 74880 0 0 78060,4 3180,4 4,2 4 F 57645 57645 0 0 59920,65 2275,65 3,9 5 BOP 1 518346 518346 0 0 548017,8 29671,75 5,7 6 BOP 2 89943 89943 0 0 93493,68 3550,68 3,9 7 DUST 36540 38336,19 1796,19 4,9 38104,95 1564,95 4,3 Cumhuriyet Çay Fabrikası 94,86; 94,73 Derepazarı Çay Fabrikası 98,78; 98,69 Kendirli Çay Fabrikası 97,3; 97,2 YC 10008 9493,54-514,46-5,1 10008 0 0 Dİ 890098,8 801400,1-88698,7-10 837615,8-52483 -5,9 Gİ 3213603 2450409-763195 -23,7 2521559-692044 -21,5 KAP 150 112,61-37,39-24,9 116,96-33,04-22 1 BOB 70904 70904 0 0 74847,11 3943,11 5,6 2 BOP 468050 468050 0 0 494079,2 26029,15 5,6 3 BOP 128040 128040 0 0 135160,6 7120,55 5,6 4 F 61460 76182,94 14722,94 24 77570,19 16110,19 26,2 5 BOP 1 814455 814455 0 0 859748,4 45293,39 5,6 6 BOP 2 159117 159117 0 0 167965,8 8848,8 5,6 7 DUST 48440 53765,68 5325,68 11 56252,46 7812,46 16,1 YC 10190 10065,86-124,14-1,2 10190 0 0 Dİ 745170,5 736092,1-9078,41-1,2 745170,5 0 0 Gİ 2782746 2595115-187631 -6,7 2615617-167129 -6 KAP 120 112,71-7,29-6,1 113,58-6,42-5,4 1 BOB 31008 52400,47 21392,47 69 52656,8 21648,8 69,8 2 BOP 531500 531500 0 0 538539,7 7039,74 1,3 3 BOP 113540 113540 0 0 115043,8 1503,84 1,3 4 F 32200 79370,28 47170,28 146,5 80104,8 47904,8 148,8 5 BOP 1 921105 921105 0 0 933305,1 12200,08 1,3 6 BOP 2 75453 108595,1 33142,12 43,9 109487,2 34034,24 45,1 7 DUST 63350 63350 0 0 64189,07 839,07 1,3 YC 9854 9587,97-266,03-2,7 9854 0 0 Dİ 780511,1 759439,6-21071,5-2,7 780511,1 0 0 Gİ 2702665 2626219-76446,4-2,8 2679258-23406,9-0,9 KAP 120 117,57-2,43-2 119,52-0,48-0,4 1 BOB 66848 67996,41 1148,41 1,7 69592,9 2744,9 4,1 2 BOP 432575 432575 0 0 445025,2 12450,17 2,9 3 BOP 110960 115243,8 4283,84 3,9 118909 7949,02 7,2 4 F 103005 107264,3 4259,32 4,1 109418,2 6413,16 6,2 5 BOP 1 826639 826639 0 0 850430,9 23791,94 2,9 6 BOP 2 154350 154350 0 0 158792,4 4442,43 2,9 7 DUST 74690 74690 0 0 76839,69 2149,69 2,9 Azaklı ve Cumhuriyet çay fabrikaları, kendileri ile aynı (150 ton/gün) kapasiteye sahip olan ve etkinlik sorunu görünmeyen 13 fabrika ile karşılaştırıldığında, söz konusu on üç fabrikanın 772 ortalama geçici işçiliğine karşılık Azaklı nın sadece 471, Cumhuriyet in ise 660 geçici işçi (adam/ay) çalıştırdığı anlaşılmaktadır. Üretime verilen yaş çay miktarına bakıldığında, 13370 tonluk 13 fabrika ortalamasına karşılık, Azaklı nın 6772 ton ve Cumhuriyet in ise 28