Üretim/İşlemler Yönetimi 4. Yrd. Doç. Dr. Mert TOPOYAN

Transkript

1 Üretim/İşlemler Yönetimi 4

2 Verimlilik En genel anlamıyla bir sistem içerisindeki kaynakların ne derece iyi kullanıldığının bir ölçüsüdür. Üretim yönetimi açısından ise daha açık ifadesi ile üretimde harcanan kaynaklara karşılık elde edilen çıktının oranı olarak tanımlanır. Verimlilik, üretilen ürün miktarı ile üretimde harcanan üretim faktörleri arasındaki fiziksel ilişkiyi gösterir. Verimlilik = Çıktı Miktarı (Ürün Miktarı) Girdi Miktarı (Üretim Faktörleri Miktarı)

3 Verimlilik Verimlilik tek başına belirli bir dönemde üretime katılan faktörler başına üretim miktarını gösterir. Bu, statik verimlilik olarak adlandırılır. Bu bilgi yararlı olsa da verimlilikten elde edilecek asıl yarar, verimliliğin dinamik (zaman içerisinde değişen) yapısı ile ilgilidir. Farklı üretim dönemlerindeki verimlilik ölçümleri birbiri ile kıyaslanarak üretimin yapısı ve performansı hakkında bilgi edinmek mümkündür. Verimlilik İndeksi = İkinci dönemdeki verimlilik Birinci bir dönemdeki verimlilik

4 Verimliliği Etkileyen Etkenler Verimliliği etkileyen etkenler dört ana başlık altında gruplandırılabilir: Genel etkenler Sosyal etkenler Kurumsal etkenler Teknik etkenler

5 Verimliliği Etkileyen Etkenler -Genel Etkenler- Kuruluş yeri, işletme ölçeği (büyüklüğü), pazar büyüklüğü ve istikrarı gibi genel etkenler verimlilik üzerinde etkilidir. Kuruluş yerinin yanlış seçilmesi gerek girdilere erişim gerekse çıktıların pazara sunumu açısında etki yaratacağından verimlilik üzerinde de etkilidir. İşletme büyüklüğü, ölçek ekonomileri ya da ölçeğin olumsuz etkileri aracılığıyla verimlilik ile ilişkilidir. Pazar büyüklüğünün yetersiz ya da pazarın istikrarsız olması; gerek kullanılacak üretim tekniğini, gerekse üretim hızını etkileyeceğinden verimlilik üzerinde etki yaratır.

6 Verimliliği Etkileyen Etkenler -Sosyal Etkenler- Sosyal etkenler çalışanların eğitim-öğrenim düzeyi, örgütlenme ve ücret politikaları açısında verimlilikle ilişkidir. Her türlü üretim sisteminin temel öğelerinden biri insandır. Bu nedenle üretimde yer alan çalışanların gerek işe ilişkin bilgilerinin artması, gerek üretim ortamında sağlıklı ilişkiler kurmaları, gerekse işe ve kararlara katılım düzeyleri açısından önemli bir belirleyici olan eğitim-öğrenim konusu verimlilik üzerinde önemli ölçüde etki göstermektedir. Örgüt yapısı karar alma mekanizmalarını, çalışanların kararlara ve yönetime katılımını, iş bölümü ve uzmanlaşmayı, denetim biçimini etkileyeceğinden verimlilik üzerinde etkendir. Uygulanan ücret politikaları da verimliliğin etkilenmesi için bir araç olabilir. Verimlilik artışlarının ücrete yansıtılmasına yönelik politikalar uygulanması durumunda bu etki daha da yüksek olacaktır.

7 Verimliliği Etkileyen Etkenler -Psikolojik Etkenler- Verimlilik üzerinde etkili olan psikolojik etkenler arasında çalışanların güdülenme derecesi ve morali sayılabilir. Güdülenmiş çalışanlar işi daha iyi yapacağından verimlilik üzerinde olumlu etki yaratacaktır.

8 Verimliliği Etkileyen Etkenler -Kurumsal Etkenler- Kurumsal etkenler olan finansman olanakları, vergi politikaları, rekabet ve verimlilik amaçlı teşvikler verimlilik üzerinde etki gösterir. Verimliliğin arttırılması genellikle bir sermaye sorunudur. Bu nedenle işletmelerin finansman olanakları verimlilik üzerinde etkili olmaktadır. Uygulanacak vergi politikaları işletmeleri verimliliği arttıracak yeni yatırımlara yönlendirebileceği gibi, bu yatırımlardan kaçınmalarına da neden olabilir. Rekabetin yoğun olması, işletmelerin maliyetleri düşürmek adına daha fazla arayışta olmasına neden olarak verimliliğin arttırılması yönünde baskı oluşturacaktır. Devletin maddi ya da maddi olmayan yollarla verimliliği teşvik edici önlemler alması, verimlilik artışlarını sektörler arasında yayacak politikalar geliştirmesi de verimlilik üzerinde etkili olacaktır.

9 Verimliliği Etkileyen Etkenler -Teknik Etkenler- Üretim yöntemi (teknoloji), kalite, iş etüdü, iş güvenliği ve kazalar ile ergonomi verimlilik üzerinde etkili olan teknik etkenler olarak düşünülmektedir. Üretimde kullanılan yöntem, sonuçta elde edilebilecek verimlilikte ve bu verimliliğin arttırılması için yapılacak faaliyetlerin yapısı üzerinde önemli ölçüde etki yaratmaktadır. Ürünün kalitesi, tasarım aşamasından başlayarak verimlilik üzerinde etki gösterecektir. Ayrıca çağdaş kalite anlayışı açısından bakıldığında, sadece ürüne değil üretim sisteminin ve işletmenin tamamına yönelik kalite anlayışının yerleşmiş olması verimlilik üzerinde olumlu etkiler yaratmaktadır.

10 Verimliliği Etkileyen Etkenler -Teknik Etkenler- İş etüdü genel olarak bir işin yapılmasının en uygun yolunun ve zamanının belirlenmesine ve standart haline getirilmesine yönelik çalışmalar olduğundan, verimlilik üzerinde doğrudan etkisi vardır. İş kazaları genel olarak üretimde yer alan insan etkeninin zarar görmesine, iş yeteneğini kaybetmesine, gecikmeler olmasına, malzeme ve donanım kaybına veya en iyimser olasılıkla üretim hızının yavaşlamasına neden olacağından verimliliği olumsuz etkileyecektir. Ergonomi, insan ile çalışma ortamı ilişkisini inceleyen bir bilim dalıdır. Çalışma ortamının ve bunun içerisinde çalışanların hareket biçimlerinin verimlilik üzerinde etkisi büyüktür.

11 Verimlilik Artışı Verimlilik = Çıktı Miktarı Girdi Miktarı Verimlilik artışı hem işletme özelinde hem de ülke ekonomisi genelinde olumlu etkilere sahiptir. İşletme için verimlilik artışı eldeki kaynakların daha fazla ürün ve dolayısıyla daha fazla gelir yaratacak şekilde kullanıldığını gösterir. Ülke ekonomisi açısından ise bunun sonucu milli gelir artışı anlamına gelecektir.

12 Verimlilik Artışı Ayrıca işletme açısından birim ürün başına düşen kaynak miktarının azalması, beraberinde maliyetlerin azalmasına neden olacaktır. Maliyetlerin azalması beraberinde fiyatların da rekabet koşulları çerçevesinde azaltılabilmesine olanak sağlayacaktır. Bunun dışında ülke ekonomisi açısından üretimde sağlanacak fazlanın (talep sabit iken) fiyatlar genel düzeyini düşüreceği de savunulmaktadır.

13 Verimlilik Artışı Verimlilik artışı sağlamanın çeşitli yolları bulunmaktadır: Birim zamanda daha fazla üretim yapan sermaye donanımına yatırım yapılması Çalışanların birim zamanda daha fazla iş yapabilmeleri için eğitilmesi İşyeri düzeninin iyileştirilerek akışların kolaylaştırılması ve başta zaman olmak üzere kayıpların azaltılması Daha kaliteli girdiler kullanmak yoluyla üretimdeki artıkların azaltılması Ürün tasarımlarının kullanılan malzeme israfını azaltacak şekilde geliştirilmesi Çalışanların güdülenmesini arttıracak uygulamalar yapılması

14 Verimlilik Artışı Verimlilik artışı sağlayan yollar genellikle işletmede sabit sermaye yatırımı kapsamında yapılabilecek işlerle sağlanabilmektedir. Bu nedenle verimlilik artışından beklenen yarar ile bunun elde edilmesi için yapılması gereken yatırımlar kıyaslanarak karar verilmesi gerekmektedir.

15 Verimlilik Türleri Verimlilik ana itibariyle iki şekilde ele alınmaktadır: Toplam faktör verimliliği: Üretimden elde edilen çıktı miktarı ile üretimde kullanılan tüm üretim faktörlerinin miktarı arasındaki ilişkiyi verir. Kısmi faktör verimliliği: Üretimden elde edilen çıktı miktarı ile üretimde kullanılan faktörlerden birinin ya da birkaçının bileşkesinin miktarı arasındaki ilişkiyi verir. Tek üretim faktörü için işgücü verimliliği, makine verimliliği, enerji verimliliği vb. gibi kısmi faktör verimlilikleri söz konusu olabilirken; örneğin üretimde kullanılan birden fazla hammaddenin bir arada değerlendirildiği toplam hammadde (malzeme) verimliliği gibi çoklu faktör oranları da (diğer üretim faktörlerini hesaba katmadığı için) kısmi faktör verimliliği olarak düşünülür.

16 Verimlilik Türleri -Toplam Faktör Verimliliği (TFV)- Toplam faktör verimliliği, üretimde kullanılan tüm faktörler açısından bilgi verdiği için önemlidir. Fakat ölçüm açısından dikkat edilmesi gereken bir durum söz konusudur: Tüm üretim faktörleri aynı ölçüm birimi ile temsil edilmediğinden, toplam faktör verimliliği hesaplanırken fiziksel oran doğrudan hesaplanamamaktadır. Bu nedenle tüm üretim faktörlerini tek bir paydada ifade edecek bir ortak bir birime ihtiyaç vardır. Bu da genellikle üretim faktörlerine harcanan para olmaktadır. Aynı durum birden fazla son ürün olması durumunda da geçerlidir.

17 Verimlilik Türleri -Toplam Faktör Verimliliği (TFV)- Fakat gerek ürün miktarının gerekse üretim faktörleri miktarının para olarak ifade edilmesinde dikkat edilmesi gereken nokta, parasal değer kullanılsa da miktar ilişkisinin korunması gerektiğidir. Bu da özellikle verimliliğin dinamik (zamana bağlı) ölçümü sırasında faktör fiyatlarındaki değişimin dikkate alınmaması gerektiğini belirtir. TFV = Üretim Miktarı İşçilik + Sermaye + Makine Saati + Hammadde +

18 Verimlilik Türleri -Kısmi Faktör Verimliliği- Kısmi faktör verimliliği, kullanılan üretim faktörü sayısına bağlı olarak içerisinde çok sayıda verimlilik hesabını içeren bir kavramdır. En sık kullanılan kısmi verimliliklerin başında işgücü verimliliği gelmektedir. Kısmi faktör verimliliği hesaplanırken mümkün olduğu ölçüde ürün ve faktör miktarları kullanılarak bir hesap yapılmalıdır. Örneğin; İşgücü Verimliliği İV = Ürün Miktarı İşçilik Saati Miktarı

19 Ekonomiklik Üretilen ürünlerden elde edilen gelir ile bu üretim sırasında oluşan maliyet giderleri arasındaki orandır. Teorik olarak verimliliğin parasal ifadesi olarak değerlendirilebilir. Bu koşul ancak üretilen tüm ürünler satıldığı ve ürünlerin satış fiyatları ile üretim faktörlerinin girdi fiyatları değişmediği sürece geçerli olacaktır. Ekonomiklik = Satılan Ürünlerden Elde Edilen Gelir Üretim Sırasında Oluşan Maliyet Giderleri

20 Kârlılık (Rantabilite) Sermayenin parasal verimliliği olarak da ifade edilebilir. Belirli bir dönemde elde edilen kârın, işletmede kullanılan sermayeye oranıdır. Kârlılık, önemli bir finansal gösterge olarak işletmenin pek çok faaliyetinin değerlendirilmesinde kullanılır. Kârlılık = Kâr Sermaye 100

21 Etkinlik Genel olarak bir kaynağın ya da faaliyetin ne derece iyi kullanıldığının ölçütüdür. İşletmedeki kaynakların belirlenen amaç doğrultusunda kullanılma derecesini gösterir. Bir kaynaktan/faaliyetten beklenen standart performans ile onun gerçek performansı arasındaki ilişki olarak tanımlanır. Kaynağın/faaliyetin ölçüm şekline bağlı olarak iki şekilde ifade edilebilir: Etkinlik = Standart Performans Gerçek Performans Etkinlik = ya da Gerçek Performans Standart Performans

22 Etkinlik Etkinlikte hedef değer 1'dir (% 100). Bu değerin altında ve üstündeki değerler sorun oluşturabilir. Etkinlik değerinin 1'den küçük olması (etkinliğin düşük olması), ilgili kaynağın/faaliyetin standart performansın altında kullanıldığını, yani kaynak israfı söz konusu olduğunu gösterir. Etkinlik değerinin 1'den (çok) büyük olması ise; Standart performansın yanlış belirlendiğini gösterebilir. Bu performansın elde edilmesi için kalite gibi belli koşulların göz ardı edilmiş olması anlamına gelebilir.

23 Etkililik İşletmenin planlarına ulaşma derecesi ile ilgili bir kavramdır. Genel olarak bir kaynağın/faaliyetin planlanan performansı ile onun gerçek performansı arasındaki ilişki olarak tanımlanır. Kaynağın/faaliyetin ölçüm şekline bağlı olarak iki şekilde ifade edilebilir: Etkililik = Planlanan Performans Gerçek Performans ya da Etkililik = Gerçek Performans Planlanan Performans

24 Etkililik Etkililikte hedef değer 1'dir (% 100). Bu değerin altında ve üstündeki değerler sorun oluşturabilir. Etkililik değerinin 1'den küçük olması ilgili kaynak/faaliyet ile ilgili olarak yapılan planların gerçekleşmediğini, bir sorun olduğunu gösterir. Etkililik değerinin 1'den büyük olması planlananın ötesinde bir performans gösterildiğini belirtir. Bu durum ilk bakışta olumluymuş gibi görünse de elde edilen üretim fazlasının satışa dönüşmemesi nedeniyle stok artışı ya da planlanandan fazla kaynak kullanılması nedeniyle maliyet artışı gibi sonuçlar doğurabilir.

25 Üretkenlik Dinamik bir ölçüttür. Bir üretim faaliyetinden iki farklı dönemde elde edilen ürün miktarının karşılaştırılmasıdır. Elde edilen çıktı miktarının değişim yönünü verir. Üretkenlik = 2. Dönemde Elde Edilen Çıktı Miktarı 1. Dönemde Elde Edilen Çıktı Miktarı

26 Örnek 1 Ahşap meyve kasaları üreten bir işletmede geçen aydan farklı olarak yeni bir çalışan işe alınmıştır. Bu çalışanın görevi daha kaliteli ağaç kütükleri alınmasını sağlamaktır. İşletmenin geçen ay ve bu ay günlük olarak kullandığı girdi miktarları ve üretim miktarları tabloda yer almaktadır. İşletme günde 8 saat çalışmaktadır ve bu ay 11 işçi vardır. Buna göre işletmenin verimliliği ne yönde değişmiştir? Yeni işçi alma kararı olumlu sonuçlanmış mıdır?

27 Örnek 1 Günlük Geçen Ay (1) Bu Ay (2) Birim Maliyet Üretim Miktarı (adet kasa) Hammadde (adet kütük) /kütük İşçilik (adam saat) 8x10=80 8x11=88 10 /adam saat Enerji (kwh) /kwh Makine (makine saat) /makine saat 200 kasa Hammadde Verimliliği (HV) 1 = = 10 kasa/kütük 20 kütük HV 2 = 230 = 11,5 kasa/kütük 20 Değişim: VI Hammadde = HV 2 = 11,5 = 1,15 % 15 artış HV 1 10

28 Örnek kasa İşgücü Verimliliği (IV) 1 = = 2,50 kasa/adam saat 80 adam saat IV 2 = 230 = 2,61 kasa/adam saat 88 Değişim: VI İşgücü = IV 2 = 2,61 = 1,044 % 4,4 artış IV 1 2, kasa Enerji Verimliliği (EV) 1 = = 20,00 kasa/kwh 10 kwh EV 2 = 230 = 17,69 kasa/kwh 13 Değişim: VI Enerji = EV 2 = 17,69 = 0,8845 % 11,55 azalma EV 1 20, kasa Makine Verimliliği (MV) 1 = = 20,00 kasa/makine saat 10 makine saat MV 2 = 230 = 19,17 kasa/makine saat 12 Değişim: VI Makine = MV 2 MV 1 = 19,17 20,00 = 0,9585 % 4,15 azalma

29 Örnek 1 Verilen durumda kısmi verimlilikler incelendiğinde hammadde ve işgücü verimliliği artarken, makine ve enerji verimliliğinin azaldığı görülmektedir. Verilen kararın sonucuna karar vermeden önce toplam faktör verimliliklerini (TFV) de incelemek gerekir. TFV 1 = 200 kasa 20 kütük 100 kütük + 80 ad sa kwh 2 ad sa kwh + (10 mak sa 10 mak sa ) TFV 1 = 0,0697 kasa/ girdi TFV 2 = (12 5) = 0,0775 kasa/ girdi Değişim: VI TFV = TFV 2 = 0,0775 = 1,1119 % 11,19 artış TFV 1 0,0697

30 Örnek 2 Örnek 1'deki durumda miktar bilgileri aynı iken girdi maliyetleri ve ürün fiyatı sabit olmayıp iki ay arasındaki farklar tabloda gösterilmektedir. Üretilen tüm ürünlerin satıldığı düşünülmektedir. Buna göre işletmenin ekonomikliği nasıl değişmiştir? Birim Fiyat/Maliyet Geçen Ay (1) Bu Ay (2) Ürün fiyatı ( /kasa) Hammadde maliyeti ( /kütük) İşçilik maliyeti ( /adam saat) 10,0 11,5 Enerji maliyeti ( /kwh) 2 1,98 Makine maliyeti ( /makine saat) 5 5

31 Örnek 2 Örnek 1 ile kıyaslandığında, ürün ve girdi miktarları değişmediği için verimlilikler değişmemiştir. Fiyatlardaki değişimler fiziksel oranları etkilemeyecektir. Fakat ekonomiklik (E) değişmektedir: E 1 = (10 5) 3600 satış geliri E 1 = = 1,254 satış geliri/ üretim gideri 2870 üretim gideri E 2 = , ,98 + (12 5) 4370 satış geliri E 2 = = 1,249 satış geliri/ üretim gideri 3497,74 üretim gideri

32 Örnek 2 Değişim: Ekonomiklik Değişimi = E 2 = 1,249 E 1 1,254 = 0,996 Bu koşullar altında verimlilik artmış olsa da (bakınız Örnek 1) ekonomiklikte % 0,4 azalma söz konusudur. Yani birim üretim faktörü harcaması başına elde edilen ürün satış geliri % 0,4 daha azdır.

33 Örnek 3 Örnek 1'deki veriler doğrultusunda işletmenin üretkenliği nasıl değişmiştir. İkinci dönemdeki üretim miktarı Üretkenlik = Birinci dönemdeki üretim miktarı Üretkenlik = = 1,15 İşletmenin üretkenliği % 15 artmıştır.

34 Örnek 4 Bir işletmede kullanılan üretim faktörlerine ilişkin bilgiler tabloda yer almaktadır. Buna göre işletmenin etkinlik ve etkililiği ne durumdadır? Standart Planlanan Gerçekleşen Üretim miktarı (adet) İşçilik (adet/işçi gün) ,5 Makine (mak sa/adet) 0, , ,00402 Üretim Etkililiği = Gerçekleşen Çıktı Planlanan Çıktı = = 0,995

35 Örnek 4 İşgücü Etkinliği = Gerçek Performans Standart Performans = 99,5 adet/işçi gün 100 adet/işçi gün = 0,995 İşgücü Etkililiği = Gerçek Performans Planlanan Performans = 99,5 adet/işçi gün 90 adet/işçi gün =1,106 Makine Etkinliği = Standart Performans Gerçek Performans 0,00300 mak sa/adet = 0,00402 mak sa/adet = 0,746 Makine Etkililiği = Planlanan Performans Gerçek Performans = 0,00400 mak sa/adet 0,00402 mak sa/adet = 0,995

36 Örnek 4 İşletmenin genel etkililiğine bakıldığında 0,995 değeri işletmenin genel olarak planlanan çıktısını elde etmeye yakın düzeyde çalıştığını göstermektedir. Fakat az da olsa (% 0,5) karşılanamayan bir talep söz konusudur. İşgücünün etkinliği değerlendirildiğinde; işçilerin etkin, yani standart performansa yakın düzeyde (% 99,5) çalıştıkları görülmektedir. Etkililik değeri 1,106 çıkmıştır. Bunun anlamı işçilerin planlanandan % 10,6 daha yüksek bir performans gösterdikleridir. İşletmenin genel üretim etkililiği ile birlikte değerlendirildiğinde, planlanandan % 10,6 fazla bir performansla planlanan üretimden biraz eksik üretilmiş ve bu yapılırken standart performansa yakın çalışılmış olması işgücü açısından yanlış bir planlama olduğunu göstermektedir.

37 Örnek 4 Makineler standart performansa göre % 25,4 eksik performansla çalışmaktadırlar (etkinlik % 74,6). Buna karşın etkililik değeri % 99,5 bulunmuştur. Bunun anlamı makinelerin (muhtemelen talep doğrultusunda) daha düşük hızda çalışmak üzere planlanmış olmasıdır. Makineler planlanan performansa yakın bir oranda (% 99,5) çalışmış olsa da, performanstaki % 0,5 düzeyindeki eksiklik üretim miktarının istenen düzeyden biraz eksik olmasına yol açacaktır.