TRABZON YÖRESİ BALLARINDA POLEN ANALİZİ Ahter FİŞNE DOKTORA TEZİ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ŞUBAT 2016
Ahter FİŞNE tarafından hazırlanan Trabzon Yöresi Ballarında Polen Analizi adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından OY BİRLİĞİ ile Gazi Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalında DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman: Prof. Dr. Sevil PEHLİVAN Biyoloji, Gazi Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Doktora Tezi olduğunu onaylıyorum...... Başkan : Prof. Dr. Mecit VURAL Biyoloji, Gazi Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Doktora Tezi olduğunu onaylıyorum... Üye : Prof. Dr. Musa DOĞAN Biyolojik Bilimler, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Doktora Tezi olduğunu onaylıyorum....... Üye : Prof. Dr. Münevver PINAR Biyoloji, Ankara Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Doktora Tezi olduğunu onaylıyorum... Üye : Prof. Dr. İsmühan POTOĞLU ERKARA Biyoloji, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Doktora Tezi olduğunu onaylıyorum... Tez Savunma Tarihi:.../. / Jüri tarafından kabul edilen bu tezin Doktora Tezi olması için gerekli şartları yerine getirdiğini onaylıyorum... Prof. Dr. Metin GÜRÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü
ETİK BEYAN Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; Tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, Tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, Tez çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi, Kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, Bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu, bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim. Ahter FİŞNE
iv TRABZON YÖRESİ BALLARINDA POLEN ANALİZİ (Doktora Tezi) Ahter FİŞNE GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Şubat 2016 ÖZET Trabzon ili; Ortahisar (merkez ilçe), Akçaabat, Araklı, Arsin, Beşikdüzü, Çarşıbaşı, Çaykara, Dernekpazarı, Düzköy, Hayrat, Köprübaşı, Maçka, Of, Sürmene, Şalpazarı, Tonya, Vakfıkebir ve Yomra ilçelerinin 85 farklı yöresinden 2009-2012 yılları arasında; Haziran-Ekim aylarında toplanan bal örneklerinde polen analizi yapılmıştır. Bu örneklerin 10 gramında bulunan toplam polen sayısı (TPS-10 g) ve bal örneklerinde bulunan polenlerin ait olduğu bitki taksonları tespit edilmiştir. Trabzon yöresi ballarında 24 ü familya, 24 i cins ve 2 tanesi de tür düzeyinde olmak üzere toplam 50 taksonun poleni teşhis edilmiştir. Bu polenlerin çoğu Apiaceae, Asteraceae, Brassicaceae, Cistaceae, Ericaceae, Fabaceae, Fagaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyalarına aittir. Balda polenlerine en yüksek oranda rastlanan takson ise yörenin doğal bitkilerinden olan Fagaceae familyasından Castanea sativa Miller dir. 85 adet bal örneğinden 4 tanesi unifloral (tek çiçek kaynaklı) bal olarak belirlenmiştir. Unifloral balların tamamı Castanea sativa balı olarak tanımlanmıştır. Geriye kalan 81 adet bal örneği ise multifloral (çok çiçek kaynaklı) bal olarak belirlenmiştir. Ayrıca yapılan analizler sonucunda 48 adet bal örneğinde çeşitli miktarlarda Rhododendron L. (Ericaceae) polenlerine rastlanmıştır. Bu taksonun polenlerini içeren baldan belli miktarın üzerinde yenildiğinde zehirlenme belirtileri gösterdiği için, balda polen analizlerinde bu taksonun poleninin varlığı önem taşımaktadır. Trabzon yöresine ait bal örneklerinin toplam polen sayılarının (TPS-10 g) 2 845 adet ile 1 525 683 adet arasında değiştiği görülmüştür. Bal örnekleri TPS-10 g miktarlarına göre gruplandırıldığında, 85 adet bal örneğinden 4 tanesi poleni çok zengin, 23 tanesi poleni zengin, 39 tanesi poleni normal ve 19 tanesi de polence fakir ballar olarak belirlenmiştir. Bilim Kodu : 203.1.016 Anahtar Kelimeler : Bal, Polen Analizi, TPS-10 g, Trabzon Sayfa Adedi : 226 Danışman : Prof. Dr. Sevil PEHLİVAN
v POLLEN ANALYSIS OF THE HONEYS WHICH ARE PRODUCED FROM TRABZON REGION (Ph. D. Thesis) Ahter FİŞNE GAZİ UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES February 2016 ABSTRACT Pollen analyses of the honey samples have been collected from June to October in 2009, 2010, 2012 from 85 different regions in Ortahisar (central district), Akçaabat, Araklı, Arsin, Beşikdüzü, Çarşıbaşı, Çaykara, Dernekpazarı, Düzköy, Hayrat, Köprübaşı, Maçka, Of, Sürmene, Şalpazarı, Tonya, Vakfıkebir and Yomra districts of Trabzon province. Number of pollens found in 10 grams of each sample (TPS-10 g) and the name of plant taxa of pollens found in honey samples have been identified. 24 of them at family, 24 of them at genus and 2 of them at species level; in total pollens of 50 taxa have been identified in the honeys of Trabzon province. Most of those pollens belong to Apiaceae, Asteraceae, Brassicaceae, Cistaceae, Ericaceae, Fabaceae, Fagaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae family. Castanea sativa Miller from the Fagaceae family which is one of the natural plants of the region, is a taxon which has the highest ratio of pollens in the honeys. 4 of the 85 honey samples have been identified as unifloral (originated from a single flower) honeys. All of unifloral honeys have been identified as Castanea sativa honey. The remaining 81 honey samples have been determined as multifloral (originated from various flowers) honeys. Another result of the analysis is that various amounts of Rhododendron L. (Ericaceae) pollens have been found in 48 honey samples. When people eat over a certain amount of honey containing this taxon pollens, symptoms of poisoning are observed. Thus in honey pollen analysis the presence of this taxon pollen is important. It has been determined that total pollen numbers (TPS-10 g) of honey samples of Trabzon region ranged between 2 845 and 1 525 683 units. When the honey specimens were grouped according to TPS-10 g amounts, 4 of the 85 honey samples have been determined as very rich, 23 of them as pollen-rich, 39 of them as pollen normal, and 19 of them have been determined as pollen poor honeys. Science Code : 203.1.016 Key Words : Honey, Pollen Analysis, TPS-10 g, Trabzon Page Number : 226 Supervisor : Prof. Dr. Sevil PEHLİVAN
vi TEŞEKKÜR Doktora tez çalışmalarım sırasında değerli fikir ve yardımları ile desteğini ve güvenini her zaman hissettiğim tez danışmanın değerli hocam sayın Prof. Dr. Sevil PEHLİVAN a, bilgi ve deneyimleri ile tezime katkı sağlayan, tez izleme komitesindeki sayın hocalarım Prof. Dr. Mecit VURAL ve Prof. Dr. Musa DOĞAN a, Bilgi ve görüşlerinden yararlandığım, benden yardımlarını ve dostluğunu hiç esirgemeyen değerli hocam sayın Doç. Dr. Hülya ÖZLER e, Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Botanik Anabilim Dalı Palinoloji Laboratuvarı nın bütün imkânlarından yararlanmamı sağlayan, büyük yardımlarını gördüğüm sayın hocam Yrd. Doç. Dr. Cahit DOĞAN a, tez çalışmam için topladığım ve fotoğraflarını çektiğim bitkilerin teşhisinde yardımlarını aldığım çalışma arkadaşım Arş. Gör. Dr. Ufuk ÖZBEK e, tezimin yazımı sırasındaki çeşitli aşamalarda yardımlarını aldığım ve desteğini her zaman en yakınımda hissettiğim canım arkadaşım Uzman Tuğba ERTUĞRUL a, tezimin yazımı sırasında fikir ve deneyimleri ile bana yol gösteren Nilgün ERDOĞAN a, tez çalışmamdaki istatistiksel analizler konusunda yardımlarını aldığım Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Mali Hizmetler Uzmanı Bütçe Grup Sorumlusu Gürkan ULUIŞIK ve yine aynı kurum uzmanlarından Emre Erçin SARISOY a, doktora eğitimim sırasında idari süreçlerin sorunsuz ilerlemesini sağlayan Fen Bilimleri Enstitüsü akademik ve idari personeline ve öğrenci işleri personeli Doğan KARA ya, Trabzon İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Arıcılık Biriminden Muzaffer KARABAYIR a, Trabzon İli Arı Yetiştiricileri Birliği çalışanlarına ve özellikle araştırma bölgesinde bizden yardımlarını hiç esirgemeyen arıcılarımıza en içten sevgi ve saygılarımla teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında, özellikle örneklerin toplanması ve arazi çalışmalarım sırasında çok büyük emeği olan canım babam Arif YAVRU ya, uzun ve zorlu bir süreç olan doktora eğitimim boyunca bu sürecin her anını benimle yaşayan, anlayışını hiç eksik etmeyen sevgili eşim Ahmet FİŞNE ye, yaşam kaynağım canım oğlum Emir FİŞNE ye ve her zaman yanımda olan varlıklarıyla destek ve mutluluk bulduğum annem Ruhan YAVRU ve kardeşlerim Öznur YAVRU ULUIŞIK ile Sena YAVRU ya sonsuz teşekkür ederim. Bu tez çalışması, Gazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) birimi tarafından 05/2009-02 nolu proje ile desteklenmiştir.
vii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... ABSTRACT... TEŞEKKÜR... İÇİNDEKİLER... ÇİZELGELERİN LİSTESİ... iv v vi vii xiv ŞEKİLLERİN LİSTESİ... xxii RESİMLERİNLİSTESİ... xxiii HARİTALARIN LİSTESİ... SİMGELER VE KISALTMALAR... xiv xv 1. GİRİŞ... 1 2. GENEL BİLGİLER... 5 2.1. Arıcılığın Tarihçesi ve Önemi... 5 2.2. Arı Ürünleri ve Kullanım Alanları... 6 2.2.1. Polen... 6 2.2.2. Bal... 8 2.2.3. Propolis... 12 2.2.4. Arı sütü... 13 2.2.5. Bal mumu... 14 2.2.6. Arı zehiri... 14 2.3. Çalışmaya Temel Oluşturan Kaynaklar... 15 2.4. Araştırma Bölgesinin Genel Özellikleri... 24 2.4.1. Coğrafi durumu... 24 2.4.2. İklimi... 26
viii Sayfa 2.4.3. Bitki örtüsü... 27 2.5. Türkiye de ve Trabzon da Arıcılık... 30 3. MATERYAL ve METOD... 35 3.1. Materyal... 35 3.2. Metod... 39 3.2.1. Bazik-fuksinli gliserin jelatin hazırlanması... 39 3.2.2. Balda polen analizi için preparat hazırlanması... 39 3.2.3. Yöreden toplanan bitkilerden referans polen preparatları hazırlanması.. 40 3.2.4. Polen preparatlarının incelenmesi... 41 3.2.5. Balda toplam polen sayısının (TPS) tespiti için preparat hazırlanması... 42 3.2.6. Toplam polen sayısının (TPS-10 g) tespiti için hazırlanan preparatların incelenmesi... 43 4. ARAŞTIRMA BULGULARI... 45 4.1. Ortahisar İlçesi Ballarının Polen Analizi... 45 4.1.1. Akkaya Mahallesi... 45 4.1.2. Geçit Mahallesi-1... 46 4.1.3. Bozkurt Mahallesi... 47 4.1.4. Geçit Mahallesi-2... 49 4.1.5. Bengisu Mahallesi... 50 4.1.6. Yeşilyurt Mahallesi... 51 4.1.7. Yanyamaç Mahallesi... 52 4.1.8. Karakaya Mahallesi... 53 4.1.9. Ağıllı Mahallesi-1... 54 4.1.10. Kendirli Mahallesi... 55 4.1.11. Ağıllı Mahallesi-2... 56
ix Sayfa 4.2. Sürmene İlçesi Ballarının Polen Analizi... 57 4.2.1. Yeşilköy Mahallesi... 57 4.2.2. Gültepe Mahallesi... 58 4.2.3. Yeniay Mahallesi... 59 4.2.4. Ormanseven Mahallesi... 60 4.2.5. Aşağıovalı Mahallesi... 61 4.3. Tonya İlçesi Ballarının Polen Analizi... 62 4.3.1. Kalınçam Mahallesi-1... 62 4.3.2. Kalınçam Mahallesi-2... 63 4.3.3. İskenderli Mahallesi-1... 64 4.3.4. Kalınçam Mahallesi-3... 65 4.3.5. Hoşarlı Mahallesi... 66 4.3.6. Erikbeli Yaylası... 67 4.3.7. Zevon Yaylası... 68 4.3.8. İskenderli Mahallesi-2... 69 4.3.9. Biçinlik Mahallesi... 70 4.3.10. Kadıralak Yaylası... 71 4.3.11. Zere Yaylası... 72 4.4. Of İlçesi Ballarının Polen Analizi... 73 4.4.1. Sulaklı Mahallesi... 73 4.4.2. Yazlık Mahallesi... 74 4.4.3. Ballıca Mahallesi... 75 4.4.4. Ağaçseven Mahallesi... 76 4.4.5. Uğurlu Mahallesi... 77
x Sayfa 4.5. Beşikdüzü İlçesi Ballarının Polen Analizi... 78 4.5.1. Oğuz Mahallesi-1... 78 4.5.2. Oğuz Mahallesi-2... 79 4.5.3. Ağaçlı Mahallesi... 80 4.6. Maçka İlçesi Ballarının Polen Analizi... 81 4.6.1. Ormanüstü Mahallesi... 81 4.6.2. Temelli Mahallesi... 82 4.6.3. Yazlık Mahallesi... 83 4.7. Şalpazarı İlçesi Ballarının Polen Analizi... 84 4.7.1. Kasımağzı Mahallesi... 84 4.7.2. Gökçeköy Mahallesi-1... 85 4.7.3. Gökçeköy Mahallesi-2... 86 4.7.4. Yeşilyurt Mahallesi... 87 4.7.5. Akkiriş Mahallesi... 88 4.7.6. Gökçeköy Mahallesi-3... 89 4.8. Yomra İlçesi Ballarının Polen Analizi... 91 4.8.1. Çınarlı Mahallesi... 91 4.8.2. İkisu Mahallesi-1... 92 4.8.3. İkisu Mahallesi-2... 93 4.8.4. Çamlıyurt Yaylası... 95 4.8.5. Çamlıyurt Mahallesi... 96 4.9. Düzköy İlçesi Ballarının Polen Analizi... 97 4.9.1. Çayırbağı Mahallesi (Dikenli tepe mevkii)... 97 4.9.2. Çayırbağı Mahallesi (Kırıklık arkası mevkii)... 99
xi Sayfa 4.9.3. Çayırbağı Mahallesi... 100 4.9.4. Mezere Yaylası... 101 4.9.5. Çayırbağı Mahallesi (Kolobina mevkii)... 102 4.10. Çaykara İlçesi Ballarının Polen Analizi... 103 4.10.1. Demirkapı Mahallesi-1... 103 4.10.2. Taşkıran Mahallesi... 104 4.10.3. Çayıroba Mahallesi-1... 105 4.10.4. Çayıroba Mahallesi-2... 106 4.10.5. Merkez Mahallesi... 107 4.10.6. Demirkapı Mahallesi-2... 108 4.10.7. Demirkapı Mahallesi-3... 109 4.11. Akçaabat İlçesi Ballarının Polen Analizi... 110 4.11.1. Yıldızlı Mahallesi... 110 4.11.2. Uçarsu Mahallesi... 111 4.11.3. Akçaköy Mahallesi-1... 112 4.11.4. Akçaköy Mahallesi-2... 113 4.12. Dernekpazarı İlçesi Ballarının Polen Analizi... 114 4.12.1. Kondu Mahallesi-1... 114 4.12.2. Kondu Mahallesi-2... 115 4.12.3. Kondu Mahallesi-3... 116 4.12.4. Yenice Mahallesi-1... 117 4.12.5. Yenice Mahallesi-2... 118 4.13. Araklı İlçesi Ballarının Polen Analizi... 120 4.13.1. Yeşilce Mahallesi... 120
xii Sayfa 4.13.2. Değirmencik Mahallesi... 121 4.13.3. Yoncalı Mahallesi... 122 4.13.4. Merkez Mahallesi... 123 4.13.5. Bahçecik Mahallesi... 124 4.14. Çarşıbaşı İlçesi Ballarının Polen Analizi... 125 4.14.1. Kavaklı Mahallesi... 125 4.15. Köprübaşı İlçesi Ballarının Polen Analizi... 126 4.15.1. Çifteköprü Mahallesi... 126 4.15.2. Gündoğan Mahallesi... 127 4.16. Hayrat İlçesi Ballarının Polen Analizi... 128 4.16.1. Sarmaşık Mahallesi... 128 4.17. Arsin İlçesi Ballarının Polen Analizi... 129 4.17.1. Harmanlı Mahallesi-1... 129 4.17.2. Yolüstü Mahallesi... 130 4.17.3. Harmanlı Mahallesi-2... 131 4.18. Vakfıkebir İlçesi Ballarının Polen Analizi... 132 4.18.1. Deregözü Mahallesi-1... 132 4.18.2. Deregözü Mahallesi-2... 133 4.19. Trabzon-Gümüşhane Sınırı Ballarının Polen Analizi... 134 4.19.1. Yağmurdere Köyü... 134 4.20. Teşhisi Yapılan Polenlerin Genel Morfolojik Özellikleri... 156 4.21. İstatistiksel Analiz... 163 5. TARTIŞMA... 165 6. SONUÇ ve ÖNERİLER... 187
xiii Sayfa KAYNAKLAR... 191 EKLER... 203 EK-1. Terminoloji... 204 EK-2. Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları... 209 EK-3. Toplam polen sayısı (TPS-10 g) çok zengin, zengin, normal ve fakir olan bal örneklerinin mikroskop görüntülerine örnekler... 222 ÖZGEÇMİŞ... 224
xiv ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 2.1. Trabzon ili endemik bitkilerinden bazıları... 28 Çizelge 2.2. Trabzon ili ballı bitkilerinden birkaçının polen ve nektar kapasiteleri... 29 Çizelge 2.3. Türkiye de arıcılık yapılan köy sayısı, yeni ve eski kovan sayısı, bal (ton) ve balmumu (ton) miktarları... 32 Çizelge 3.1. Bal örneklerinin toplandığı yöreler, yörelerin rakımları ve balların toplandığı tarihler... 36 Çizelge 4.1. Akkaya Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 45 Çizelge 4.2. Geçit Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 46 Çizelge 4.3. Bozkurt Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 48 Çizelge 4.4. Geçit Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 49 Çizelge 4.5. Bengisu Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 50 Çizelge 4.6. Yeşilyurt Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 51 Çizelge 4.7. Yanyamaç Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 52 Çizelge 4.8. Karakaya Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 53 Çizelge 4.9. Ağıllı Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 54
xv Çizelge Sayfa Çizelge 4.10. Kendirli Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 55 Çizelge 4.11. Ağıllı Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 56 Çizelge 4.12. Yeşilköy Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 57 Çizelge 4.13. Gültepe Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 58 Çizelge 4.14. Yeniay Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 59 Çizelge 4.15. Ormanseven Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 60 Çizelge 4.16. Aşağıovalı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 61 Çizelge 4.17. Kalınçam Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 62 Çizelge 4.18. Kalınçam Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 63 Çizelge 4.19. İskenderli Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 64 Çizelge 4.20. Kalınçam Mahallesi-3 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 65 Çizelge 4.21. Hoşarlı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 66
xvi Çizelge Sayfa Çizelge 4.22. Erikbeli Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 67 Çizelge 4.23. Zevon Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 68 Çizelge 4.24. İskenderli Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 69 Çizelge 4.25. Biçinlik Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 70 Çizelge 4.26. Kadıralak Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 71 Çizelge 4.27. Zere Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 72 Çizelge 4.28. Sulaklı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 73 Çizelge 4.29. Yazlık Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 74 Çizelge 4.30. Ballıca Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 75 Çizelge 4.31. Ağaçseven Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 76 Çizelge 4.32. Uğurlu Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 77 Çizelge 4.33. Oğuz Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 78
xvii Çizelge Sayfa Çizelge 4.34. Oğuz Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 79 Çizelge 4.35. Ağaçlı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 80 Çizelge 4.36. Ormanüstü Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 81 Çizelge 4.37. Temelli Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 82 Çizelge 4.38. Yazlık Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 83 Çizelge 4.39. Kasımağzı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 84 Çizelge 4.40. Gökçeköy Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 85 Çizelge 4.41. Gökçeköy Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 86 Çizelge 4.42. Yeşilyurt Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 87 Çizelge 4.43. Akkiriş Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 88 Çizelge 4.44. Gökçeköy Mahallesi-3 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 90 Çizelge 4.45. Çınarlı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 91
xviii Çizelge Sayfa Çizelge 4.46. İkisu Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 92 Çizelge 4.47. İkisu Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 94 Çizelge 4.48. Çamlıyurt Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 95 Çizelge 4.49. Çamlıyurt Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 96 Çizelge 4.50. Çayırbağı Mahallesi (Dikenli tepe mevkii) bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 98 Çizelge 4.51. Çayırbağı Mahallesi (Kırıklık arkası mevkii) bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 99 Çizelge 4.52. Çayırbağı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 100 Çizelge 4.53. Mezere Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 101 Çizelge 4.54. Çayırbağı Mahallesi (Kolobina mevkii) bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 102 Çizelge 4.55. Demirkapı Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 103 Çizelge 4.56. Taşkıran Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 104 Çizelge 4.57. Çayıroba Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 105
xix Çizelge Sayfa Çizelge 4.58. Çayıroba Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 106 Çizelge 4.59. Merkez Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 107 Çizelge 4.60. Demirkapı Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 108 Çizelge 4.61. Demirkapı Mahallesi-3 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 109 Çizelge 4.62. Yıldızlı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 110 Çizelge 4.63. Uçarsu Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 111 Çizelge 4.64. Akçaköy Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 112 Çizelge 4.65. Akçaköy Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 113 Çizelge 4.66. Kondu Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 114 Çizelge 4.67. Kondu Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 115 Çizelge 4.68. Kondu Mahallesi-3 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 116 Çizelge 4.69. Yenice Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 117
xx Çizelge Sayfa Çizelge 4.70. Yenice Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 119 Çizelge 4.71. Yeşilce Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 120 Çizelge 4.72. Değirmencik Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 121 Çizelge 4.73. Yoncalı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 122 Çizelge 4.74. Merkez Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 123 Çizelge 4.75. Bahçecik Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 124 Çizelge 4.76. Kavaklı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 125 Çizelge 4.77. Çifteköprü Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 126 Çizelge 4.78. Gündoğan Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 127 Çizelge 4.79. Sarmaşık Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 128 Çizelge 4.80. Harmanlı Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 129 Çizelge 4.81. Yolüstü Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 130
xxi Çizelge Sayfa Çizelge 4.82. Harmanlı Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 131 Çizelge 4.83. Deregözü Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 132 Çizelge 4.84. Deregözü Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 133 Çizelge 4.85. Yağmurdere Köyü bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g)... 134 Çizelge 4.86. Trabzon yöresine ait bal örneklerinde tespit edilen polen yüzdeleri... 135 Çizelge 4.87. Trabzon yöresine ait balların polen spektrumu... 140 Çizelge 4.88. Trabzon ballarının 10 gramında bulunan toplam polen sayısı (TPS-10 g), polen durumu ve balların içerdiği takson sayısı... 145 Çizelge 4.89. Bal örneklerinde tespit edilen polenlerin yüzde aralıkları ve taksonların bulundukları örnek sayısı... 147 Çizelge 4.90. Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu... 149 Çizelge 4.91. Temel göstergeler... 166 Çizelge 4.92. Tek yönlü varyans analizi sonuçları... 166
xxii ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 3.1. Preparatlarda polen sayımları yapılırken izlenen tarama yöntemi... 42 Şekil 5.1. Bal örneklerinde tespit edilen bitki taksonlarının bulundukları örnek sayısını gösteren grafik... 171 Şekil 5.2. Bal örneklerinin TPS-10 g miktarına göre gruplandırılmasını gösteren grafik... 188
xxiii RESİMLERİN LİSTESİ Resim Sayfa Resim 2.1. Trabzon ilindeki ballı bitkilerden birkaçının fotoğrafı... 29 Resim 3.1. Polen analizi yapılan bal örneklerinin fotoğrafları... 35 Resim 3.2. a) Ortahisar; b) Tonya; c) Akçaabat; d) Maçka ilçelerinde bulunan arılıkların bazıları... 38 Resim 3.3. Bal örneklerinin toplandığı kovanlardan örnekler... 38
xxiv HARİTALARIN LİSTESİ Harita Sayfa Harita 2.1. Trabzon ili ve ilçeleri... 25 Harita 2.2. Türkiye de, 2014 yılında illere göre bal üretimi miktarı (kg)... 33
xxv SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Simgeler Açıklamalar ºС Santigrat derece g Gram kg Kilogram km Kilometre km 2 Kilometre kare m Metre ml Mililitre mm Milimetre mm 3 Milimetre küp TPS-10 g 10 gram baldaki toplam polen sayısı Kısaltmalar Açıklamalar TÜİK SSK Türkiye İstatistik Kurumu Sosyal Sigortalar Kurumu
1 1. GİRİŞ Bal insanlar için eski çağlardan beri değerli bir besin maddesi olarak önemini korumaktadır. Ancak balın kalitesi, üretildiği yerin coğrafik yapısı ve bitkisel özelliklerine bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Balın kalitesini ortaya koyan en önemli ölçüt kimyasal ve fiziksel özelliklerinin yanı sıra sahip olduğu polen içeriğidir. Baldaki polen analizleriyle ballar orijinlerine göre sınıflandırılabilmektedir. Balda en çok hangi bitkinin poleni bulunmuşsa, bal o bitkinin adı ile anılmaktadır. Böylece balın, polen oranı ile orantılı olarak, poleni veren bitkilerden alındığı kabul edilmektedir (Sorkun, 1985). Türk Gıda Kodeksi Bal Tebliği ne göre ballar bitki ve coğrafi orijinine göre etiketlenerek satışa sunulmaktadır. Balın bitki kaynağının teşhisinde ve coğrafik işaretinde o bölgenin balında polen analizinin mutlaka yapılmış olması gerekmektedir (Güzel, 2014). Bal içerisinde, aynı taksona ait polenlerin oranının % 45 ten çok olması o balın unifloral (monofloral- tek çiçek kaynaklı) olduğunu göstermektedir. Bu balların lezzeti, rengi ve tadı karakteristiktir. Arı her seferinde sadece tek bir türün çiçeklerinden nektar ya da polen toplama eğilimindedir. Ancak bölgede yoğunluk bakımından tek tür hâkimiyeti yoksa arılar çeşitli taksonların çiçeklerinden nektar ve polen toplamaktadırlar. Bu şekilde oluşan ballar ise multifloral (polifloral-çok çiçek kaynaklı) olarak isimlendirilmektedir (Deodikar, 1965). Piyasada hem daha kolay pazarlanması hem de tüketicilerin istedikleri bal çeşidine daha kolay ulaşabilmeleri nedeni ile monofloral ballar daha değerli kabul edilir ve bu nedenle ticari anlamda önemli olup, genellikle polifloral ballardan daha yüksek fiyatlara satılmaktadırlar (Oddo, Stefanini, Piazza, ve Accorti, 1988; Oddo ve Bogdanov, 2004; Atanassova, Yurukova ve Lazarova, 2012). Arının kullandığı bitkisel kaynakların çok çeşitli olmasından ve farklı iklim şartlarında elde edilmesinden dolayı üretilen hiçbir bal diğeri ile tam olarak benzer değildir. Dolayısıyla ballar özellikle tat ve aroma açısından büyük farklılıklar göstermektedir (Crane, 1990: 593). Balın toplam polen sayısı (TPS-10 g) değerinin, sahte ve saf balların ayırt edilmesinde bir kriter olabileceği belirtilmektedir. Bu amaçla yapılan çalışmalarda Lieux (1972), Moar
2 (1985) ve Jose, Demalsy, Parent ve Alexander (1987) Lycopodium sporlarını kullanarak 10 gram baldaki TPS değerini tespit etmişlerdir. Balların polen içeriklerini üretimin yapıldığı bölgenin floristik kompozisyonu belirlemektedir. İklimsel özellikleri ve yaklaşık 12 000 bitki türünün yayılış gösterdiği ülkemiz arıcılık açısından oldukça yüksek potansiyele sahiptir. Ancak ülkemizin sahip olduğu zengin bitki çeşitliliği bilinmesine rağmen bal üretimine hangi bitkinin katkı sağladığı konusunda detaylı çalışmalara gereksinim bulunmaktadır. Bu nedenle bitki çeşitliliğinin bal üretimine katkısının belirlenmesinde yardımcı olacak en önemli yöntem ballarda polen analizleridir. Bu yüzden ülkemizde üretilen balların palinolojik incelemesine yönelik çalışmaların son yıllarda giderek artmasıyla nektar veren bitki türlerinin belirlenmesi ve ürün kalitesinin yükseltilmesi hedeflenmektedir. Bu tür çalışmalardan elde edilecek veriler, hem balların niteliğinin hem de değerinin artmasına katkı sağlamaktadır. Ayrıca bu verilerden yararlanılarak üstün özellikte bal üretilebilecek floristik bölgelerin belirlenmesi de mümkün olabilmektedir (Terzi, Yılmaz, ve Şakar, 2010). Balda polen analizi ilk kez 1845 yılında Pfister tarafından yapılmıştır. Türkiye ballarında polen analizi ise ilk kez 1976 yılında Quistani tarafından çalışılmıştır (Sorkun, Güner ve Vural, 1989). Türk araştırmacılardan ilk defa Sorkun ve İnceoğlu (1984a), 1979-1981 yılları arasında balda polen analizi yapmışlardır. Bu çalışmalar, balın niteliğini olumlu yönde etkilemekte ve balın pazarlanmasındaki değerini arttırmaktadır. Balda yapılan polen analizleri ve biyokimyasal analiz çalışmalarının artması, tüketicimizin ve arıcılarımızın sağlıklı olarak bilgilendirilmelerine yardımcı olacağı gibi, ülkemizde üretilen balların yurt dışında daha etkin bir şekilde tanıtılmasını sağlayacaktır. Her ülke, melissopalinolojik çalışmalar yaparak çeşitli bölgeleri için nektarlı bitkilerinin listesini hazırlamaktadır (Moar, 1985; Feller-Demalsy, Parent ve Strachan, 1987a; Feller- Demalsy ve diğerleri, 1987b; Feller-Demalsy ve diğerleri, 1989; Villanueva, 1994; Ramanujam ve Kalpana, 1995; Coffey ve Breen, 1997). Bu yöntem, çeşitli ülkelerde balın kalitesini belirlemede uzun yıllardan beri kullanılmaktadır (Maurizio, 1951).
3 Bu araştırmada, Trabzon iline ait farklı yörelerden toplanan bal örneklerinin bitkisel ve coğrafik orijininin belirlenmesine yönelik melissopalinolojik analiz yöntemi kullanılmıştır. Araştırma için Trabzon il merkezinden ve ilçelerinden 85 adet bal örneği toplanmıştır. Bal toplama işlemi 2009-2012 yılları arasında Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında gerçekleştirilmiştir. Toplanan bal örneklerinde mikroskobik analizler yapılmış, bal örneklerinin temin edildiği yöreler ve balların toplandığı tarihler belirtilmiştir. Bal örnekleri toplanırken köylerin birbirine olan uzaklığı ve rakımları göz önüne alınmış, örnekler alınırken kovanların yerleşik (sabit) olmasına özellikle dikkat edilmiştir. Trabzon ilinin çalışma alanı olarak seçilmesinin nedeni bölgenin önemli bir arıcılık potansiyeline sahip olması, kendine özgü iklim ve bitki örtüsünün bulunması, farklı nektarlı bitkilere sahip olması ve bu yöre ballarında bugüne kadar böyle kapsamlı bir çalışmanın yapılmamış olmasıdır. Ayrıca bu araştırma, Trabzon' da üretilen balların kalitesini belirlemek amacıyla polen içerikleri araştırılarak, buna bağlı olarak polen ve nektar kaynağı olan ve arıların en çok faydalandığı bitkilerin tespit edilmesi; Trabzon ilinin nektarlı bitkileri listesini oluşturmak ve dolayısıyla Türkiye nektarlı bitkileri listesinin tamamlanmasına katkıda bulunmak amacı ile yapılmıştır.
4
5 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Arıcılığın Tarihçesi ve Önemi Bal arısı, yaşayan canlılar içinde, varlığı en eskilere uzanan türlerin başında yer alır. 120 milyon yıllık- yani insanın var oluşundan 20 milyon yıl öncesine dayanan- bir geçmişi olduğu kabul edilmektedir. Bu görüşe destek sağlayan en önemli kanıt yakın bir zamanda Burma da amber taşı içinde canlı haline çok yakın 100 milyon yıllık bir arı fosilinin bulunuşudur. Fosilin ait olduğu dönem, çeşitli böceklerin, kuşların, memelilerin ve çiçekli bitkilerin ilk fosillerinin bulunduğu zamanla örtüşmektedir (Poinar, 2006). Her ne kadar arının varlığı ile ilgili kanıtlar çok eskilere dayansa da insanların var oluşundan bugüne kadar geçen sürede insan ile arı ilişkisinin ne denli eskilere uzandığı bilinmemektedir. Bu ilişkinin başlamasıyla ilgili en eski kanıt MÖ 7 000 de çizildiği kabul edilen bir resimdir. İspanya nın doğusunda La Cueva de la Arana adı verilen mağarada bulunan Mezolitik çağa ait bu kaya resminde iki insan tarafından uzunca bir ip kullanılarak yabani bir arı yuvasından bal alınışı görülmektedir (Nowottnick, 1997). Arıcılığa ait ilk girişimin ise doğadan kesilen bir ağaç gövdesi içinde bulunan arı kolonisi ile MÖ 5000 yıllarında Ortadoğu da başladığı tahmin edilmektedir (Doğaroğlu, 2007: 11-20). Anadolu da arıcılık izlerine ilk olarak MÖ 1300 dolaylarında Boğazköy de bulunan Hitit yazıtlarında rastlanmaktadır. Hititler özellikle kutsal binaların yapımında kullandıkları taşlara bal döküp kutsamakla kötülüklerden korunduklarına inanmaktaydılar. Bugünkü Boğazköy de bulunan başkent Hattuşaş ta yer altı yollarının üstü arı kovanı şeklinde tonozlarla örtülüdür (Doğaroğlu, 2007: 11-20). Selçuk ta eski Efes kenti içinde bulunan ve dünya harikalarından biri olan Artemis Tapınağı ndaki Artemis heykelinin alt bölümü ve ana gövdesi çok sayıda arı motifiyle süslenmiştir. Ayrıca Efes sikkelerinin ve takılarının üzerinde Artemis e atfen arı motifleri kullanılmış ve arı Efes in simgesi haline gelmiştir (Doğaroğlu, 2007: 11-20). Türk Moğol Hanı Karahan, oğlu Oğuzhan ve torunu Ayhan, bellerine bağladıkları renk renk ipliklerle arılara postacılık yaptırmışlar ve bu şekilde kumandanlara haber
6 göndermişlerdir. Özellikle Oğuzhan arılara çok değer vermiş olup, yüzbinlerce kovana sahipti ve askerlerine bal yedirirdi. Selçuklularda da bal şerbeti ikram edilmesi adettendi (Sarıöz, 2006: 192). Osmanlı İmparatorluğu dönemine bakacak olursak Fatih Sultan Mehmet döneminde Topkapı Sarayı nda bir ayda 3,313 kg bal tüketiliyordu (Sarıöz, 2006: 192). Yine aynı dönemlerde padişah ve sarayın özel doktoru kabul edilen hekimbaşıların denetiminde hazırlanan pek çok tibbi ilacın ve kuvvet macunlarının bileşiminde balın kullanıldığı bilinmektedir (Tutkun, 2000: 235). Bitkisel üretimin temel gereksinimlerinden birisi olan tozlaşma, yani bitkinin tohum üretebilmesi için çiçeğin döllenmesi olayı doğada yaklaşık olarak % 85 dolayında bal arıları tarafından yapılmaktadır. Bu durum bitkisel üretimin önemli ölçüde bal arılarına bağımlı olduğunu göstermektedir. Bal arılarının bu tozlaşma hizmetiyle meydana getirdiği katkının ekonomik değerinin kendi ürünleriyle meydana getirdiği ekonomik değerin 15 katı kadar fazla olduğu öne sürülmektedir (Doğaroğlu, 2007: 11-20). Bal arısı katkısının belki de en çarpıcı örneği dünya nüfusunun 2/3 ünü oluşturan Uzakdoğu halkının temel besin maddesi olan pirincin tozlaşmasında oynadığı roldür. Bunun ekonomik değeri bal arısının bütün dünyada yaptığı katkının ekonomik değerinin sadece % 1 ini oluşturduğunu söylemek arının insan yaşamı açısından ne denli önemli olduğunu anlatmaya yeterli olacaktır (Doğaroğlu, 2007: 11-20). 2.2. Arı Ürünleri ve Kullanım Alanları Arı ürünü denilince birçoğumuzun aklına bal ve bal mumu gelmektedir. Oysaki arının doğrudan vücudundan salgıladığı arı sütü ve arı zehiri ile arının bitkilerden topladığı polen ve propolis çok önemli doğal arı ürünleridir. Bu ürünlerin toplama, işleme ve depolama yöntemleri birbirinden farklı olduğu gibi kullanım alanları da birbirinden farklıdır. 2.2.1. Polen Çiçek tozu anlamına gelen polen, çiçekli bitkilerin (Angiosperm) erkek üreme organında (stamen) oluşan erkek gametofitlerdir. Polenin esas görevi aynı türün dişi üreme organına
7 (ginekeum) ulaşıp; ovaryumdaki yumurtanın döllenmesini sağlamak ve böylece neslin devamlılığını gerçekleştirmektir. (Sabuncu, Bıçakçı, Tatlıdil ve Malyer, 2002). Polenler vejetatif ve generatif olmak üzere iki hücreden meydana gelmiş n kromozomlu mikrosporlardır (Pınar ve diğerleri, 2003: 1-32). Polenin kimyasal içeriğini; % 40 oranında aminoasit, % 20 oranında protein, % 20 oranında karbonhidrat ve % 20 oranında su oluşturmaktadır (Sönmez ve Altan, 1992: 246). Polenin içeriğindeki yüksek vitamin, mineral ve proteinden dolayı birçok hastalığa karşı iyileştirici ve koruyucu etkisi olduğu, çeşitli araştırıcılar tarafından kabul edilmektedir. Polenin insan sağlığı üzerine etkileri şöyle özetlenebilir; enerji ve kuvvet verici, bağışıklık sistemini güçlendiricidir. Solunum yolları, sindirim, boşaltım ve dolaşım sistemi rahatsızlıklarında olumlu etkileri saptanmıştır. Radyasyonun ve kanserin rehabilitasyonunda, seksüel fonksyonların düzenlenmesinde, antibiyotik etkisiyle enfeksyonlarda ve diğer rahatsızlıklarda birçok olumlu etkileri kaydedilmiştir. Beyin fonksyonlarını düzenlemesi, stres ve psikolojik sorunlara karşı etkili olması da polenlerin insan sağlığına olumlu katkılarındandır (Sorkun, 1987; Çakmak, 2001). Baharla birlikte çiçekler açmaya başlayınca, çiçekler arasında tozlaşmalar da başlar. Tozlaşma, polenlerin çiçeğin dişi organına taşınması olarak bilinir. Çiçekli bitkilerin % 20 si polenlerini rüzgâr yoluyla taşırken (anemogam), diğerleri polenlerini böcekler (entomogam), kuşlar (ornitogam) veya diğer etmenler yoluyla taşır veya ulaştırırlar. Böcekler içerisinde poleni en etkili şekilde toplayan bal arılarıdır ve topladıkları polene kendi salgılarını da eklediklerinde arı poleni oluşur. Arılar kolonideki yavru arıların beslenmesi için yüksek değerli bir besin maddesi olan poleni kovana taşırlar. Bunun yanında bal yapımında gerekli olan nektarı toplamak için gelen arıların üzerindeki kıllar farkında olmadan poleni tutar. Bal arılarının vücutları polenleri toplayabilmek için değişime uğramıştır. Vücutlarında çiçeklere değdiklerinde polenlerin yapışması için kıllar ve arka taraflarında polenin paketlenmesini sağlayan torbacıklar meydana gelmiştir. Bal arıları polenleri ağız parçaları, üç çift ayakları ve sert kıl örtüleri yardımı ile çiçeklerden toplar. Koparıcı ağız yardımıyla toplanan polen tozları ağızda biraz tükürükle
8 ıslatıldıktan sonra orta bacak yardımıyla arka bacakların dış tarafındaki polen sepeti denen çukurluklara doldurulur. Vücut ve ayaklar üzerindeki kıllara ulaşan polenler devamlı olarak polen sepetine aktarılır (Sönmez ve Altan1992: 246). Toplanan polenler kovanda belli bir gözde depo edilir. Arı vücut kısmını peteğin dışında tutarak arka ayağını serbest olarak gözün içine sarkıtır, orta ayak yardımıyla sepetteki polenler gözün içine silkelenir. Polen gözde biraz sıkıştırılır, üzerine bal veya sıvı ilave edilerek saklanır. İlkbaharda kuvvetli ve iyi çalışan bir kovana ortalama 35-40 kg polen tozu taşınır. Bu polenlerin bir kısmı aynı mevsimde kullanılır, bir kısmı ise ertesi yıl kullanılmak üzere yavru büyütülmekte olan gözlerin etrafına depo edilir (Sönmez ve Altan, 1992: 246). 2.2.2. Bal Bal, bitkilerin nektarlarının ya da canlı kısımlarının salgılarının veya canlı kısımlarının üzerinde beslenen bazı böceklerin salgılarının, bal arıları tarafından toplanarak, kendine özgü spesifik maddelerle karıştırılıp, dehidre edilip, olgunlaşması için peteğe bırakılan, doğal tatlı bir maddedir (Türk Gıda Kodeksi Bal Tebliği). Bal tamamen doğal bir üründür ve kovanından alınan ham bal direkt kullanılabilir (Molan, 1996). Bal % 99 u şeker ve suyla iyice doymuş bir solüsyondur. Geriye kalan % 1 lik kısım enzimler, aroma içerikleri, organik asitler, mineraller ve diğer maddelerden oluşmaktadır. Baldaki şeker içeriği balın su içeriğinin 4.5 katıdır. Bu nedenle yüksek konsantrasyondaki şeker miktarı balın yüksek viskozitesinden ve kalitesinden sorumludur (Crane 1990). Bal en az 22 kompleks şeker içeriğinin yanında temel olarak dekstroz ve levüloz şekerlerinin yüksek konsantrasyonlu sulu çözeltisidir (White ve Doner,1980). Bal; şekerler, proteinler, vitaminler, mineraller, hidroksimetil furfural (HMF), enzimler, flavanoidler, fenolik asitler, uçucu bileşikler gibi yaklaşık 181 madde içermektedir (Al- Manary, Al-Meeri ve Al-Habori, 2002). Bununla birlikte baldaki başlıca bileşenler su, glikoz, fruktoz, maltoz, sükroz, mineraller ve proteinlerdir (Kirk ve Sawyer,1991). Balın kalitesini önemli derecede etkileyen faktörleri nektarlı bitki türü ve çeşidi, arı türü, çevre, arıcının eğitimi, balın hasat edilme zamanı ve şekli ile hasat edilen balın depolanma
9 koşulları olmak üzere altı başlık altında toplamak mümkündür (Yurtsever ve Sorkun, 2003). Arılar bazı bitkilerden sadece nektar, bazı bitkilerden sadece polen, bazılarından ise hem nektar hem de polen toplamaktadır (Ötleş, 1995). Balın rengi, berraklığı, kıvamı, kokusu, lezzeti, kristalleşme hızı gibi faktörler balın fiziksel özelliklerini oluşturmaktadır. Balın fiziksel özelliklerinde herşeyden önce hammaddeyi oluşturan nektar etkilidir. Arılar balın hammaddesini oluşturan nektarı çiçekli bitkilerden toplarken, beslenmesinde kullanmak için değişik bitkilerden topladığı polenleri de kovana taşır ve petek gözlerine depo ederler (Ünlü, 1994: 2-6). Balın kalitesi kimyasal bileşimi, fiziksel özellikleri ve polen içeriği gibi özelliklerinin açıklanmasıyla belirlenmektedir (Ünlü, 1994: 2-6). Bazı araştırmalarda, balın enfekte yanıkların ve yaraların iyileştirilmesinde oldukça önemli sonuçlar verdiği belirtilmiştir. Balın bu bakteriostatik özelliği, içerdiği yüksek şeker konsantrasyonuna ve asit reaksiyonuna bağlıdır. Bu iki etmenin bakteri üremesini engellediği bildirilmektedir (Tetik, 1968: 237; Petrov, 1976). Bal, mide ve bağırsak ülserine neden olan Helicobacter pylori bakterisinin üremesini hem in vivo hem de in vitro olarak inhibe ettiğinden dolayı klinik olarak da uygulanmaktadır (Sato ve Miyata, 2000). Bal mükemmel bir enerji kaynağı olmakla birlikte, bağışıklık sistemini güçlendirici, antibakteriyel, antifungal ve antiviral özelliklere de sahiptir (Sato ve Miyata, 2000; Taormania, Niemira ve Beuchat, 2001). Arıların yararlandığı bitki kaynağına göre bal çiçek balı ve salgı balı olmak üzere ikiye ayrılır (Abu-Jdayil, Ghzawi, Al-Malah ve Zaitoun, 2002). Balın kimyasal kompozisyonu bitki kaynağına bağlıdır ve bu nedenle nektar ve salgı ballarının içeriği birbirinden farklıdır (Lachman ve diğerleri, 2007). Çiçek balı Çiçek balı, bal arısının bitkilerin çiçeklerinde bulunan nektaryumlardan topladığı nektarı,
10 vücutlarındaki bezlerden salgılanan maddelerle karıştırarak zenginleştirmesi ve peteklerde olgunlaştırması sonucu elde edilir (N. Şahinler, S. Şahinler ve Gül, 2001). Arı, nektarı (bal özünü) nektaryumlardan (nektar bezlerinden) toplamaktadır. Nektar bitkinin çiçek tablasında, ovaryumunda, taç ve çanak yapraklarında bulunan nektaryumlardan salgılanıyorsa floral nektar; yaprak, yaprak sapı ya da gövdesinde bulunan nektaryumlardan salgılanıyorsa ekstrafloral nektar olarak adlandırılır (Zander ve Koch, 1994: 201). Balın hammaddesi olarak bilinen nektar, çözünmüş şeker içeren bir sıvı olup, nektarın çeşitli oranlarda protein, aminoasit, enzim, yağ, organik asit, vitamin, alkoloid ve antioksidanlar bulundurduğu saptanmıştır. Nektarın şeker konsantrasyonu arttıkça, arılar tarafından tercih edilme oranı da artmaktadır. Balda, nektarda bulunan bileşiklerden farklı maddelerin de bulunması, bal arısının midesinde olgunlaştırma sırasında, bala farklı bileşikleri eklediğini göstermektedir (Krell, 1996). Böceklerle tozlaşan bitkiler tozlaşma şansını artırabilmek amacıyla böcekler için besin oluşturan nektarı üretirler. Aynı bitkinin günün belli saatlerinde bol nektar salgıladığı ve diğer zamanlarda nektarı azalttığı bilinmektedir. Genel olarak sabahın erken saatlerinde çiçekler bol nektar salgılar, güneş yükselip sıcaklık arttıkça nektar salgılanması da azalır ve sonra akşam serinliğinde tekrar yükselmeye başlar (Sönmez ve Altan, 1992: 246). Lamiaceae, Fabaceae, Boraginaceae, Rosaceae familyasına ait bitkilerin nektarındaki şeker konsantrasyonu %15-55 arasında değişmekte olup, arılar dünyada ve Türkiye de en çok bu familyaların üyelerinden nektar toplamaktadır (Moar, 1985). Salgı balı Salgı balı, bal arılarının bitkiler üzerinde yaşayan bazı afidlerin (Marchalina hellenica) salgılarını topladıktan sonra, kendine özgü salgılarla karıştırarak değişikliğe uğratıp, petek gözlerine depoladıkları maddedir (Sanz, Gonzalez, Lorenzo, Sanz ve Martinez-Castro, 2005). Ülkemizde üretilen salgı balları içinde en çok bilinen ve ticari önemi olan salgı balı çam balıdır (Sorkun, 2008). Türkiye de üretilen çam balının kaynağı Pinus brutia Ten. olup, Homoptera familyasına ait Marchalina hellenica (syn. Monophlebus hellenicus) tarafından balçiği sekresyonunun bal
11 arıları tarafından kovana taşınması ile üretilmektedir. Pinus brutia üzerinde yaşayan bu böceğin yayılış alanı, dünyada sadece Türkiye ve Yunanistan dır (Santas, 1979). Bundan dolayı çam balı bugün dünyada sadece ülkemiz ve sınırlı miktarda Yunanistan da üretilmektedir (Sorkun, 2002; Sorkun, 2008). Balçiği, floem öz suyu ile beslenen böceklerin yoğun şeker içeriğine sahip rektal salgılarıdır. Böcekler kendileri için gerekli besin maddelerini floem öz suyundaki yoğun şeker çözeltisinden karşılarlar ve vücutları için gerekli besin maddelerini aldıktan sonra geri kalan şekerli maddeyi dışkı olarak dışarı atarlar. Arılar bu yoğun şekerli maddeyi alarak kovana getirir ve bala dönüştürürler. Bu şekilde meydana gelen bal salgı balı olarak adlandırılır (Zander ve Koch, 1994). Melissopalinolojik çalışmalarla insan sağlığı açısından zararlı olan kötü kaliteli ya da zehirli balların önceden teşhis edilmesi de mümkün olabilmektedir. Bu çalışmalarla farklı yörelerde üretilen balların, denetlenmesi ve değerlendirilmesi daha sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilebilmektedir (Dalgıç, 1994). Ayrıca, arılara bol miktarda şeker şurubu yedirilmesi ile üretilen, düşük kaliteli şeker balları da yine polen analizleri ile tespit edilebilmektedir (Pınar, Akgül ve Tuğ, 2003:1-32). Deli bal Ülkemizde deli bal olarak adlandırılan bu bal çeşidi, yüksek oranda grayanotoksin içeren Ericaceae familyasının Rhododendron ponticum ve Rhododendron luteum türlerinin nektarının bal arıları tarafından toplanması, dehidre edilip, olgunlaşması sonucu oluşturulan doğal bir üründür (Bölükbaşı, 2010). Ülkemizde bu taksonun deniz seviyesinden 3200 m yüksekliğe kadar yayılış gösteren R. ponticum, R. luteum, R. ungernii, R. smirnovii ve R. caucasicum olmak üzere 5 türü ve bunlara bağlı 12 taksonu bulunmaktadır. Halk arasında ağu ya da komar olarak da adlandırılan orman gülleri Batı Karadeniz den Doğu Karadeniz e kadar sahil ormanları veya orman arasındaki açıklıklarda geniş bir yayılışa sahiptir (Davis 1965-2000; Terzioğlu, Merev ve Anşin, 2001). Yöre halkının tutar bal veya acı bal olarak da adlandırdığı deli bal belli miktarın üzerinde alındığında zehirlenme belirtileri göstermektedir. Balı yiyen kişide cilt ve boğazda yanma hissi, ağız ve burunda kaşınma, deride ve gözlerde kızarıklık, vertigo ve baş ağrısı, bulantı,
12 kusma, salivasyon, kramp tarzı karın ağrısı, idrar ve gaita kaçırma, gastroenterit, halsizlik, görme bulanıklığı veya geçici körlük, derin bradikardi, hipotansiyon hatta koma dikkati çeker (Ergun, Tüfekçioğlu, Aras, Korkmaz ve Pehlivan, 2005). Yapılan çalışmalarda Rhododendron balının insan sağlığına zarar vermeyen dozunun 5 g/100 kg (bir kahve kaşığı) olduğu belirtilmiştir (Çeter ve Güney, 2011). Ayrıca çalışmalar antioksidant aktivite gösteren orman gülü balının tıbbi açıdan önemli bir biyolojik aktiviteye sahip olduğu, aynı zamanda birçok bakteriye karşı antibakteriyel etki gösterdiğini ortaya koymuştur. Karadeniz Bölgesi nden (Hopa, Trabzon, Artvin, Zonguldak, Ordu, Rize, Kastamonu, Kocaeli, Giresun) toplanan 50 adet orman gülü (Rhododendron) balında toplam fenolik madde miktarı ile antioksidan, antiradikal ve antimikrobiyal aktiviteler incelenmiş, antioksidant aktivite gösteren orman gülü balının tıbbi açıdan önemli bir biyolojik aktiviteye sahip olduğu, aynı zamanda birçok bakteriye karşı antibakteriyel etki gösterdiği belirlemiştir. (Silici, Sagdic ve Ekici, 2010). Ayrıca bu bal, Doğu Karadeniz bölgesinde alternatif tedavi olarak mide-bağırsak rahatsızlıklarında (gastrit, mide ülseri, kabızlık), hipertansiyonda, koroner kalp hastalığında ve seksüel gücü artırdığına inanıldığından iktidarsızlıkta kullanılmaktadır (Söğüt, Sayhan, Mordeniz, Gökdemir ve Al, 2009). Bal arısının (Apis mellifera L.) bal dışındaki ürünleri olan propolis, arı sütü, balmumu ve arı zehiri de değişik dozlarda ve biçimlerde hazırlanarak sağlık alanında kullanılmaktadır. 2.2.3. Propolis Propolis bal arıları tarafından bitkilerden özellikle de çiçek ve tomurcuklardan toplanan çeşitli miktarlardaki balmumu ve reçine karışımı içeren; antibakteriyel, antiviral, fungisidal, lokal anestetik, antiülser gibi özellikleri olan bir maddedir (Bankova, Popov ve Marekov, 1982). Bal arıları propolisi, çiçeklerin ve tomurcukların koruyucu reçinelerini alt çeneleriyle kazıyarak toplarlar ve arka ayaklarındaki polen keselerinde kovana taşırlar. Reçineyi toplama ve modelleme aşamasında kendi bünyelerinden de maddeler katarlar (Ghisalberti, 1979; Krell, 1996).
13 İşçi arılar tarafından toplanan propolis kovandaki ufak açıklıkları yapıştırıp kapatmakta, kovan girişini daraltmakta, böcek ve hayvanlar için giriş ve çıkışları tutmakta kullanılmaktadır. Bu kullanım türü önemlidir çünkü böylelikle mantar ve bakterilere karşı propolis kullanılarak koloninin herhangi bir hastalıktan korunması sağlanmaktadır. Arı propolisi kovan içi antiseptik özelliğini sağlamak için toplar. Ayrıca petek gözlerinde enfeksyonu önlemek amacıyla propolis ile bu gözler cilalanır (Ghisalberti, 1979; Krell, 1996). Propolisin kullanımı milattan öncesine kadar dayanmaktadır. Eski Yunanlılar ve Romalılar propolis için yara iyileştirici ifadesini kullanmışlardır. 12. yüzyıldan bu yana da propolis halk ilacı olarak önemli bir yer tutmaktadır. 2. Dünya Savaşı nda Sovyetler Birliği tarafından savaş yaralarının iyileştirilmesinde kullanıldığı bildirilmiştir (Jolly, 1978; Ghisalberti, 1979; Krell, 1996). Propolisin yapısı ve içeriği arıların ulaşabildiği bitki çeşitliliğine göre değişiklik gösterir. Propolisin rengi, reçinenin kaynağına bağlı olarak açık sarıdan koyu kahverengiye kadar değişebilir. Şeffaf renkte propolis bulunduğu da bildirilmiştir (Coggshall ve Morse, 1984: 192). Propolisin toplandığı bitki çeşidi bölgeye ve mevsime göre değişmektedir. Ülkemizde bu yönde yapılan çalışmalar az sayıda olmakla birlikte bu çalışmalar sonucunda Türkiye deki propolis kaynaklarının yörelere göre değişmekte olup, en önemli propolis kaynağı bitkilerin Populus sp., Salix sp. ve Castanea sativa olduğu bildirilmiştir (Velikova, Bankova, Sorkun, Popov ve Kujumgiev, 2001; Uzel ve diğerleri, 2005). 2.2.4. Arı sütü Arı sütü, 5-15 günlük işçi arıların, yavruları ve özellikle ana arıyı beslemek için kafa içi salgı bezleriyle yutak bezlerinden salgıladıkları pelte kıvamında beyaz renkli, akışkan, buruk lezzetli bir sıvıdır. Arı sütü arıların ömür uzunluklarını tayin eden bir besin faktörü olarak kabul edilmektedir. Örneğin arı sütü ile beslenen ana arının ömrü 4-5 yıl olduğu halde 3 gün süre ile beslenen işçi ve erkek arıların ömrü yaz aylarında 35-45 gün olmaktadır (Sorkun, 1987).
14 Arı sütü; çeşitli vitaminler, aminoasitler, mineral maddeler, protein, polen, iz ve oligoelementler bakımından çok zengin bir besin maddesidir. Arı sütü çok yüksek bir protein kaynağı olarak bilinir ve 15 değişik amino asit içerir. Arı sütü pek çok ülkede tıbbın hizmetine girmiş bulunmaktadır. Birçok hastalığa karşı arı sütü hapları geliştirilmiştir. Ayrıca kozmetik sanayiinde de arı sütünün geniş kullanım alanları vardır (Sorkun, 1987). 2.2.5. Bal mumu Balmumu 13 ile 17 günlük işçi arıların dört ile yedinci karın halkalarındaki mum bezleri tarafından salgılanır. Balmumunun rengi, salgılandığı zaman beyazdır. İçine polen vb. yabancı maddeler karıştıkça sarıya ve kahverengiye döner. Balmumu arıcılığın temel taşıdır. Arı bir gram balmumu yapmak için yaklaşık 25 gram bal tüketir. Bu da mumun ne kadar kıymetli olduğunu gösterir (Sorkun, 1987). Ülkemizde diğer arı ürünlerine kıyasla balmumuna gereken önem verilmekte olup, arıcılar tarafından titizlikle mumun baldan ayrılması sağlanmaktadır. Balmumu ülkemizde temel petek yapımında kullanılmaktadır. Ancak birçok ülke mumu, temel petek yapımının yanında kozmetik sanayinde de kullanmaktadırlar (Sorkun, 1987). 2.2.6. Arı zehiri Arı zehiri, arının abdomeninde bulunan bezlerden salgılanır ve iğnenin dip kısmında bulunan zehir kesesinde toplanır. Berrak, acımsı bir tadı olan, aromatik kokulu, hava temasında sertleşen, asit reaksiyonlu bir sıvıdır. 1-2 günlük arının zehir kesesi boştur ya da eser miktarda zehir vardır. Arının sahip olduğu zehir miktarı arının yaşı ile doğru orantılı olarak artar. 15 günlük bir arının yaklaşık 0.3 mg zehiri vardır. Arının 18. gününde sahip olduğu zehir miktarı maksimum olup bu miktar daha sonraki günlerde değişmez. Olgun bir arı insanı soktuğu zaman iğnesi ile birlikte diğer iç organları da vücudundan ayrıldığından artık yaşama şansı kalmaz. Yaşlı bir arının zehiri koyu renkte ve katıdır (Sorkun, 1991). Bal arısının arı zehirine alerjen bir kişiyi sokması anafilaktik şok ile onun ölümüne neden olabilir. Arı zehirine karşı hassas kişilerin aşılanması bir çözüm olabilir. Alerjisi olmayan
15 bir kişi, kısa bir periyodla yaklaşık 500 arı tarafından sokulursa, bu miktar normal bir insanın ölümüne neden olabilir (Sorkun, 1991). Arı zehiri günümüzde kronik romatizmal hastalıklar, bel ve adele ağrısı, eklem ve sinir iltihapları ve migren gibi hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Ayrıca arı sokmasına karşı alerjisi olanların tedavisinde seyreltilmiş arı zehiri kullanılmaktadır (Sorkun, 1991). 2.3. Çalışmaya Temel Oluşturan Kaynaklar Son yıllarda dünyanın birçok ülkesinde, melissopalinolojik çalışmalar yoğunlaşmış ve önem kazanmıştır. Ülkemizde de bu gelişmelere paralel olarak balda polen analizi çalışmaları gün geçtikçe artmaktadır. Valencia, Horrera ve Molnar (2000), İspanya nın Leon bölgesine ait 39 bal örneğinde polen analizi yaparak, bölge ballarında Ericaceae familyasından Erica L., Fagaceae familyasından Castanea sativa Mill., Asteraceae familyasından Helianthus annuus L., Fabaceae familyasından Lotus sp. L., Rosaceae familyasından Rubus sp. L. polenlerinin dominant miktarda bulunduğunu tespit etmişlerdir. Forcone, Ayestarán, Kutschker ve Garcia (2005), Arjantin-Chubut tan topladıkları 58 adet bal örneğinin melissopalinolojik analizini yapmışlardır. Bal örnekleri 1999-2004 yılları arasında toplanmış ve daha önce Arjantin den toplanan bal örneklerinde bulunmayan 30 türle birlikte 47 familyaya ait toplam 88 polen türü tespit edilmiştir. Bulunan en baskın familyalar ise 15 çeşit polenle Asteraceae, 13 çeşit polenle Fabaceae ve 4 çeşit polenle Rosaceae olarak belirlenmiştir. Ramos ve Ferreras (2006), Kanarya Adaları nın El Hierro bölgesinden 19 farklı kovandan toplam 31 bal örneği toplamışlar ve melisopalinolojik analizlerini yapmışlardır. Analizler sonucunda 42 familyaya ait 69 polen tipi tespit etmişlerdir. Bal örneklerinin 6 tanesi unifloral, 25 tanesi ise multifloral olarak belirlenmiştir. Unifloral ballardan 3 tanesinde Fabaceae, 2 tanesinde Ericaceae, 1 tanesinde Lamiaceae familyasını dominant olarak belirlemişlerdir.
16 Fagndez ve Caccavari (2006), Arjantin- Entre Rios bölgesinde yaptıkları çalışmada 38 bal örneği toplamışlardır. Yapılan melisopalinolojik analizler sonucunda toplanan bal örnekleri botanik ve coğrafi kökenine göre sınıflandırılmıştır. Analizler sonucunda 20 bal örneği monofloral, 18 tanesi ise multifloral olarak belirlenmiştir. 52 familyaya ait 119 polen tipi tespit etmişler ve en çok polenine rastlanan familyaları ise Asteraceae ve Fabaceae olarak bildirmişlerdir. Dimou ve Thrasyvoulou (2007), polenin arıların beslenmesindeki önemini vurgulamak, yaşamlarını sürdürebilmeleri ve üremeleri için gerekli olduğunu belirtmek amacıyla Yunanistan ın Thessaloniki bölgesinden 2 yıl boyunca 4 koloniden günlük olarak polen peletleri toplamışlardır. Polen çeşitliliği olmasına rağmen temel polen kaynaklarının 10 taksondan bile daha az olduğunu vurgulamışlardır. Yapılan analizler sonucunda en sık rastlanan familyaları Asteraceae, Fabaceae ve Rosaceae olarak belirlemişlerdir. Forcone, Aloisi ve Muñoz (2009), Arjantin in Santa Cruz bölgesinde 2004-2008 yılları arasında 30 bal örneğini incelemiş ve yapılan melissopalinolojik analizler sonucunda 36 familyaya ait 63 tip polen tespit etmişlerdir. En sık rastlanan familyalar ise Asteraceae, Fabaceae ve Apiaceae olarak belirtilmiştir. Bal örneklerinden 4 tanesi multifloral, 26 tanesi ise unifloral olarak belirlenmiştir. Novais, Lima ve Santos (2009), Brezilya nın Bahia bölgesinde Apis mellifera L. tarafından toplanan polenlerin botanik kompozisyonunu araştırmışlardır. Çalışma sonucunda 46 polen tipine rastlamışlardır. Bunlar içinde 10 tiple temsil edilen Fabaceae familyasını en önemli familya olarak belirlemişlerdir. Gutiérrez, Ordóñez, González ve López (2009), yaptıkları çalışmada Meksika nın Yucatan yarımadasının polen içeriğine dayalı olarak bölgedeki monofloral balları karakterize etmişlerdir. Örnekleri 2000 yılında Ocak ayından Temmuz ayına kadar toplamışlar ve toplamda 78 bal örneğini incelemişlerdir. Yapılan polen analizleri sayesinde 180 tanesi daha önce Meksika da rapor edilmeyen 250 polen taksonu teşhis etmişlerdir. Salonen, Ollikka, Grönlund, Ruottinen ve Tiitto (2009), Finlandiya da 2000-2007 yılları arasında Fin bal örneklerinin polen içeriklerini saptamak amacıyla kapsamlı bir çalışma yapmış ve 734 bal örneği toplamışlardır. Çalışma sonucunda örneklerin % 90 ından
17 fazlasında en yüksek oranda bulunan taksonların Trifolium repens L. tip, Rubus sp. L., Salix sp. L. ve Brassicaceae familyası olduğunu belirlemişlerdir. Oliveira, Berg ve Santos (2010), Brezilya da Nova Soure şehrinin Caatinga bölgesinden, polen analizine dayanarak önemli çiçek kaynaklarını belirlemek ve botanik orjinlerine göre sınıflandırmak için çoğunluğu Ağustos ve Eylül aylarında olmak üzere 17 adet bal numunesi toplamışlardır. 30 familya, 64 cins ve 30 türe ait 73 polen tipi belirlemişlerdir. Polenine rastlanan familyalar Mimosaceae (11), Caesalpiniaceae (9), Rubiaceae (5) ve Fabaceae (5) olarak bulunmuştur. Seijo, Escuredo ve González (2011), 2008 ve 2009 yılları boyunca İspanya nın kuzeybatısından 176 adet bal örneği toplamışlar ve mikroskobik analizlerini yapmışlardır. Çalışmanın sonucunda ballarda en sık rastlanan polenlerin Castanea sativa Mill., Rubus L., Cytisus tip Desf., Eucalyptus L'Hér ve Erica L. taksonlarına ait olduğunu belirlemişlerdir. Forcone, Aloisi, Ruppel ve Muñoz (2011), yaptıkları çalışmada Santa Cruz (Arjantin) şehrinin kuzeybatısında Apis mellifera nın gittiği polen kaynaklarını belirlemeyi amaçlamışlardır. 2008 yılı Eylül ayı ile 2009 yılı Mart ayı arasındaki sürede polen tuzakları kullanılarak üç koloniye ait polen topları iki haftada bir toplanmıştır. Toplam 42 polen tipi tespit etmişlerdir. Bulunan başlıca polen kaynaklarını Brassicaceae, Taraxacum officinale (L.) Weber ex F. H. Wigg, Convolvulus arvensis L., Rosaceae, Salix sp. L. ve Schinus marchandii F. A. Barkley (Anacardiaceae) olarak belirtmişlerdir. Ramos ve Ferreras (2011), Kanarya Adaları ndan 121 adet bal örneği toplamışlar ve Schinus molle L. polenini tespit etmek için melissopalinolojik analizlerini yapmışlardır. Yapılan çalışmalar sonucunda 121 adet bal örneğinin 31 tanesinde Schinus molle polenine rastlamışlar ve bu bitkinin bu bölge için önemini belirtmişlerdir. Ayrıca Schinus molle poleni bulunan örneklerden 13 tanesini unifloral, 18 tanesini ise multifloral olarak tanımlamışlardır. Dobre, Alexe, Escuredo ve Seijo (2013), Romanya nın farklı floristik alanlarından 2009 ve 2010 yıllarında 54 adet bal örneği toplamış ve analiz etmişler, 35 familyaya ait 77 polen tipi tespit etmişlerdir. Brassica napus L., Tilia L., Helianthus annuus L., Robinia
18 pseudoacacia L., Prunus L., Castanea sativa Mill., Fragaria L. ve Plantago L. en çok rastlanan polen tipleridir. Dimou, Tananaki, Goras, Karazafiris ve Thrasyvoulou (2013), 2009-2010 yıllarında Yunanistan ın çeşitli yerlerinden 82 adet arı sütü örneği toplamış ve mikroskobik analizlerini yapmışlarıdır. Analizler sonucunda 60 takson teşhis edilmiştir. Örnekler içinde en sık bulunan polen tiplerini Brassicaceae, Olea europaea, Eucalyptus sp., Trifolium sp. L., Rubus sp., Carduus tip, Hypericum sp., Daucus tip ve Cistus sp. olarak belirlemişlerdir. Boi, Llorens, Cortés, Lladó ve Llorens (2013), yaptıkları çalışmada Batı Akdeniz den (Mallorca-Eivissa, Balear Adaları) 25 tane bal örneği toplamış ve melissopalinolojik analizlerini yapmışlardır. Analizler sonucunda 29 familyaya ait 54 polen tipi teşhis etmişlerdir. 2 (Ceratonia siliqua L. ve Erica multiflora L.) taksonun bütün örneklerde bulunduğunu, 17 adet örneğin ise unifloral olduğunu belirlemişlerdir. Bu örneklerden 10 tanesinin Ceratonia siliqua, 6 tanesinin Erica multiflora ve 1 tanesinin Hedera helix L. e ait olduğunu bildirmişlerdir. Costa, Roig ve Kivatinitz (2013), 2008 ve 2009 yılları yaz aylarında Arjantin in Catamarca ilinin 8 ayrı bölgesinden 33 adet bal örneği toplamış ve analizlerini yapmışlardır. Bal örneklerinde 39 familyaya ait 86 polen tipi teşhis edilmiştir. Puusepp ve Koff (2014), Estonya nın Baltic bölgesinden 2000-2011 yılları arasında 325 adet bal örneği toplamış, bal için en yaygın ve önemli bitki kaynaklarını belirlemeyi amaçlamışlardır. İncelenen bal örneklerinde 120 den fazla polen tipi tespit etmişlerdir. Rosaceae, Brassicaceae, Salix sp. ve Trifolium sp. taksonlarının en fazla oranda bulunduğunu belirtmişlerdir. Estonya nın tipik balının polifloral, örnek başına ortalama tür sayısının ise 13 takson olduğunu belirlemişlerdir. Bu konuda ülkemizde de birçok çalışma yapılmıştır. Sorkun ve İnceoğlu (1984), İç Anadolu Bölgesinin 10 ili ve bu illere bağlı ilçe, köy ve yaylalarından toplanan 94 bal örneğinde polen analizleri yaparak, İç Anadolu Bölgesi ballarının nektar kaynağı bitkilerini tespit etmişlerdir. Araştırıcıların polenlerine dominant olarak rastladıkları taksonlar Asteraceae familyasından Achillea sp. L., Xeranthemum sp. L., Lapsana communis L., Centaurea triumfetti All., Brassicaceae familyasından Brassica oleracea L., Lamiaceae
19 familyasından Lamium amplexicaule L., Teucrium orientale L, Zygophyllaceae familyasından Peganum harmala L., Fabaceae familyasından Vicia cracca L, Lotus sp. L., Hedysarum sp. L., Astragalus L., Rosaceae familyasından Rubus L., Boraginaceae familyasından Heliotropium suaveolens M. Bieb., Ranunculaceae familyasından Consolida raveyi (Boiss.) R. Schrödinger olarak belirlenmiştir. Sorkun ve Yuluğ (1985) tarafından, Rize-İkizdere yöresinden 1983 yılında toplanan 10 bal örneğinde polen analizi yapılmış ve yöre ballarına kaynak oluşturan nektarlı bitkiler tespit edilmiştir. Ayrıca balların antibakteriyel ve antifungal özellikleri de incelenmiştir. Rize- İkizdere ballarında, Fabaceae familyasından Trifolium pratense L., Trifolium repens L., Lotus corniculatus L., Cistaceae familyasından Helianthemum nummularium Mill., Boraginaceae familyasından Cynoglossum glochidiatum Wall. Benth., Fagaceae familyasından Castanea sativa polenleri dominant miktarlarda tespit edilmiştir. Sorkun, Güner ve Vural (1989), 1984-1986 yılları arasında Rize nin çeşitli ilçe ve köylerinden toplanan 26 bal örneğinde polen analizi yapmışlardır. Sonuçta Fagaceae familyasından Castanea sativa nın bu yöre ballarının çoğunda nektar kaynağı olduğu saptanmıştır. Çakır (1990), Balıkesir yöresinden toplanan 20 bal örneğinde polen analizi yapmıştır. Çalışmada yörenin dominant nektarlı bitkilerinin Asteraceae familyasından Helianthus annuus, Fagaceae familyasından Castanea sativa, Fabaceae familyasından Trifolium, Cistaceae familyasından Cistus creticus L., Rhamnaceae familyasından Paliurus Mill. olduğunu tespit etmiştir. Gemici (1991), İzmir yöresine ait 17 bal örneği üzerinde gerçekleştirdiği polen analizi sonucu, yörenin ballarında Chenopodiaceae, Ericaceae, Brassicaceae, Poaceae familyaları ile Fagaceae familyasından Castanea sativa, Papaveraceae familyasından Papaver L., Verbenaceae familyasından Vitex agnus-castus L, Cistaceae familyasından Cistus L. polenlerini dominant olarak tespit etmiştir. Göçmen ve Gökçeoğlu (1992), Bursa dan topladıkları 6 bal örneğinde polen analizi yapmışlardır. Bursa yöresinde en çok nektar ihtiva eden ve bal yapımında yararlanılan bitkilerin Fagaceae familyasından Castanea sativa, Asteraceae familyasından Helianthus
20 annuus, Apiaceae familyasından Daucus carota L., Rosaceae familyasından Rosa L., Fabaceae familyasından Trifolium, Tiliaceae familyasından Tilia argentea DC. olduğunu belirtmişlerdir. Türker (1993), Gümüşhane yöresinden 1991 yılında topladığı 12 bal örneğinde polen analizi yapmıştır. Bal örneklerinde Fabaceae familyasından Astragalus, Trifolium ve Asteraceae familyasından Achillea polenlerine dominant miktarda rastlandığını belirtmiştir. Kaplan (1993), 1992 yılında Konya yöresinden toplanan 24 bal örneğinde yaptığı mikroskobik analiz sonucunda Fabaceae, Brassicaceae, Rubiaceae, Euphorbiaceae familyası ile Salicaceae familyasından Salix, Ranunculaceae familyasından Ranunculus L. ve Asteraceae familyasından Centaurea triumfetti polenlerinin dominant olduğunu tespit etmiştir. Dalgıç (1994:3-4), 1991-1993 yılları arasında Ege Bölgesi nin değişik illerinden toplanan 50 bal örneğini biyokimyasal ve palinolojik yönden incelemiştir. Bu yörenin bal örneklerinde polenlerine en çok rastlanan taksonların Fabaceae, Lamiaceae, Apiaceae, Brassicaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Helianthus annuus, Cistaceae familyasından Cistus ve Fagaceae familyasından Castanea sativa olduğunu belirlemiştir. Başoğlu, Sorkun, Löker, Doğan ve Wetherilt (1996), Türkiye nin çeşitli bölgelerinden 1993 yılında toplanan 25 bal örneğinde yaptıkları çalışmada, sahte bal ile saf balın ayırt edilmesini sağlayacak kriterlerin potasyum/sodyum oranı, prolin ve toplam polen sayısı (TPS-10 g) değerleri olabileceğini bildirmişlerdir. Yılmaz (1996), İzmit yöresinden 1994 yılında topladığı 17 bal örneğinde, 16 familyaya ait 25 değişik polen çeşidi saptamıştır. Bu yöre ballarında Fagaceae familyasından Castanea sativa, Cistaceae familyasından Helianthemum Mill., Ericaceae familyasından Rhododendron L. ve Boraginaceae familyasından Symphytum L. a ait polenlerin dominant miktarlarda bulunduğunu açıklamıştır. Sorkun ve diğerleri (1999), 1994-1996 yılları arasında Türkiye nin çeşitli illerinden topladıkları 127 doğal çiçek, 33 doğal salgı, 44 katkılı çiçek ve 23 katkılı salgı balı
21 örneğinde olmak üzere, kontrollü şekilde üretilen toplam 227 bal örneğinde yaptıkları çalışmada, doğal ve yapay kaynaklı balların ayırt edilmesine esas olacak fiziksel, kimyasal ve palinolojik kriterleri belirlemişlerdir. Palinolojik analizlerde, bu ballara kaynak oluşturan nektarlı bitkiler ve 10 g balda bulunan toplam polen sayısı tespit edilmiştir. Doğal çiçek ballarında, polenlerine en çok rastlanan taksonlar Asteraceae, Fabaceae, Apiaceae, Myrtaceae, Malvaceae, Brassicaceae, Lamiaceae, Scrophulariaceae, Oleaceae, Salicaceae ve Poaceae familyası ile Fagaceae familyasından Castanea sativa olarak belirlenmiştir. Doğal çiçek ballarının, katkılı çiçek ballarından ayırt edilmesinde potasyum, prolin, sakkaroz ve TPS nin belirgin ayırıcı faktör; fruktoz ve glukoz miktarlarının bu ayırımda yardımcı kriterler olduğu saptanmıştır. Doğan ve Sorkun (2001), Türkiye nin çeşitli bölgelerinden 74 adet bal örneği toplamış ve polen analizlerini yapmışlardır. Çalışma kapsamında Ege bölgesinden 31, Marmara bölgesinden 17, Akdeniz bölgesinden 24 ve Karadeniz bölgesinden 2 bal örneği toplanmıştır. Yapılan polen analizleri sonucunda bal örneklerinin 12 tanesinin unifloral, 62 tanesinin ise multifloral olduğu belirlenmiş, 18 tanesi tür düzeyinde 67 tanesi ise cins düzeyinde toplam 85 taksona ait polen tanımlanmıştır. Polenine en çok rastlanan 5 takson ise Castanea sativa, Centaurea sp., Eucalyptus camaldulensis, Gossypium sp., Helianthus annuus olarak belirlenmiştir. Sabuncu, Bıçakçı, Tatlıdil ve Malyer (2002), çalışmalarında Bursa piyasasında satılan Uludağ ve Karacabey yörelerine ait olduğu belirtilen polen örnekleri satın almışlardır. Hazırlanan 56 preparattan 13 ü familya, 1 i alt familya, 12 si cins seviyesinde olmak üzere toplam 26 takson teşhis edilmiştir. Bu taksonların 14 ü dominant olarak saptanmıştır. Cistus sp. L., Campanula sp. L. ve Echium sp. L. ile Brassicaceae ve Rosaceae familyaları dominant olan taksonlardır. Güvensen ve Aksoy (2003), Erciyes Dağı nın 6 değişik yerinden alınan bal örneklerinde toplam 33 taksona ait 48 502 adet polen tespit etmişlerdir. En çok polen sayısına sahip takson Astragalus sp. olarak belirlenmiştir. Sonuç olarak lokalitelerden alınan bal örneklerinde Astragalus sp. (% 80.1), Trifolium sp. (% 2.79), Trigonella sp. (% 2.59), Poaceae (% 1.28) ve Cichorium sp. (% 1.13) taksonlarına ait polenler baskın durumdadır.
22 Yurtsever (2004) tarafından, Kemaliye-Erzincan yöresinden 2002-2003 yılları arasında temin edilen 29 bal örneğinde mikroskobik, organoleptik ve kimyasal analizler yapılmıştır. Yörenin ballarında, polenine dominant miktarda rastlanan taksonların Fabaceae familyasından Trifolium, Astragalus, Rosaceae familyasından Sanguisorba L., Rhamnaceae familyasından Paliurus ve Salicaceae familyasından Salix olduğu tespit edilmiştir. Tunç (2004), Konya-Karaman yöresinden 2002 yılında toplanan 21 bal örneğinde yaptığı polen analizi sonucunda, bölgenin önemli ballı bitkilerinin Apiaceae, Rosaceae familyaları ile Fabaceae familyasından Astragalus, Trifolium, Lotus, Onobrychis, Asteraceae familyasından Carduus L., Centaurea, Achillea, Tragopogon L., Brassicaceae familyasından Brassica, Lamiaceae familyasından Mentha L., Salvia, Plantaginaceae familyasından Plantago L. ve Scrophulariaceae familyasından Linaria olduğunu belirtmiştir. Bağcı ve Tunç (2006), yaptıkları araştırmada Hadim-Taşkent (Konya) ve Sarıveliler (Karaman) yöresinden toplanan 21 bal örneğinde polen analizi yapmışlardır. Bu örneklerin 10 g ında bulunan TPS (toplam polen sayısı) ve bu polenlerin ait olduğu bitki taksonlarını tespit etmişlerdir. Bal örneklerinin 11 inin polence fakir (1-20 000), 6 sının polence normal (20 000-100 000), 1 inin polence zengin (100 000-500 000) ve 3 ünün ise polence çok zengin (500 000-1 000 000) ballar olduğunu belirlemişlerdir. Bal örneklerinde 10 u familya, 53 ü cins ve 2 si tür düzeyinde olmak üzere toplam 65 taksona ait polen teşhis etmişlerdir. İncelenen bal örneklerindeki en yaygın familyalar Fabaceae, Asteraceae, Lamiaceae, Rosaceae, Apiaceae, Boraginaceae, Scrophulariaceae ve Plantaginaceae dir. Erdoğan, Pehlivan ve Doğan (2006), Adapazarı ilinin Hendek, Akyazı ve Kocaali ilçelerinin 22 farklı yöresinden topladıkları bal örneklerinde polen analizi yapmışlardır. Çalışma sonucunda 22 bal örneğinden 7 tanesini unifloral, 15 tanesinin ise multifloral bal olarak tespit etmişlerdir. Yöre ballarında 25 i familya 16 sı cins ve 1 i tür düzeyinde olmak üzere toplam 42 taksonun poleni teşhis edilmiştir. Polenlerine dominant miktarda rastlanan taksonlar Castanea sativa, Rhododendron L., Fabaceae ve Cynoglossum L. olarak belirlenmiştir. Yapılan analizler sonucunda Castanea sativa nın yöre balları için başlıca nektar ve polen kaynağı olduğunu belirtmişlerdir.
23 Silici ve Gökçeoğlu (2007), Antalya ilinin farklı bölgelerinden polen içeriklerini belirlemek amacıyla 25 adet bal örneği toplamışlardır. 11 bal örneğinin unifloral olduğunu belirlemişler; bunlardan 3 tanesi Apiaceae, 2 tanesi Pimpinella anisum, 2 tanesi Raphanus raphanistrum, 1 tanesi Eucalyptus sp., 1 tanesi Cirsium sp., 1 tanesi Plantago sp. ve 1 tanesi Ulmus sp. balıdır. Polen analizleri sonucunda 91 polen tipi belirlemiş ve bunlardan 70 tanesi nektarlı, 21 tanesinin ise nektarsız bitkilerden olduğunu belirtmişlerdir. Ballarda en az 14 en çok 36 değişik tipte polene rastlamışlardır. Bilişik, Çakmak, Bıçakçı ve Malyer (2008), Bursa yöresinden bir yıl boyunca Apis mellifera kovanlarından haftada bir kez olmak üzere polen topları toplamış ve renklerine göre sınıflandırmışlardır. Polen toplarının analizi sonucunda 41 takson tespit edilmiş ve bunların 14 tanesinin oranının % 1 den büyük olduğu belirtilmiştir. Dominant taksonlardan bazılarının; Brassicaceae, Helianthus annuus L., Cichorioideae, Salix sp., Rosaceae (% 7,37), Centaurea sp. olduğu bildirilmiştir. Taşkın ve İnce (2009), 2004-2005 yılları arasında Burdur ili ve ilçelerinden 20 adet bal örneği toplamış ve bu örneklerde polen analizi yapmışlardır. Mikroskobik analizler sonucunda 33 familyaya ait 58 takson tespit edilmiştir. İncelenen örnekler içinde Centaurea, Asteraceae, Brassicaceae, Rosaceae, Pimpinella anisum L. ve Anthriscus Pers. taksonlarına sıklıkla rastlamışlardır. Örneklerin 1 tanesi unifloral (Cardamine L.), geriye kalan 19 bal örneği ise multifloral olarak tanımlanmıştır. Erdoğan, Pehlivan ve Doğan (2009), Adapazarı ili Sapanca, Karapürçek, Geyve ve Taraklı ilçelerinin 15 farklı yöresinden topladıkları bal örneklerinde polen analizi yapmışlardır. 15 bal örneğinden 3 tanesini unifloral, 12 tanesini ise multifloral bal olarak tespit etmişlerdir. Yöre ballarında 24 ü familya, 17 si cins ve 1 i tür düzeyinde olmak üzere, toplam 42 taksonun poleni teşhis edilmiştir. Polenlerine dominant miktarda rastlanan taksonlar Castanea sativa, Rhododendron, Hedysarum ve Rosaceae olarak belirlenmiştir. Yapılan analizler sonucunda, Castanea sativa nın yöre balları için başlıca nektar ve polen kaynağı olduğu tespit edilmiştir. Terzi, Yılmaz ve Şakar (2010), çalışmalarında 2007-2008 yıllarında Bilecik ili ve çevresinden 5 farklı bölgeden bal örneği toplamış ve bu örneklerde polen analizi yapmışlardır. Analizler sonucunda 14 familyaya ait polen tespit edilmiştir. En sık rastlanan
24 familyalar Asteraceae, Brassicaceae, Acanthaceae, Aceraceae, Pinaceae ve Fabaceae polenleridir. Güzel (2014), tarafından gerçekleştirilen çalışmada Ardahan ilinde toplanan 76 adet bal örneğinde mikroskobik analizler yapılmış ve örnekler içinde Boraginaceae ile Fabaceae familyalarına ait polenlere en sık oranda rastlandığı bildirilmiştir. Özler (2015), Sinop iline ait Boyabat, Durağan, Erfelek, Gerze, Saraydüzü ve Türkeli ilçelerinin 21 farklı yöresinden temin ettiği bal örneklerinde polen analizi yapmıştır. Örneklerin tamamının multifloral bal olduğunu belirtmiştir. Yöre ballarında 19 u familya, 1 i tribus, 36 sı cins ve 5 i tür seviyesinde 61 takson tespit etmiştir. Polenine dominant miktarda rastlanan taksonlar ise Castanea sativa Miller ve Fabaceae olarak belirlenmiş; TPS-10 g miktarı ise en düşük 11 534 ve en yüksek 1 538 787 olarak hesaplanmıştır. 2.4. Araştırma Bölgesinin Genel Özellikleri 2.4.1. Coğrafi durumu Trabzon ili; Doğu Karadeniz Bölgesi nde, 40 o 30 ve 41 o 07 kuzey enlemleri ile 39 o 07 ve 40 o 30 doğu boylamları arasında kalan, 4685 km²'lik yüzölçümü ile ülke topraklarının % 0,6'sını kaplamaktadır. Deniz seviyesinden başlayarak güneye doğru artan yükseklik bölgede 3000 metreyi bulur (Haldizen Dağı 3325 m). İlin kuzeyinde Karadeniz, doğusunda Rize iline bağlı İkizdere ve Kalkandere ilçeleri, güneyinde Gümüşhane iline bağlı Torul ilçesi, güneydoğusunda Bayburt ili, batısında Giresun iline bağlı Eynesil ilçesi bulunmaktadır (www.trabzonkulturturizm.gov. tr). Trabzon yönetsel anlamda Ortahisar, Akçaabat, Çarşıbaşı, Vakfıkebir, Beşikdüzü, Şalpazarı, Tonya, Düzköy, Maçka, Yomra, Arsin, Araklı, Sürmene, Of, Köprübaşı, Dernekpazarı, Çaykara ve Hayrat ilçelerinden oluşmuştur (Harita 2.1) (www.cografyaharita.com.tr)
25 Harita 2.1. Trabzon ili ve ilçeleri Trabzon ilinin doğu-batı yönünde uzunluğu 100 km, genişliği ise 46 km'dir. Arazi tamamen dağlık ve volkaniktir. Hemen deniz kenarından başlayarak içeriye doğru birden yükselen dağlar kısa bir zamanda 400-500 metre yüksekliğe ulaşır. İlin güney sınırı 2000-3000 metre yükseklikteki tepelerle son bulur. Bu tepeler doğuda Çoruh nehrinde başlayarak Ordu-Samsun istikametinde son bulmaktadır. Genel itibariyle yayla vasfında olan Trabzon ili, Çoruh Vadisi ile Melet Çayı arasında sahile paralel uzanan dağlardan teşekkül eden, takriben 325 km uzunluğundaki çok engebeli platformun kuzey kısmını kaplar. Bu platform güneyde Kelkit Vadisi tarafından kesilmiştir. Bu doğal sınırları içerisinde Doğu Anadolu ile Karadeniz kıyılarını birbirine bağlayan 2 000 m rakımlı Zigana Geçidi meşhurdur (www.trabzonkulturturizm.gov. tr). Araştırma alanındaki önemli dereler ilin batısında kalan Foldere ve Değirmendere ile bunların doğusunda kalan Karadere ve Solaklı dereleridir. Bu derelerin yukarı havzaları güneyde birbirleriyle kavuşurken, daha küçük havzalar halindeki Kalenima Deresi,
26 Yanbolu Deresi, Küçükdere ve Mahanos Deresi, kısa boyları ve hızlı akışlarıyla oldukça dar vadiler meydana getirirler. Araştırma alanındaki önemli göller ise Uzungöl Heyelan Seti Gölü, Balıklı Göl, Aygır Gölü, Kara Göl ve Haldizen Dağları ndaki büyüklü, küçüklü diğer buzul gölleri ile Sera Heyelan Seti Gölü dür. 2.4.2. İklim Trabzon ilinde yazları sıcak, kışları serin geçen ılıman deniz iklimi (Karadeniz iklimi) hüküm sürmektedir (Akman, 1990: 317-319). Araştırma alanında kış sıcaklıkları, kuzeyde Karadeniz'in varlığı ve kıyıya yakın mesafede set gibi uzanan Doğu Karadeniz Dağları'nın bulunuşu nedeniyle, aynı enlemlerdeki diğer sahalara göre oldukça ılıman hale gelir. Yağışlar, kıyıya yakın alanlarda yağmur, orta ve yüksek kesimlerde ise genellikle kar şeklindedir. Trabzon ilinde yıllık yağış miktarı ve yıl içindeki gidişi, sahanın Karadeniz e cephe olması nedeniyle yağış şartlarının oluşumunda, hemen kıyıdan itibaren artan bir eğimle yükselen kara sathı ile Karadeniz'in sıcaklığa bağlı ilişkisi etkili temel faktördür. Yağış şartlarının kısa mesafelerde değişiklik göstermesi (mikroklima alanları) çalışma alanının önemli bir özelliğidir. Bu nedenle ilde gerek kıyı boyu ve gerekse iç kesimler arasında farklılıklar gösterir. İklimden dolayı şehir ve çevresinde zengin bir bitki örtüsü vardır Arazinin denize, yani kuzeye karşı şahlanarak yükselen yapısı nedeniyle Trabzon ili güney rüzgârlarından daima yoksun kalmaktadır. Deniz üzerinde kümelenen buhar kütleleri, aniden yükselen bu dağları aşamadığından bulunduğu ortamda kolayca yağmura dönüşmektedir (www.trabzonkulturturizm.gov. tr). Yağış durumu Meteoroloji Genel Müdürlüğü nden alınan son 10 yıllık veri ortalamalarına göre ortalama toplam yağış miktarı 59,7 mm dir. 10 yıllık süre zarfında aylık toplam yağışın en yüksek olduğu ay 199,6 mm yağış miktarı ile 2015 yılının ekim ayı iken, en düşük olduğu ay ise 9,0 mm yağış miktarı ile yine 2015 yılının temmuz ayıdır.
27 Sıcaklık Son 10 yıllık verilere göre ortalama sıcaklık 15,1 C dir. Aylık ortalama sıcaklığın en yüksek olduğu ay 26,3 C ile 2010 yılının ağustos ayı olup, en düşük olduğu ay ise 4,1 C ile 2008 yılının ocak ayıdır. 2.4.3. Bitki örtüsü Ülkemizin Karadeniz Bölgesi nde bulunan Trabzon ili, Avrupa-Sibirya fitocoğrafik bölgesinde yer almaktadır (Davis, 1965-2000). Araştırma alanının değişken olan ılıman ve her mevsim yağışlı iklim şartları, farklı türlerden oluşan bitki örtüsü kuşaklarını meydana getirmiştir. Bu kuşaklar, deniz kenarından yükseldikçe sırasıyla pseudomaki, orman, alp ve step olarak yerleşmişlerdir. Pseudomaki; kışın yaprağını döken yapraklı orman zonuna geçiş bölgelerinde, makiye göre daha yüksekçe yörelerde yer almaktadır. Doğu Karadeniz Bölgesi nde oldukça dar bir zonda (0-50, 0-200) yer alır. Akdeniz Bölgesi nde görülen gerçek makiden türce daha fakirdir (Dönmez, 1976: 162-175). Orman; Doğu Karadeniz Bölgesi nde görülen en geniş vejetasyon tipi olan orman alanları pseudomakinin hemen üstünde (300-400 m) başlayarak, Alpin vejetasyonunun başladığı 1900-2200 metre yüksekliklere kadar yayılmaktadır. Ayrıca Karadeniz ardı kesimlerde de geniş alanlar oluşturarak step içlerine uzanmaktadır (Anşin, 1981). Alpin; Orman sınırının üstünde yaklaşık 2000-2400 metreden başlayarak dağların en yüksek noktalarına kadar (3500-3900 m) yayılan ve çok zengin otsu bitki taksonları ile nadir görülen bazı odunsu bitkilerden oluşmaktadır (Dönmez, 1976: 162-175). Step; Doğu Karadeniz ardı kesimlerde Gümüşhane, Bayburt, Şebinkarahisar yörelerinde hâkimdir. Başlıca içeriğini çok yıllık otsu bitkiler oluşturur (Anşin, 1980: 9-24, 1981). Trabzon ve çevresi; ormanlar, yeşil alanlar, bitki türleri ve yaban hayatı bakımından oldukça zengin bir coğrafyaya sahiptir. Hemen hemen her türlü ağaç ve bitki türünün
28 yetişmesi ve yaban hayvanlarının barınabilmeleri için elverişlidir. Deniz kenarından başlayarak 2000 m yükseltiye kadar ulaşan ormanlarda ladin, göknar, kayın, sarıçam, kızılağaç, kestane gibi ağaç çeşitleri yetişebilmektedir (www.trabzonkulturturizm.gov. tr). Trabzon ilinde yayılışı bugüne kadar belirlenen ülkemiz endemiği takson sayısı 130 civarındadır (Davis, 1965-2000; Güner, Aslan, Ekim, Vural ve Babaç, 2012: 1-897). Aşağıdaki tabloda bu taksonlardan bazıları gösterilmiştir (Çizelge 2.1). Çizelge 2.1. Trabzon ili endemik bitkilerinden bazıları Familya Endemik türler Campanulaceae Campanula betulifolia K. Koch Asteraceae Centaurea appendicigera K. Koch Asteraceae Centaurea helenioides Boiss. & Hausskn. ex Boiss. Iridaceae Crocus aerius Herbert Primulaceae Cyclamen parviflorum Pobed. Ranunculaceae Delphinium formosum Boiss. & A. Huet Caryophyllaceae Dianthus carmelitarum Reut ex. Boiss. Geraniaceae Geranium ibericum Cav. subsp. jubatum (Hand.- Mazz.) Davis Papaveraceae Papaver lateritium K. Koch Lamiaceae Phlomis russeliana (Sims) Lag. ex Benth. Sorkun (2008: 1-325), Türkiye de doğal veya kültüre alınan yaklaşık 450 bitki türünün nektarlı olduğunu ve arıcılık için önem taşıdığını bildirmiştir. Aşağıdaki tabloda Trabzon ilinde polen ve nektar veren önemli ballı bitkilerin birkaçının polen ve nektar kapasiteleri verilmiştir (Çizelge 2.2).
29 Çizelge 2.2. Trabzon ili ballı bitkilerinden birkaçının polen ve nektar kapasiteleri Bitki adı Çiçeklenme dönemi Polen üretim potansiyeli Nektar üretim potansiyeli Castanea sativa Miller Haziran-Temmuz Dominant Dominant Daucus carota L. Haziran-Eylül Dominant Dominant Diplotaxis tenuifolia (L.) DC. Mart-Mayıs Dominant Dominant Echium italicum L. Mayıs-Ağustos Sekonder Dominant Rubus idaeus L. Mayıs-Temmuz Dominant Dominant Salix sp. Şubat-Mayıs Dominant Dominant Salvia sp. Mart-Ağustos Dominant Dominant Taraxacum officinale (L.) Weber ex Nisan-Mayıs Dominant Dominant F. H. Wigg Thymus praecox Opiz Mayıs-Ağustos Minör Dominant Tilia sp. Temmuz Sekonder Dominant Trifolium campestre Schreb. Şubat-Eylül Dominant Dominant Resim 2.1. Trabzon ilindeki ballı bitkilerden birkaçının fotoğrafı
30 2.5. Türkiye de ve Trabzon da arıcılık Dünyada 70 milyon arı kolonisi bulunmaktadır. Bu kolonilerin 7.5 milyonu Çin, 6 milyonu Türkiye, 4.5 milyonu Rusya, 3 milyonu Arjantin, 2.5 milyonu ABD, 2 milyonu Meksika ve kalan arılı kovanlar da diğer dünya ülkelerinde bulunmaktadır. Dünyadaki toplam bal üretimi ise 1 milyon 500 bin tondur. En çok bal satan ülkeler; 305 bin tonla Çin, 138 bin tonla Rusya, 82 bin tonla ABD, 80 bin tonla Meksika ve 73 bin tonla Türkiye dir. Ülkemizdeki arıcılık durumunu inceleyecek olursak 2002 yılı verilerine göre yaklaşık 120 000 aile kovan bulundururken 2013 verilerine bakıldığında bu sayının 150 000 e ulaştığı görülmektedir. Türkiye kovan sayısı olarak ise 2002 yılı verilerine göre yaklaşık 4 500 000, 2013 yılı verilerine göre 6 000 000 kovanla dünyada ikinci sırada yer almaktadır. Toplam bal üretimine bakıldığında 90 000 ton bal ile dünyada 4-5. sırada, kovan başına verim bakımından 15-16 kg ile 14. sırada bulunmaktadır (Trabzon İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, 2015). Ülkemiz koloni varlığı bakımından dünya ülkeleri içinde ilk sıralarda yer almasına rağmen bal üretimi bakımından ise daha gerilerdedir. Bal üretiminin artması ve kovan başına verimin üst sınırlara çıkabilmesi arıcılığın daha profesyonel tarzda yapılmasına bağlıdır. Koloni sayısının az ya da çok oluşu bir anlamda önem taşımamaktadır. Yoğun üretimde birim başına verim temel ölçüt olduğuna göre, arıcılıkta da bir koloninin bal verimini değerlendirmede de en önemli kıstastır. Ülkemiz önceleri eski tip kovanlarda 5 kg verim alırken artık, fenni kovanlara geçilmesi ile bu verim ortalama 15-20 kg civarındadır. Gezgin arıcılığın yapıldığı yerlerde bu rakam 30 kg dır (Parlakay, Yılmaz, Yaşar, Seçer ve Bahadır, 2008). Trabzon ilinde arıcılık çok eski yıllardan beri yapılmaktadır. Ancak 1974 yılından itibaren İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü tarafından Modern Arıcılığın Geliştirilmesi projesi çalışmaları başlatılmış ve bu çalışmalar doğrultusunda çok sayıda arıcılık kursları, teknik toplantı ve sempozyumlar düzenlenerek arıcılıkla uğraşan ve bu konuya ilgi duyan çiftçilere modern arıcılıkla ilgili teknik bilgiler verilmiştir.
31 İlimizde flora ve iklim durumuna bağlı olarak kovan başına ortalama 15-20 kg civarında bal alınmaktadır (İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü). İlin önemli nektarlı bitkileri arasında Prunus laurocerasus L., Rubus sp. L., Rhododendron sp. L., Brassica sp. L., Acacia sp. Miller, Lamium sp. L., Thymus sp. L., Salvia sp. L., Castanea sativa Miller, Echium sp. L., Trifolium sp. L. gibi bitkiler mevcuttur (Trabzon İli Arı Yetiştiricileri Birliği, 2015) İlimiz florasının yetersiz olduğu dönemlerde ve aynı zamanda ilimizin ballı bitkilerin polen ve nektar verme devrelerinin kısa olması ve yağışlı bir iklime sahip olması nedeniyle arıcılarımızın büyük bir çoğunluğu haziran ayından itibaren çevre illere giderek gezginci arıcılık yapmaktadırlar. Genellikle Gümüşhane, Bayburt, Erzurum, Erzincan, Kars ve Van illeri tercih edilmektedir. Çam balı üretmek isteyen bazı arıcılarımız da Muğla yöresine gitmektedirler. Trabzon iline bakıldığında ise 467 mahallede arıcılık yapılmaktadır. 2014 yılı verilerine göre gezgin arıcıların sayısı 1330, sabit arıcıların sayısı ise 835 tir. İlimizde toplam arılı kovan sayısı 128 196 dır. Yıllık ortalama bal üretimi ise 1195 tondur. (Trabzon İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, 2015) 1991 ve 2014 yılları arasında Türkiye de arıcılık yapılan köy sayısı, yeni ve eski kovan sayısı, üretilen bal (ton) ve balmumu (ton) miktarları çizelgede gösterilmiştir (Çizelge 2.3) (http://www.tuik.gov.tr).
32 Çizelge 2.3. Türkiye de arıcılık yapılan köy sayısı, yeni ve eski kovan sayısı, bal (ton) ve balmumu (ton) miktarları Yıllar Arıcılık yapılan köy sayısı (adet) Arıcılık yapan işletme sayısı (adet) Yeni kovan (adet) Eski kovan (adet) Bal (ton) Balmumu (ton) 1991 21 540-3 161 583 266 859 54 655 2863 1992 21 931-3 289 672 250 656 60 318 2916 1993 21 975-3 450 755 234 692 59 207 3110 1994 22 050-3 567 352 219 236 54 908 3353 1995 21 987-3 701 444 214 594 68 620 3735 1996 22 329-3 747 578 217 140 62 950 3235 1997 22 145-3 798 200 204 102 63 319 3751 1998 22 302-4 005 369 193 982 67 490 3324 1999 22 447-4 135 781 185 915 67 259 4073 2000 22 571-4 067 514 199 609 61 091 4527 2001 22 606-3 931 301 184 052 60 190 3174 2002 22 423-3 980 660 180 232 74 554 3448 2003 22 110-4 098 315 190 538 69 540 3130 2004 22 133-4 237 065 162 660 73 929 3471 2005 22 550-4 432 954 157 059 82 336 4178 2006 22 305-4 704 733 146 950 83 842 3484 2007 21 560-4 690 278 135 318 73 935 3837 2008 21 093-4 750 998 137 963 81 364 4539 2009 21 469-5 210 481 128 743 82 003 4385 2010 20 845-5 465 669 137 000 81 115 4148 2011 21 131-5 862 312 149 020 94 245 4235 2012 21 307-6 191 232 156 777 89 162 4222 2013-79 934 6 458 083 183 265 94 694 4241 2014-104 709 6 867 531 193 442 102 486 4024 Arıcılık yapan köy sayısı 2013 yılından itibaren Arıcılık yapan işletme sayısı olarak değiştirilmiştir. Türkiye de, 2014 yılında illere göre bal üretimi miktarı aşağıdaki haritada gösterilmiştir (http://www.tuik.gov.tr).
33
34
35 3.MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Araştırmada polen analizleri yapılan 85 adet bal örneği Trabzon il merkezinden ve ilçelerinden 2009-2012 yılları arasında Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında toplanmıştır. Toplanan bal örneklerinde mikroskobik analizler yapılmış, bal örneklerinin temin edildiği yöreler ve balların toplandığı tarihler belirtilmiştir. Detaylı bir çalışma olması ve çalışmanın Trabzon ilinin bütün ilçelerini kapsaması, dolayısıyla Trabzon ilinin nektarlı bitkileri listesini oluşturmak amaçlandığından mümkün olan en fazla sayıda bal örneği temin edilmesine önem verilmiştir. Bal örnekleri toplanırken köylerin birbirine olan uzaklığı ve rakımları göz önüne alınmış, örnekler alınırken gezginci arıcılığın oldukça yaygın olduğu Trabzon ilinde örneklerin alındığı kovanların yerleşik (sabit) olmasına özellikle dikkat edilmiştir. Her kovandan en az 250 gram bal örneği alınmıştır. Arı üreticileri ile kovan açtırılarak alınan bal örnekleri şeffaf ve steril kavanozlara konularak ağızları hemen kapatılmış ve kavanozların üzerindeki etikete balın alındığı yörenin adı, bal örneğinin alınış tarihi ve üreticinin adı yazılarak palinolojik analizleri yapılmak üzere laboratuvara getirilmiştir. Bütün bal örnekleri araştırma süresince oda sıcaklığında, nemsiz ve karanlık bir dolapta muhafaza edilmiştir. Kovanların bulunduğu yörede, arıların gidebileceği bitkiler toplanmış, preslenmiş ve laboratuvara getirilerek kurutulduktan sonra teşhis edilmiştir. Bu bitkilerin çiçeklerinden alınan polenlerden, Wodehouse yöntemine göre referans polen preparatları hazırlanmış ve teşhis aşamasında bu preparatlardan yararlanılmıştır. Resim 3.1. Polen analizi yapılan bal örneklerinin fotoğrafları
36 Çizelge 3.1. Bal örneklerinin toplandığı yöreler, yörelerin rakımları ve balların toplandığı tarihler Örnek no Balın toplandığı yöre Rakım (m) Balın toplanma tarihi 1 Ortahisar (Merkez ilçe) - Akkaya Mahallesi 550 17.06.2009 2 Ortahisar (Merkez ilçe) - Geçit Mahallesi-1 500 30.06.2009 3 Ortahisar (Merkez ilçe) - Bozkurt Mahallesi 600 30.06.2009 4 Ortahisar (Merkez ilçe) - Geçit Mahallesi-2 600 17.06.2009 5 Ortahisar (Merkez ilçe) - Bengisu Mahallesi 50 20.06.2009 6 Ortahisar (Merkez ilçe) - Yeşilyurt Mahallesi 250 15.07.2009 7 Ortahisar (Merkez ilçe) - Yanyamaç Mahallesi 500 19.07.2009 8 Ortahisar (Merkez ilçe) - Karakaya Mahallesi 150 28.07.2009 9 Ortahisar (Merkez ilçe) - Ağıllı Mahallesi-1 400 28.06.2009 10 Ortahisar (Merkez ilçe) - Kendirli Mahallesi 450 12.07.2010 11 Ortahisar (Merkez ilçe) - Ağıllı Mahallesi-2 500 08.08.2012 12 Sürmene - Yeşilköy Mahallesi 930 24.07.2009 13 Sürmene - Gültepe Mahallesi 350 24.07.2009 14 Sürmene - Yeniay Mahallesi 500 05.06.2009 15 Sürmene - Ormanseven Mahallesi 410 08.08.2009 16 Sürmene - Aşağıovalı Mahallesi 430 08.08.2009 17 Tonya - Kalınçam Mahallesi-1 1100 18.09.2009 18 Tonya - Kalınçam Mahallesi-2 1100 15.08.2009 19 Tonya - İskenderli Mahallesi-1 750 15.08.2009 20 Tonya - Kalınçam Mahallesi-3 1100 15.08.2009 21 Tonya - Hoşarlı Mahallesi 755 26.08.2009 22 Tonya - Erikbeli Yaylası 1500 26.08.2009 23 Tonya - Zevon Yaylası 1200 26.08.2009 24 Tonya - İskenderli Mahallesi-2 750 15.08.2009 25 Tonya - Biçinlik Mahallesi 1100 15.07.2010 26 Tonya - Kadıralak Yaylası 1800 29.08.2012 27 Tonya - Zere Yaylası 1850 29.08.2012 28 Of - Sulaklı Mahallesi 500 24.07.2009 29 Of - Yazlık Mahallesi 350 24.07.2009 30 Of - Ballıca Mahallesi 400 07.07.2009 31 Of -Ağaçseven Mahallesi 500 19.07.2009 32 Of - Uğurlu Mahallesi 350 15.07.2010 33 Beşikdüzü - Oğuz Mahallesi-1 302 05.07.2009 34 Beşikdüzü - Oğuz Mahallesi-2 470 04.07.2009 35 Beşikdüzü - Ağaçlı Mahallesi 300 04.07.2009 36 Maçka - Ormanüstü Mahallesi 1000 06.08.2009 37 Maçka - Temelli Mahallesi 650 05.07.2009 38 Maçka - Yazlık Mahallesi 800 08.06.2009 39 Şalpazarı - Kasımağzı Mahallesi 800 15.07.2009 40 Şalpazarı - Gökçeköy Mahallesi-1 900 15.07.2009 41 Şalpazarı - Gökçeköy Mahallesi-2 900 15.07.2009 42 Şalpazarı - Yeşilyurt Mahallesi 900 15.07.2009 43 Şalpazarı - Akkiriş Mahallesi 700 03.09.2009 44 Şalpazarı - Gökçeköy Mahallesi-3 900 03.09.2009
37 Çizelge 3.1. (devam) Bal örneklerinin toplandığı yöreler, yörelerin rakımları ve balların toplandığı tarihler Örnek no Balın toplandığı yöre Rakım (m) Balın toplanma tarihi 45 Yomra - Çınarlı Mahallesi 20 18.07.2009 46 Yomra - İkisu Mahallesi-1 350 18.07.2009 47 Yomra - İkisu Mahallesi-2 350 10.10.2010 48 Yomra- Çamlıyurt Yaylası 1200 10.10.2010 49 Yomra- Çamlıyurt Mahallesi 750 10.10.2010 50 Düzköy - Çayırbağı Mahallesi (Dikenli tepe) 1150 22.08.2009 51 Düzköy-Çayırbağı Mahallesi (Kırıklık arkası mevkii) 1100 22.08.2009 52 Düzköy - Çayırbağı Mahallesi 1100 09.06.2009 53 Düzköy - Mezere Yaylası 2000 10.08.2009 54 Düzköy -Çayırbağı Mahallesi (Kolobina mevkii) 1100 10.08.2009 55 Çaykara - Demirkapı Mahallesi-1 1150 15.08.2009 56 Çaykara - Taşkıran Mahallesi 1000 15.07.2009 57 Çaykara - Çayıroba Mahallesi-1 2200 09.09.2009 58 Çaykara - Çayıroba Mahallesi-2 2000 09.09.2009 59 Çaykara - Merkez Mahallesi 300 11.07.2009 60 Çaykara - Demirkapı Mahallesi-2 1150 28.08.2012 61 Çaykara - Demirkapı Mahallesi-3 1150 28.08.2012 62 Akçaabat - Yıldızlı Mahallesi 50 30.07.2009 63 Akçaabat - Uçarsu Mahallesi 250 06.08.2009 64 Akçaabat - Akçaköy Mahallesi-1 200 19.09.2009 65 Akçaabat - Akçaköy Mahallesi-2 200 13.10.2009 66 Dernekpazarı - Kondu Mahallesi-1 650 25.08.2009 67 Dernekpazarı - Kondu Mahallesi-2 550 25.08.2009 68 Dernekpazarı - Kondu Mahallesi-3 600 25.08.2009 69 Dernekpazarı - Yenice Mahallesi-1 2000 01.08.2012 70 Dernekpazarı - Yenice Mahallesi-2 2000 01.08.2012 71 Araklı - Yeşilce Mahallesi 220 25.08.2009 72 Araklı - Değirmencik Mahallesi 1200 05.07.2009 73 Araklı - Yoncalı Mahallesi 350 05.07.2009 74 Araklı - Merkez Mahallesi 100 10.08.2012 75 Araklı - Bahçecik Mahallesi 1550 10.08.2012 76 Çarşıbaşı - Kavaklı Mahallesi 211 15.08.2009 77 Köprübaşı - Çifteköprü Mahallesi 530 15.07.2010 78 Köprübaşı - Gündoğan Mahallesi 350 15.07.2010 79 Hayrat - Sarmaşık Mahallesi 2500 25.07.2009 80 Arsin - Harmanlı Mahallesi-1 150 18.07.2009 81 Arsin - Yolüstü Mahallesi 200 18.07.2009 82 Arsin - Harmanlı Mahallesi-2 150 10.08.2012 83 Vakfıkebir - Deregözü Mahallesi-1 600 20.07.2010 84 Vakfıkebir - Deregözü Mahallesi-2 700 20.07.2010 85 Trabzon - Gümüşhane sınırı -Yağmurdere Köyü 2000 05.07.2009
38 Resim 3.2. a) Ortahisar; b) Tonya; c) Akçaabat; d) Maçka ilçelerinde bulunan arılıkların bazıları Resim 3.3. Bal örneklerinin toplandığı kovanlardan örnekler
39 3.2. Metod 3.2.1. Bazik-fuksinli gliserin-jelatin hazırlanması Polen preparatlarının yapımında kullanılan montaj materyali, Wodehouse yöntemi uygulanarak hazırlanmıştır (Aytuğ, 1967: 114; Kapp, 1969: 249). Bu yönteme göre 7 g jelatin plak tartılmış ve 42 ml ılık distile suda 2 saat bekletilmiştir. Yumuşamış jelatinin üzerine 50 ml gliserin ilave edilerek iyice karıştırılmıştır. Karışımın küflenmesini önlemek amacıyla üzerine 0,5 g karbolik asit eklenmiş ve polenlerin boyanmasını sağlamak amacıyla birkaç damla bazik fuksin ilave edilmiştir. Elde edilen karışım 15 dakika ılık su banyosunda bekletildikten sonra temiz petri kaplarına ince bir tabaka halinde dökülmüş ve soğumaya bırakılmıştır (Brown, 1960: 188). 3.2.2. Balda polen analizi için preparat hazırlanması Balda polen analizi için preparat yapımında kullanılan metod, sekiz Avrupa ülkesinin arıcılık enstitülerinde çalışan uzmanlarca incelenmiş ve sonuçta uluslararası ortak bir metod olarak kabul edilmiştir (Maurizio, 1951; Louveaux, Maurizio ve Vorhwohl, 1970; Lieux, 1972). Polen preparatları bu ortak metoda göre aşağıda belirtildiği şekilde hazırlanmıştır: 1- Kavanozlara konulmuş 250 g süzülmüş stok bal örneğinden kristalleşmiş veya soğuktan katılaşmış olanlar varsa 40-45 C lik su banyosunda bir süre bekletilerek, balın yumuşaması sağlanmıştır. Daha sonra kavanozdaki bal örneği steril cam baget yardımıyla iyice karıştırılarak polenlerin bal içinde homojen bir şekilde dağılması sağlanmıştır. 2- Stok baldan 10 g alınıp deney tüpüne aktarılmış ve üzerine 20 ml distile su ilave edilmiştir. Laboratuvardan bala, polen kontaminasyonunu önlemek için tüplerin ağzı parafilm ile kapatılmıştır. Balın su içinde çözünmesi için tüpler yaklaşık 45 ºC lik su banyosunda 10-15 dakika bekletilmiştir. Su banyosundan çıkarılan tüpler çalkalanarak, bal ile suyun iyice karışması sağlanmıştır.
40 3- Çözelti 3500-4000 rpm de 45 dakika santrifüj edilmiştir. Santrifüjden alınan tüpler ters çevrilerek suları dökülmüş ve ters olarak kurutma kağıdı üzerine konulmuştur. Tüpteki su süzülünceye kadar beklenmiştir. 4- Steril iğne ucuna alınan bir miktar (1-2 mm³) bazik-fuksinli gliserin-jelatinin tüp dibindeki polenlere bulaştırılmasıyla alınan materyal, lam üzerine aktarılmıştır. 5- Lam, 30-40 ºC ye ayarlı ısıtıcının tablasına konularak, üzerindeki bazik fuksinli gliserin jelatinin erimesi sağlanmıştır. Isıtma sırasında hava kabarcıklarının oluşmaması ve polenlerin deforme olmaması için montaj materyalinin (bazik-fuksinli gliserin-jelatinin) kaynamamasına özen gösterilmiştir. Platin iğne ile, lam üzerindeki erimiş bazik-fuksinli gliserin-jelatin karıştırılarak polenlerin montaj materyali içinde homojen dağılması sağlandıktan sonra lam üzerine 18x18 mm lik lamel kapatılmıştır. Hazırlanan preparat ters çevrilerek 2 cam çubuk üzerine yerleştirilmiştir. Böylece polenlerin lamel yüzeyine yaklaşmalarına ve mikroskopta daha net görülebilmelerine imkan sağlanmıştır. Lamın bir kenarına etiket yapıştırılarak, üzerine balın alındığı yöre ve örnek numarası yazılmıştır. 6- Hazırlanan preparatlar yaklaşık 12 saat boyunca bu şekilde bekletilerek mikroskopta incelemeye hazır hale gelmiştir. 3.2.3. Yöreden toplanan bitkilerden referans polen preparatlarının hazırlanması Kovanların çevresinden toplanan bitkilerin çiçeklerinden alınan polenlerden referans polen preparatları hazırlanmıştır. Preparatlar hazırlanırken: 1- Çiçeğin anterlerinden alınan yeterli miktardaki polenler temiz bir lam üzerine konulmuştur. Lam üzerine alınan polenlerin üzerine birkaç damla %96 lık etil alkol damlatılmıştır. Bu sayede ekzin üzerindeki reçine, yağ ve hava kabarcıklarının ortadan kalkması sağlanmıştır. 2- Alkol buharlaştıktan sonra, polenlerin üzerine önceden hazırlanmış olan bazik-fuksinli gliserin-jelatin karışımından, steril iğne ucuyla bir miktar (1-2 mm³) konulmuştur.
41 3- Lam, 30-40 ºC ayarlı ısıtıcı tablası üzerine bırakılmış ve üzerindeki montaj materyalinin erimesi sağlanmıştır. Isıtma sırasında hava kabarcıklarının oluşmaması ve polenlerin deforme olmaması için kaynamamasına dikkat edilmiştir. Erimiş bazik-fuksinli gliserinjelatin ve polenler, steril iğne ucu ile karıştırılarak polenlerin homojen bir biçimde dağılması sağlanmış olup, lam üzerine 18x18 mm lik lamel kapatılmıştır. Hazırlanan preparat ters çevrilerek 2 cam çubuk üzerine yerleştirilmiştir. Böylece polenlerin lamel yüzeyine yaklaşması sağlanmıştır. Hazırlanan preparata etiket yapıştırılarak, etikete polenlerin alındığı bitkinin adı, yörenin adı, preparatın yapılış tarihi ve preparatı yapanın adı yazılmıştır. 4- Hazırlanan referans polen preparatları yaklaşık 12 saat boyunca bu şekilde bekletilmiştir. İncelenen bal örneklerinde bulunan polenlerin teşhisi, referans polen preparatları ile karşılaştırmalı olarak yapılmıştır. 3.2.4. Polen preparatlarının incelenmesi Polen preparatları Leica DM 750 marka mikroskoba bağlı Leica ICC50 HD görüntüleme sistemi ile incelenmiş, polenlerin sayımı ve teşhisleri yapılmıştır. Polenleri tanımlamada ve mikrofotoğraflarının çekiminde immersiyon objektifi kullanılmıştır (x100). İncelemelerde 22x22 mm lik tüm lamel alanı taranmış ve bu alandaki polenler teşhis edilmiştir (Şekil 3.1). Polenlerin teşhisi yapılırken polen tipi, polen şekli ve büyüklüğü, Amb şekli, ekzin kalınlığı ve ornamentasyonu, apertür sayısı, apertürlerin şekli ve çeşitleri, por ile kolpus kenarları ve membranlarının özellikleri incelenmiştir. Teşhis sırasında ilgili kaynaklardan (Erdtman, 1943, 1952, 1957; Wodehouse, 1959; Kremp, 1965; Erdtman, 1969; Aytuğ, 1971; Kapp, 1971; Heslop-Herrison, 1971; Charpin, Surinyach ve Frankland, 1974; Punt, 1976; Markgraf ve D Antoni, 1978; Ferguson, 1978; Punt ve Clarke, 1980; Punt ve Clarke, 1981; S. Nilsson, Praglowski ve L. Nilsson, 1983; Mulcahy ve Ottaviano, 1983; Punt ve Clarke, 1984; Shivanna ve Johri, 1985; Blackmore ve Ferguson, 1986; Iwanami, Sasakuma ve Yamada, 1988; Punt, Blackmore ve Clarke, 1988; Sawyer, 1988; Faegri ve Iversen, 1989; Blackmore ve Barnes, 1991; Moore, Webb ve Collinson, 1991; Punt ve Blackmore, 1991; Shivanna ve Rangaswamy, 1992; Pehlivan, 1995a; Punt, Blackmore ve Hoen, 1995; D Albore, 1997) ve araştırma bölgesinden toplanan bitkilerden hazırlanan referans polen preparatları ile Gazi Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümü Palinoloji Laboratuvarları ndaki polen preparatları koleksiyonundan yararlanılmıştır.
42 Şekil 3.1. Preparatlarda polen sayımları yapılırken izlenen tarama yöntemi Polenlerin teşhisinde her bal örneğinden iki tüp hazırlanmış ve her tüpten 2 şer adet olmak üzere toplam 4 adet polen preparatı yapılmıştır. Preparatlardaki bitki taksonlarının teşhisi yapıldıktan sonra tekrar başa dönülerek her preparat bitki çeşitliliği dikkate alınarak sol üst köşeden polen sayısı 200 ü bulana kadar sayılmıştır. (Louveaux ve diğerleri, 1970; Sawyer, 1988). Polen sayımlarında x10 ve x40 lık objektif kullanılmıştır. Taksonların, polen ortalamaları ve polen % leri belirlenmiştir (Barbattini ve diğerleri, 1991; Warakomska ve Jaroszynska, 1992). Bu taksonlara ait polenlerin, çalışılan ballardaki katkıları saptanmıştır. İncelenen ballarda bulunan polenler, polen spektrumlarına göre 4 ana gruba ayrılmıştır: a) Miktarı > = % 45 olan polenler dominant b) Miktarı % 16- % 44 arası olan polenler sekonder c) Miktarı % 3- % 15 arası olan polenler minör d) Miktarı < %3 olan polenler ise eser miktarda bulunan polenler olarak belirlenmiştir (Barbattini ve diğerleri, 1991; Warakomska ve Jaroszynska, 1992). 3.2.5. Balda toplam polen sayısı (TPS) nın tespiti için preparat hazırlanması 10 g bal içindeki TPS nin saptanması için polen preparatları aşağıdaki şekilde hazırlanmıştır (Moar, 1985): 1- Steril bir cam çubuk yardımıyla iyice karıştırılarak homojen hale getirilen stok baldan, deney tüpüne 10 g alınmıştır.
43 2- Üzerine 20 ml distile su ilave edilerek karıştırılmış ve sonra tüp içerisine, her birinde 18 584 adet Lycopodium sporu bulunan tabletlerden bir tanesi atılmıştır. Tüpler tabletin erimesini sağlamak amacıyla yaklaşık 45 ºC lik su banyosunda 10-15 dakika bekletilmiş ve erimeyi hızlandırmak için bir cam bagetle karıştırılmıştır. 3- Tablet iyice eridikten sonra polen ve sporların boyanması için tüpe birkaç damla bazikfuksin ilave edilerek karıştırılmış ve tüpler 3500-4000 rpm de yaklaşık 45 dakika santrifüj edilmiştir. Santrifüj edilen tüpler ters çevrilerek suyu dökülmüş ve kurutma kağıdı üzerine ters vaziyette konulmuştur. Tüpteki su iyice süzülünceye kadar beklenmiştir. 4- Tüpün içerisine 0,1 ml %50 lik gliserin ilave edilerek çökeltinin gliserin ile homojen bir biçimde karışması sağlanmıştır. 5- Bu karışımdan 0,01ml alınarak, içerisinde 0,09 ml gliserin bulunan ikinci bir tüpe aktarılmış ve yeni karışım homojenize edilmiştir. 6- İkinci tüpteki karışımdan 0,01 ml alınarak lam üzerine konulmuş ve üzerine 22x22 mm lik lamel kapatılarak, mikroskopta incelemeye hazır hale getirilmiştir. 3.2.6. Toplam polen sayısının (TPS-10 g) tespiti için hazırlanan preparatların incelenmesi Araştırmamızda polen sayımı lamelin sol kenarından başlayarak 2 mm aralıklarla tüm lamel alanının taranması ile yapılmıştır (Şekil 3.1). Bu alanda bulunan polenlerin ve Lycopodium sporlarının sayısı ayrı ayrı tespit edilmiştir. Sayımlarda x10 luk objektif kullanılmıştır. Her bal örneği için iki ayrı tüp hazırlanmış ve her tüpten bir preparat yapılmıştır. Sayımlar, iki preparattaki sayımın ortalaması alınarak aşağıdaki formüle uygulanmıştır. Sayılan Polen x 18584* Toplam Polen Sayısı (TPS-10 g) = Sayılan Lycopodium sporu * Bir Lycopodium tabletinde bulunan spor sayısı
44 İncelenen ballar TPS yönünden 4 ana gruba ayrılmıştır (Jose, Demalsy, Parent ve Alexander, 1989). a) Toplam polen sayısı (TPS) 20 000 den az olanlar, poleni çok az ballar b) TPS 20 000-100 000 arası olanlar poleni normal ballar c) TPS 100 000-500 000 arası olanlar poleni zengin ballar d) TPS 500 000-1 000 000 arası olanlar poleni çok zengin ballar olarak belirlenmiştir (Jose ve diğerleri, 1989.
45 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Ortahisar İlçesi Ballarının Polen Analizi 4.1.1. Akkaya Mahallesi (Örnek no 1) Akkaya Mahallesi bal numunesinin palinolojik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda görülürken, sekonder miktarda polen bulunmamıştır. Fabaceae ve Rosaceae familyası polenlerine ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda poleni tespit edilen taksonlar Apiaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Ranunculaceae familyaları ile Polygonaceae familyasından Rumex olarak belirlenmiştir. Balda toplam polen sayısının (TPS-10 g) 16 853 adet olduğu görülmüştür. Çizelge 4.1. Akkaya Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi Polen sayısı (%) spektrumu Apiaceae 5 2,5 eser Fabaceae 12 6 minör Fagaceae Castanea sativa 163 81,5 dominant Lamiaceae 2 1 eser Poaceae 3 1,5 eser Polygonaceae Rumex 2 1 eser Ranunculaceae 3 1,5 eser Rosaceae 10 5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 16 853
46 4.1.2. Geçit Mahallesi-1 (Örnek no 2) Geçit Mahallesi bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda tespit edilmiştir. Apiaceae familyasına ait polenler sekonder, Fabaceae familyasına ait polenler ise minör miktarda görülmüştür. Brassicaceae, Lamiaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyasına ait polenler ile Adoxaceae familyasından Sambucus, Asteraceae familyasından Taraxacum, Fabaceae familyasından Vicia, Polygonaceae familyasından Rumex, Rosaceae familyasından Rubus ve Tiliaceae familyasından Tilia ya ait polenlere ise eser miktarda rastlanmıştır. Bal örneğinde toplam polen sayısının (TPS-10 g) 95 156 adet olduğu görülmüştür. Çizelge 4.2. Geçit Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Adoxaceae Sambucus 3 1,5 eser Apiaceae 38 19 sekonder Asteraceae Taraxacum 1 0,5 eser Brassicaceae 2 1 eser Fabaceae 17 8,5 minör Vicia 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 126 63 dominant Lamiaceae 5 2,5 eser Polygonaceae Rumex 1 0,5 eser Rhamnaceae 1 0,5 eser Rosaceae 3 1,5 eser Rubus 1 0,5 eser Tiliaceae Tilia 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 95 156
47 4.1.3. Bozkurt Mahallesi (Örnek no 3) Bozkurt Mahallesi nden alınan bal örneğinin mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanmıştır. Brassicaceae familyasına ait polenler ise sekonder miktarda tespit edilmiştir. Minör miktarda bulunan polenler ise Juglandaceae ve Rosaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron a aittir. Apiaceae, Caryophyllaceae, Fabaceae, Lamiacaea, Malvaceae, Oleaceae, Pinaceae, Poaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Carduus, Boraginaceae familyasından Echium, Cyperaceae familyasından Carex, Fabaceae familyasından Hedysarum, Lauraceae familyasından Laurus nobilis, Plantaginaceae familyasından Plantago, Polygonaceae familyasından Rumex ve Rosaceae familyasından Rubus ve Sanguisorba L. ya ait polenler ise eser miktarda tespit edilmiştir. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 112 316 olarak belirlenmiştir.
48 Çizelge 4.3. Bozkurt Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 2 1 eser Asteraceae Carduus 1 0,5 eser Boraginaceae Echium 1 0,5 eser Brassicaceae 53 26,5 sekonder Caryophyllaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 8 4 minör Cyperaceae Carex 1 0,5 eser Ericaceae Rhododendron 10 5 minör Fabaceae 5 2,5 eser Hedysarum 3 1,5 eser Fagaceae Castanea sativa 88 44 dominant Juglandaceae 8 4 minör Lamiaceae 3 1,5 eser Lauraceae Laurus nobilis 1 0,5 eser Malvaceae 1 0,5 eser Oleaceae 1 0,5 eser Pinaceae 1 0,5 eser Plantaginaceae Plantago 1 0,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Polygonaceae Rumex 1 0,5 eser Rosaceae 7 3,5 minör Rubus 1 0,5 eser Sanguisorba 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 112 316
49 4.1.4. Geçit Mahallesi-2 (Örnek no 4) Geçit Mahallesi nden alınan ikinci bal örneğinin palinolojik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda olduğu belirlenmiştir. Fabaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlere minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Apiaceae ve Poaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Taraxacum, Ericaceae familyasından Rhododendron, Fabaceae familyasından Hedysarum ve Vicia, Polygonaceae familyasından Rumex ile Rosaceae familyasından Rubus tur. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 147 610 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.4. Geçit Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 1 0,5 eser Asteraceae Taraxacum 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 16 8 minör Ericaceae Rhododendron 3 1,5 eser Fabaceae 21 10,5 minör Hedysarum 2 1 eser Vicia 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 130 65 dominant Poaceae 2 1 eser Polygonaceae Rumex 4 2 eser Rosaceae 18 9 minör Rubus 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 147 610
50 4.1.5. Bengisu Mahallesi (Örnek no 5) Bengisu Mahallesi nden alınan bal örneğinin mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda görülmüştür. Bu örnekte sekonder miktarda polen tespit edilmemiştir. Apiaceae, Fabaceae, Rosaceae familyaları ile Tiliaceae familyasından Tilia nın polenlerine ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Campanulaceae, Lamiaceae, Rhamnaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus tur. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS- 10 g) 102 164 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.5. Bengisu Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 15 7,5 minör Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Campanulaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 1 0,5 eser 102 164 Fabaceae 23 11,5 minör Fagaceae Castanea sativa 131 65,5 dominant Lamiaceae 4 2 eser Rhamnaceae 3 1,5 eser Rosaceae 6 3 minör Tiliaceae Tilia 16 8 minör Toplam 200 100
51 4.1.6. Yeşilyurt Mahallesi (Örnek no 6) Yöre balının mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanmıştır. Bal örneğinde sekonder miktarda polene rastlanmazken, Apiaceae ve Lamiaceae familyalarına ait polenler minör miktarda tespit edilmiştir. Eser miktarda poleni olan taksonlar ise Fabaceae, Oleaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus tur. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS- 10 g) 42 112 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.6. Yeşilyurt Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 13 6,5 minör Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Cistaceae Cistus 4 2 eser Fabaceae 4 2 eser 42 112 Fagaceae Castanea sativa 169 84,5 dominant Lamiaceae 8 4 minör Oleaceae 1 0,5 eser Rosaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100
52 4.1.7. Yanyamaç Mahallesi (Örnek no 7) Yöreye ait bal örneğinin mikroskobik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda bulunurken sekonder miktarda polene rastlanmamıştır. Minör miktarda poleni tespit edilen taksonlar ise Fabaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron dur. Apiaceae, Geraniaceae, Juglandaceae, Lamiaceae, Oleaceae ve Poaceae familyaları ile Tiliaceae familyasından Tilia polenlerine ise eser miktarda rastlanmıştır. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 61 485 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.7. Yanyamaç Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 5 2,5 eser Cistaceae Cistus 11 5,5 minör Ericaceae Rhododendron 6 3 minör Fabaceae 10 5 minör Fagaceae Castanea sativa 147 73,5 dominant Geraniaceae 1 0,5 eser Juglandaceae 1 0,5 eser Lamiaceae 2 1 eser Oleaceae 4 2 eser Poaceae 1 0,5 eser Rosaceae 10 5 minör Tiliaceae Tilia 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 61 485
53 4.1.8. Karakaya Mahallesi (Örnek no 8) Karakaya Mahallesi nden alınan bal örneğiin palinolojik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Örnekte sekonder miktarda polene rastlanmazken, Apiaceae ve Lamiaceae familyalarına ait polenlere minör miktarda rastlanmıştır. Pinaceae, Poaceae, Ranunculaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyalarına ait polenler ise eser miktarda tespit edilmiştir. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 7 506 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.8. Karakaya Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 10 5 minör Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Fagaceae Castanea sativa 176 88 dominant 7 506 Lamiaceae 6 3 minör Pinaceae 1 0,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Ranunculaceae 1 0,5 eser Rhamnaceae 2 1 eser Rosaceae 3 1,5 eser Toplam 200 100
54 4.1.9. Ağıllı Mahallesi-1 (Örnek no 9) Yöre balının mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanmıştır. Örnekte sekonder miktarda polene rastlanmazken, Apiaceae ve Lamiaceae familyasına ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Poleni eser miktarda belirlenen taksonlar ise Asteraceae, Fabaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus tur. Bal örneğindeki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 200 257 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.9. Ağıllı Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 15 7,5 minör Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Asteraceae 1 0,5 eser Cistaceae 200 257 Cistus 1 0,5 eser Fabaceae 4 2 eser Fagaceae Castanea sativa 166 83 dominant Lamiaceae 9 4,5 minör Rosaceae 4 2 eser Toplam 200 100
55 4.1.10. Kendirli Mahallesi (Örnek no 10) Yöre balının mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanırken, Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Fabaceae ve Rosaceae familyalarına ait polenler ise minör miktarda tespit edilmiştir. Eser miktarda poleni belirlenen taksonlar ise Chenopodiaceae/Amaranthaceae ve Scrophulariaceae familyası ile Fabaceae familyasından Hedysarum, Plantaginaceae familyasından Plantago dur. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 24 129 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.10. Kendirli Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Chenopodiaceae/ 2 1 eser Amaranthaceae Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Cistaceae Cistus 48 24 sekonder Fabaceae 6 3 minör 24 129 Hedysarum 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 127 63,5 dominant Plantaginaceae Plantago 4 2 eser Rosaceae 10 5 minör Scrophulariaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100
56 4.1.11. Ağıllı Mahallesi-2 (Örnek no 11) Yöreye ait bal örneğinde Fabaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda bulunurken sekonder miktarda polen belirlenmemiştir. Apiaceae, Fabaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron a ait polenlere minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda poleni bulunan taksonlar ise Brassicaceae, Campanulaceae, Lamiaceae, Malvaceae, Oleaceae ve Poaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Centaurea, Fabaceae familyasından Hedysarum, Lauraceae familyasından Laurus nobilis, Polygonaceae familyasından Rumex ve Simaroubaceae familyasından Ailanthus tur. Baldaki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 109 757 adet olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.11. Ağıllı Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 6 3 minör Asteraceae Centaurea 1 0,5 eser Brassicaceae 4 2 eser Campanulaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 12 6 minör Ericaceae Rhododendron 7 3,5 minör Fabaceae 11 5,5 minör Hedysarum 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 139 69,5 dominant Lamiaceae 4 2 eser Lauraceae 2 1 eser Malvaceae 1 0,5 eser Oleaceae 1 0,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Polygonaceae Rumex 2 1 eser Rosaceae 6 3 minör Simaroubaceae Ailanthus 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 109 757
57 4.2. Sürmene İlçesi Ballarının Polen Analizi 4.2.1. Yeşilköy Mahallesi (Örnek no 12) Yeşilköy Mahallesi nden alınan bal örneğinin palinolojik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda belirlenmiştir. Lamiaceae familyasına ait polenlere sekonder miktarda rastlanırken, Apiaceae familyası ile Ericaceae familyasından Rhododendron a ait polenlere ise minör oranda rastlanmıştır. Poaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus polenleri de eser miktarda tespit edilmiştir. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 48 407 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.12. Yeşilköy Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 10 5 minör Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Cistaceae Cistus 1 0,5 eser Ericaceae 48 407 Rhododendron 12 6 minör Fagaceae Castanea sativa 130 65 dominant Lamiaceae 44 22 sekonder Poaceae 3 1,5 eser Toplam 200 100
58 4.2.2. Gültepe Mahallesi (Örnek no 13) Gültepe Mahallesi nden alınan bal örneğinin mikroskobik incelemesi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda olduğu belirlenirken sekonder miktarda polene ise rastlanmamıştır. Apiaceae, Asteraceae, Oleaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Taraxacum ve Fabaceae familyasından Vicia cinsine ait polenlerin minör miktarda bulundukları belirlenmiştir. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Bellis ve Centaurea ile Ericaceae familyasından Rhododendron dur. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 301 616 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.13. Gültepe Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 21 10,5 minör Asteraceae 7 3,5 minör Bellis 3 1,5 eser Centaurea 4 2 eser Taraxacum 6 3 minör Brassicaceae 5 2,5 eser Ericaceae Rhododendron 1 0,5 eser Fabaceae 2 1 eser Vicia 7 3,5 minör Fagaceae Castanea sativa 117 58,5 dominant Lamiaceae 2 1 eser Oleaceae 11 5,5 minör Poaceae 6 3 minör Rosaceae 8 4 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 301 616
59 4.2.3. Yeniay Mahallesi (Örnek no 14) Yeniay Mahallesi nden alınan bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda olduğu görülmüştür. Rosaceae familyası ile Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Bal örneğinde minör miktarda polen belirlenmezken, Brassicaceae, Rhamnaceae familyaları ile Aquifoliaceae familyasından İlex L. ile Lauraceae familyasından Laurus nobilis polenleri ise eser miktarda tespit edilmiştir. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 25 732 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.14. Yeniay Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Aquifoliaceae Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Toplam polen sayısı (TPS-10 g) İlex 1 0,5 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Ericaceae 25 732 Rhododendron 34 17 sekonder Fagaceae Castanea sativa 126 63 dominant Lauraceae Laurus nobilis 5 2,5 eser Rhamnaceae 1 0,5 eser Rosaceae 32 16 sekonder Toplam 200 100
60 4.2.4. Ormanseven Mahallesi (Örnek no 15) Ormanseven Mahallesi bal numunesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda tespit edilirken, sekonder miktarda polene rastlanmamıştır. Fabaceae familyası ile Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda polenitespit edilen taksonlar ise Boraginaceae, Lamiaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Helianthus ve Salicaceae familyasından Salix tir. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 118 522 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.15. Ormanseven Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Asteraceae Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Helianthus 1 0,5 eser Boraginaceae 2 1 eser Ericaceae 118 522 Rhododendron 15 7,5 minör Fabaceae 10 5 minör Fagaceae Castanea sativa 168 84 dominant Lamiaceae 2 1 eser Salicaceae Salix 2 1 eser Toplam 200 100
61 4.2.5. Aşağıovalı Mahallesi (Örnek no 16) Yöreye ait bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Bal örneğinde sekonder miktarda polene rastlanmazken, Apiaceae familyasına ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Fabaceae ve Rosaceae familyalarıdır. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 33 298 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.16. Aşağıovalı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 8 4 minör Fabaceae 2 1 eser Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 33 298 Fagaceae Castanea sativa 186 93 dominant Rosaceae 4 2 eser Toplam 200 100
62 4.3. Tonya İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.3.1. Kalınçam Mahallesi-1 (Örnek no 17) Yöreden alınan bal örneğinin mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda belirlenmiştir. Bal örneğinde sekonder miktarda polen bulunduran taksona rastlanmamıştır. Minör miktarda poleni belirlenen taksonlar Fabaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Fabaceae familyasından Hedysarum dur. Apiaceae, Boraginaceae, Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Geraniaceae, Lamiaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron ve Rosaceae familyasından Sanguisorba cinslerine ait polenlerin eser miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Bal örneğinde toplam polen sayısının (TPS-10 g) 369 710 adet olduğu görülmüştür. Çizelge 4.17. Kalınçam Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 1 0,5 eser Boraginaceae 3 1,5 eser Chenopodiaceae/ 1 0,5 eser Amaranthaceae Cistaceae Cistus 8 4 minör Ericaceae Rhododendron 4 2 eser Fabaceae 8 4 minör Hedysarum 14 7 minör Fagaceae Castanea sativa 141 70,5 dominant Geraniaceae 1 0,5 eser Lamiaceae 4 2 eser Poaceae 8 4 minör Rosaceae 6 3 minör Sanguisorba 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 369 710
63 4.3.2. Kalınçam Mahallesi-2 (Örnek no 18) Kalınçam Mahallesi nden alınan ikinci bal örneğinn mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanmıştır. Sekonder miktarda polen tespit edilmemiştir. Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenler ise minör miktarda tespit edilmiştir. Asteraceae, Boraginaceae, Dipsacaceae, Fabaceae, Pinaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus cinsinin polenlerinin ise eser miktarda olduğu görülmüştür. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 26 459 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.18. Kalınçam Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Asteraceae 2 1 eser Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Boraginaceae 2 1 eser Cistaceae Cistus 4 2 eser 26 459 Dipsacaceae 2 1 eser Ericaceae Rhododendron 16 8 minör Fabaceae 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 169 84,5 dominant Pinaceae 1 0,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Rosaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100
64 4.3.3. İskenderli Mahallesi-1 (Örnek no 19) İskenderli Mahallesi nden alınan ilk bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Bal örneğinde Fabaceae familyasından Hedysarum cinsine ait polenler sekonder miktarda bulunurken, Fabaceae ve Poaceae familyalarına ait polenleri ise minör miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Boraginaceae, Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Centaurea, Polygonaceae familyasından Rumex ve Salicaceae familyasından Populus L. tur. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 72 164 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.19. İskenderli Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 6 3 minör Asteraceae Centaurea 1 0,5 eser Boraginaceae 1 0,5 eser Chenopodiaceae/ 1 0,5 eser Amaranthaceae Fabaceae 11 5,5 minör Hedysarum 32 16 sekonder Fagaceae Castanea sativa 134 67 dominant Lamiaceae 3 1,5 eser Poaceae 6 3 minör Polygonaceae Rumex 1 0,5 eser Rosaceae 2 1 eser Salicaceae Populus 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 72 164
65 4.3.4. Kalınçam Mahallesi-3 (Örnek no 20) Yöreye ait bal örneğinin mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanırken, sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Minör miktarda polen içeren taksonlar Apiaceae ve Rosaceae familyası ile Ericaceae familyasından Rhododendron dur. Betulaceae, Brassicaceae, Fabaceae ve Poaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus, Fabaceae familyasından Hedysarum ve Plantaginaceae familyasından Plantago cinslerinin polenleri ise eser miktarda tespit edilmiştir. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 46 425 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.20. Kalınçam Mahallesi-3 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 6 3 minör Betulaceae 1 0,5 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 1 0,5 eser Ericaceae Rhododendron 10 5 minör Fabaceae 4 2 eser Hedysarum 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 159 79,5 dominant Plantaginaceae Plantago 3 1,5 eser Poaceae 4 2 eser Rosaceae 10 5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 46 425
66 4.3.5. Hoşarlı Mahallesi (Örnek no 21) Hoşarlı Mahallesi nden alınan bal numunesinde dominant miktarda polene rastlanmamıştır. Bal örneğinde Fabaceae familyasından Hedysarum ve Fagaceae familyasından Castanea sativa nın polenleri ise sekonder miktarda belirlenmiştir. Minör miktarda polenine rastlanan taksonlar Apiaceae, Fabaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Centaurea ve Cistaceae familyasından Cistus olarak belirlenmiştir. Chenopodiaceae/Amaranthaceae familyası ile Fabaceae familyasından Vicia cinsine ait polenlere ise eser miktarda rastlanmıştır. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 65 210 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.21. Hoşarlı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 15 7,5 minör Asteraceae Centaurea 8 4 minör Chenopodiaceae/ 1 0,5 eser Amaranthaceae Cistaceae Cistus 10 5 minör Fabaceae 27 13,5 minör Hedysarum 60 30 sekonder Vicia 3 1,5 eser Fagaceae Castanea sativa 50 25 sekonder Geraniaceae 2 1 eser Lamiaceae 18 9 minör Rosaceae 6 3 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 65 210
67 4.3.6. Erikbeli Yaylası (Örnek no 22) Erikbeli Yaylası ndan alınan bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda dominant miktarda polen içeren taksona rastlanmazken, Fabaceae familyası ile Asteraceae familyasından Carduus ve Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Apiaceae, Lamiaceae, Rosaceae familyaları ile Fabaceae familyasından Hedysarum, Fagaceae familyasından Castanea sativa ve Plantaginaceae familyasındamn Plantago cinslerinin polenleri ise minör miktarda tespit edilmiştir. Bal örneğinde eser miktarda poleni belirlenen taksonlar ise Poaceae familyası ve Salicaceae familyasından Salix tir. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 855 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.22. Erikbeli Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 6 3 minör Asteraceae Carduus 39 19,5 sekonder Cistaceae Cistus 45 22,5 sekonder Fabaceae 36 18 sekonder Hedysarum 9 4,5 minör Fagaceae Castanea sativa 29 14,5 minör Lamiaceae 12 6 minör Plantaginaceae Plantago 6 3 minör Poaceae 3 1,5 eser Rosaceae 12 6 minör Salicaceae Salix 3 1,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 855
68 4.3.7. Zevon Yaylası (Örnek no 23) Yöreden alınan bal örneğinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda bulunurken, sekonder miktarda polen içeren takson tespit edilmemiştir. Fabaceae, Poaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenler ise minör miktarda belirlenmiştir. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Asteraceae, Dipsacaceae, Lamiaceae, Pinaceae ve Rosaceae familyaları ile Aquifoliaceae familyasından İlex, Asteraceae familyasından Centaurea, Boraginaceae familyasından Cynoglossum, Cistaceae familyasından Cistus, Plantaginaceae familyasından Plantago ve Salicaceae familyasından Populus tur. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 52 489 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.23. Zevon Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Aquifoliaceae İlex 1 0,5 eser Asteraceae 2 1 eser Centaurea 1 0,5 eser Boraginaceae Cynoglossum 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 2 1 eser Dipsacaceae 4 2 eser Ericaceae Rhododendron 25 12,5 minör Fabaceae 10 5 minör Fagaceae Castanea sativa 137 68,5 dominant Lamiaceae 5 2,5 eser Pinaceae 1 0,5 eser Plantaginaceae Plantago 1 0,5 eser Poaceae 7 3,5 minör Rosaceae 2 1 eser Salicaceae Populus 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 52 489
69 4.3.8. İskenderli Mahallesi-2 (Örnek no 24) Yöre balının mikroskobik analizinde dominant miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Fabaceae ve Lamiaceae familyası ile Fagaceae familyasından Castanea sativa nın polenlerine ise sekonder miktarda rastlanırken, Asteraceae ve Brassicaceae familyalarına ait polenler ise minör miktarda tespit edilmiştir. Bal örneğinde eser miktarda poleni belirlenen taksonlar ise Apiaceae, Boraginaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Anthemis, Centaurea ve Taraxacum dur. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 2 845 olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.24. İskenderli Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 4 2 eser Asteraceae 12 6 minör Anthemis 2 1 eser Centaurea 2 1 eser Taraxacum 2 1 eser Boraginaceae 4 2 eser Brassicaceae 8 4 minör Fabaceae 60 30 sekonder Fagaceae Castanea sativa 33 16,5 sekonder Lamiaceae 65 32,5 sekonder Poaceae 4 2 eser Rosaceae 4 2 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 2 845
70 4.3.9. Biçinlik Mahallesi (Örnek no 25) Biçinlik Mahallesi nden alınan bal örneğinin palinolojik analizi sonucunda dominant miktarda polen içeren taksona rastlanmazken, Fabaceae ve Lamiaceae familyaları ile Fabaceae familyasından Hedysarum ve Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler sekonder miktarda tespit edilmiştir. Rosaceae familyasına ait polenlerin ise minör miktarda olduğu görülmüştür. Eser miktarda poleni tespit edilen taksonlar ise Brassicaceae, Campanulaceae, Scrophulariaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron dur. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 6 408 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.25. Biçinlik Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Brassicaceae 5 2,5 eser Campanulaceae 5 2,5 eser Ericaceae Rhododendron 5 2,5 eser Fabaceae 62 31 sekonder Hedysarum 40 20 sekonder Fagaceae Castanea sativa 32 16 sekonder Lamiaceae 36 18 sekonder Rosaceae 13 6,5 minör Scrophulariaceae 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 6 408
71 4.3.10. Kadıralak Yaylası (Örnek no 26) Kadıralak Yaylası ndan alınan bal örneğinin mikroskobik analizinde dominant miktarda polen içeren taksona rastlanmazken, Lamiaceae familyası ve Cistacece familyasından Cistus cinsine ait polenlere sekonder miktarda rastlanmıştır. Minör miktarda polenine rastlanan taksonlar Asteraceae, Fabaceae, Rosaceae ve Scrophulariaceae familyaları ile Fabaceae familyasından Hedysarum ve Fagaceae familyasından Castanea sativa dır. Apiaceae, Campanulaceae, Convolvulaceae, Geraniaceae ve Poaceae familyaları ile Boraginaceae familyasından Cynoglossum cinsine ait polenler eser miktarda belirlenmiştir. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 21 926 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.26. Kadıralak Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 5 2,5 eser Asteraceae 7 3,5 minör Boraginaceae Cynoglossum 1 0,5 eser Campanulaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 50 25 sekonder Convolvulaceae 1 0,5 eser Fabaceae 21 10,5 minör Hedysarum 20 10 minör Fagaceae Castanea sativa 15 7,5 minör Geraniaceae 5 2,5 eser Lamiaceae 52 26 sekonder Poaceae 5 2,5 eser Rosaceae 10 5 minör Scrophulariaceae 7 3,5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 21 926
72 4.3.11. Zere Yaylası (Örnek no 27) Zere Yaylası ndan alınan bal numunesinin palinolojik analizi sonucunda dominant miktarda polen içeren takson belirlenmemiştir. Cistaceae familyasından Cistus ve Fabaceae familyasından Hedysarum cinslerine ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Minör miktarda poleni belirlenen taksonlar Asteraceae, Fabaceae, Geraniaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyaları ile Rosaceae familyasından Sanguisorba dır. Apiaceae, Brassicaceae, Caryophyllaceae, Poaceae, Rhamnaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Taraxacum, Fabaceae familyasından Vicia ve Fagaceae familyasından Castanea sativa cinslerinin polenlerine ise eser miktarda rastlanmıştır. Yöre balında toplam polen sayısı (TPS-10 g) 26 494 olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.27. Zere Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 1 0,5 eser Asteraceae 24 12 minör Taraxacum 1 0,5 eser Brassicaceae 4 2 eser Caryophyllaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 40 20 sekonder Fabaceae 17 8,5 minör Hedysarum 45 22,5 sekonder Vicia 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 5 2,5 eser Geraniaceae 10 5 minör Lamiaceae 12 6 minör Poaceae 1 0,5 eser Rhamnaceae 5 2,5 eser Rosaceae 25 12,5 minör Sanguisorba 8 4 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 26 494
73 4.4. Of İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.4.1. Sulaklı Mahallesi (Örnek no 28) Yöre balının mikroskobik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanırken sekonder miktarda polen içeren takson belirlenmemiştir. Boraginaceae, Lamiaceae familyaları ile Tiliaceae familyasından Tilia cinsine ait polenler ise minör miktarda görülmüştür. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar Apiaceae, Pinaceae, Poaceae, Rhamnaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus tur. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 7 014 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.28. Sulaklı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 2 1 eser Boraginaceae 12 6 minör Cistaceae Cistus 4 2 eser Fagaceae Castanea sativa 146 73 dominant Lamiaceae 24 12 minör Pinaceae 2 1 eser Poaceae 2 1 eser Rhamnaceae 2 1 eser Tiliaceae Tilia 6 3 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 77 014
74 4.4.2. Yazlık Mahallesi (Örnek no 29) Yazlık Mahallesi nden alınan bal numunesinin palinolojik incelemesi sonucunda dominant miktarda polen tespit edilmemiştir. Apiaceae familyası ile Fagaceae familyasından Castanea sativa ve Ericaceae familyasından Rhododendron cinslerine ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Bal örneğinde minör miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Fabaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus ve Fabaceae familyasından Hedysarum olarak belirlenmiştir. Campanulaceae, Dipsacaceae, Lamiaceae, Rosaceae familyaları ile Aquifoliaceae familyasından İlex ve Lauraceae familyasından Laurus nobilis polenleri ise eser miktarda görülmüştür. Bölge balındaki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 46 576 olduğu bulunmuştur. Çizelge 4.29. Yazlık Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Aquifoliaceae İlex 1 0,5 eser Apiaceae 53 26,5 sekonder Campanulaceae 5 2,5 eser Cistaceae Cistus 15 7,5 minör Dipsacaceae 1 0,5 eser Ericaceae Rhododendron 53 26,5 sekonder Fabaceae 9 4,5 minör Hedysarum 10 5 minör Fagaceae Castanea sativa 43 21,5 sekonder Lamiaceae 4 2 eser Lauraceae Laurus nobilis 1 0,5 eser Rosaceae 5 2,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 46 576
75 4.4.3. Ballıca Mahallesi (Örnek no 30) Bu yöreye ait bal örneğinin mikroskobik analizi sonucunda Fabaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda olduğu tespit edilmiştir. Sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Lamiaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda poleni belirlenen taksonlar ise Campanulaceae, Fabaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Fabaceae familyasından Vicia ve Polygonaceae familyasından Rumex tir. Balın toplam polen sayısının (TPS-10 g) 38 032 adet olduğu görülmüştür. Çizelge 4.30. Ballıca Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Campanulaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 6 3 minör Ericaceae Rhododendron 20 10 minör Fabaceae 1 0,5 eser Vicia 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 158 79 dominant Lamiaceae 7 3,5 minör Poaceae 2 1 eser Polygonaceae Rumex 1 0,5 eser Rosaceae 3 1,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 38 032
76 4.4.4. Ağaçseven Mahallesi (Örnek no 31) Yöre balında yapılan mikroskobik analiz sonucu Fagaceae familyasından Castanea sativa polenlerine dominant miktarda rastlanırken, sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Ericaceae familyasından Rhododendron cinsinin polenlerinin ise minör miktarda olduğu belirlenmiştir. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Boraginaceae, Fabaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyalarıdır. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 159 218 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.31. Ağaçseven Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Boraginaceae 1 0,5 eser Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Ericaceae Rhododendron 6 3 minör 159 218 Fabaceae 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 185 92,5 dominant Lamiaceae 2 1 eser Rosaceae 4 2 eser Toplam 200 100
77 4.4.5. Uğurlu Mahallesi (Örnek no 32) Uğurlu Mahallesi nden alınan bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa nın polenleri dominant miktarda tespit edilmiştir. Bal örneğinde sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmazken, Lamiaceae familyası polenlerinin ise minör miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Çalışılan örnekte eser miktarda polen içeren takson da görülmemiştir. Bu bal örneğinde toplam polen sayısının (TPS-10 g) 94 179 adet olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.32. Uğurlu Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Fagaceae Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Castanea sativa 186 93 dominant Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 94 179 Lamiaceae 14 7 minör Toplam 200 100
78 4.5. Beşikdüzü İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.5.1. Oğuz Mahallesi-1 (Örnek no 33) Bu bölgeye ait bal örneğinin palinolojik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa nın polenlerine dominant miktarda rastlanmıştır. Sekonder miktarda polen tespit edilmezken, Apiaceae, Lamiaceae ve Poaceae familyalarının polenlerinin ise minör miktarda oldukları belirlenmiştir. Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Fabaceae, Rosaceae ve Scrophulariaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus, Ericaceae familyasından Rhododendron, Fabaceae familyasından Vicia ve Polygonaceae familyasından Rumex taksonlarının polenlerinin ise eser miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Bölge balındaki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 274 863 adet olduğu hesaplanmıştır. Çizelge 4.33. Oğuz Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 15 7,5 minör Chenopodiaceae/ 1 0,5 eser Amaranthaceae Cistaceae Cistus 2 1 eser Ericaceae Rhododendron 5 2,5 eser Fabaceae 4 2 eser Vicia 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 145 72,5 dominant Lamiaceae 9 4,5 minör Poaceae 8 4 minör Polygonaceae Rumex 4 2 eser Rosaceae 4 2 eser Scrophulariaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 274 863
79 4.5.2. Oğuz Mahallesi-2 (Örnek no 34) Oğuz Mahallesi nden alınan ikinci bal örneğinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa nın polenlerine dominant miktarda rastlanırken, sekonder miktarda polen içeren takson tespit edilmemiştir. Apiaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus cinsine ait polenlerin ise minör oranda oldukları belirlenmiştir. Bu bal örneğinde eser miktarda poleni belirlenen taksonlar ise Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron dur. Balın toplam polen sayısının (TPS-10 g) 439 580 adet olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.34. Oğuz Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 6 3 minör Brassicaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 18 9 minör Ericaceae Rhododendron 4 2 eser Fabaceae 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 162 81 dominant Lamiaceae 1 0,5 eser Poaceae 2 1 eser Rosaceae 4 2 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 439 580
80 4.5.3. Ağaçlı Mahallesi (Örnek no 35) Ağaçlı Mahallesi nden temin edilen balın palinolojik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda tespit edilirken, sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Boraginaceae, Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Lamiaceae ve Poaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlerin ise minör miktarda oldukları saptanmıştır. Bal örneğinde eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Apiaceae ve Rosaceae familyaları ile Fabaceae familyasından Hedysarum, Onagraceae familyasından Epilobium ve Plantaginaceae familyasından Plantago dur. Yöre balındaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 96 960 adet olarak tespit edilmiştir. Çizelge 4.35. Ağaçlı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 1 0,5 eser Boraginaceae 7 3,5 minör Chenopodiaceae/ 16 8 minör Amaranthaceae Cistaceae Cistus 9 4,5 minör Fabaceae Hedysarum 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 136 68 dominant Lamiaceae 13 6,5 minör Onagraceae Epilobium 3 1,5 eser Plantaginaceae Plantago 2 1 eser Poaceae 8 4 minör Rosaceae 3 1,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 96 960
81 4.6. Maçka İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.6.1. Ormanüstü Mahallesi (Örnek no 36) Ormanüstü Mahallesi nden alınan bal numunesinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin bal örneğinde dominant miktarda bulunduğu belirlenirken, sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Campanulaceae familyası ile Boraginaceae familyasından Echium, Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron polenlerinin ise minör miktarda olduğu görülmüştür. Yöreden alınan bal örneğinde eser miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Balın toplam polen sayısı (TPS-10 g) 7 956 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.36. Ormanüstü Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Boraginaceae Echium 15 7,5 minör Campanulaceae 15 7,5 minör Cistaceae Cistus 30 15 minör Ericaceae Rhododendron 30 15 minör Fagaceae Castanea sativa 110 55 dominant Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 7 956
82 4.6.2. Temelli Mahallesi (Örnek no 37) Temelli Mahallesi nden temin edilen bal örneğinin mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanırken, Ericaceae familyasından Rhododendron a ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Bu bal örneğinde minör miktarda polen içeren taksona rastlanmıştır. Apiaceae, Boraginaceae, Malvaceae ve Poaceae familyalarına ait polenlerin ise bu bal örneğinde eser miktarda bulundukları belirlenmiştir. Balın toplam polen sayısı (TPS-10 g) 15 985 olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.37. Temelli Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 2 1 eser Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Boraginaceae 2 1 eser Ericaceae 15 985 Rhododendron 65 32,5 sekonder Fagaceae Castanea sativa 125 62,5 dominant Malvaceae 4 2 eser Poaceae 2 1 eser Toplam 200 100
83 4.6.3. Yazlık Mahallesi (Örnek no 38) Yazlık Mahallesi nden alınan bal örneğinde dominant miktarda polen içeren takson tespit edilmemiştir. Ericaceae familyasından Rhododendron ve Lauraceae familyasından Laurus nobilis e ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Brassicaceae, Geraniaceae, Lamiaceae, Pinaceae, Poaceae, Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus polenleri ise minör miktarda tespit edilmiştir. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Liliaceae familyası ile Aquifoliaceae familyasından İlex tir. Bal örneğinde toplam polen sayısı (TPS-10 g) 16 217 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.38. Yazlık Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Aquifoliaceae İlex 2 1 eser Brassicaceae 12 6 minör Cistaceae Cistus 26 13 minör Ericaceae Rhododendron 86 43 sekonder Geraniaceae 10 5 minör Lamiaceae 10 5 minör Lauraceae Laurus nobilis 32 16 sekonder Liliaceae 2 1 eser Pinaceae 6 3 minör Poaceae 6 3 minör Rosaceae 8 4 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 16 217
84 4.7. Şalpazarı İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.7.1. Kasımağzı Mahallesi (Örnek no 39) Yöreye ait bal örneğinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu tespit edilirken, sekonder miktarda polen içeren taksona ise ratlanmamıştır. Apiaceae ve Boraginaceae familyalarına ait polenler ise minör oranda görülmüştür. Eser miktarda polenine rastlanan taksonların ise Lamiaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus, Ericaceae familyasından Rhododendron ve Tiliaceae familyasından Tilia ya ait olduğu belirlenmiştir. Yöre balında toplam polen sayısı (TPS-10 g) 75 873 hesaplanmıştır. Çizelge 4.39. Kasımağzı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 12 6 minör Boraginaceae 9 4,5 minör Cistaceae Cistus 3 1,5 eser Ericaceae Rhododendron 5 2,5 eser Fagaceae Castanea sativa 165 82,5 dominant Lamiaceae 5 2,5 eser Tiliaceae Tilia 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 75 873
85 4.7.2. Gökçeköy Mahallesi-1 (Örnek no 40) Yöreye ait bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda bulurken, sekonder ve minör miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Eser miktarda poleni tespit edilen taksonlar ise Apiaceae, Boraginaceae, Lamiaceae, Oleaceae, Pinaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron dur. Baldaki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 38 611 adet olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.40. Gökçeköy Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 2 1 eser Boraginaceae 5 2,5 eser Cistaceae Cistus 1 0,5 eser Ericaceae Rhododendron 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 185 92,5 dominant Lamiaceae 1 0,5 eser Oleaceae 1 0,5 eser Pinaceae 2 1 eser Rosaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 38 611
86 4.7.3. Gökçeköy Mahallesi-2 (Örnek no 41) Yöre balının palinolojik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa polenleri dominant miktarda görülürken, Ericaceae familyasından Rhododendron polenleri ise sekonder miktarda görülmüştür. Bal örneğinde minör miktarda poleni tespit edilen takson sadece Rosaceae familyasıdır. Apiaceae, Brassicaceae, Lamiaceae, Oleaceae, Pinaceae ve Poaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Plantaginaceae familyasından Plantago polenlerine ise eser miktarda rastlanmıştır. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 345 648 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.41. Gökçeköy Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 2 1 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 2 1 eser Ericaceae Rhododendron 59 29,5 sekonder Fagaceae Castanea sativa 112 56 dominant Lamiaceae 1 0,5 eser Oleaceae 2 1 eser Pinaceae 2 1 eser Plantaginaceae Plantago 4 2 eser Poaceae 1 0,5 eser Rosaceae 14 7 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 345 648
87 4.7.4. Yeşilyurt Mahallesi (Örnek no 42) Yöreden alınan bal numunesinin mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda olduğu belirlenmiştir. Ericaceae familyasından Rhododendron a ait polenlerin ise sekonder miktarda bulunduğu görülmüştür. Bal örneğinde minör miktarda polen içeren takson ise Rosaceae familyasıdır. Apiaceae, Asteraceae, Boraginaceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Malvaceae, Oleaceae, Poaceae familyaları ile Plantaginaceae familyasından Plantago, Polygonaceae familyasından Rumex ve Salicaceae familyasından Salix e ait polenlere ise eser miktarda rastlanmıştır. Bal örneğindeki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 10 147 adet olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.42. Yeşilyurt Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 5 2,5 eser Asteraceae 1 0,5 eser Boraginaceae 1 0,5 eser Brassicaceae 2 1 eser Ericaceae eser Rhododendron 55 27,5 sekonder Fabaceae 4 2 eser Fagaceae Castanea sativa 112 56 dominant Lamiaceae 1 0,5 eser Malvaceae 1 0,5 eser Oleaceae 1 0,5 eser Plantaginaceae Plantago 5 2,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Polygonaceae Rumex 2 1 eser Rosaceae 8 4 minör Salicaceae Salix 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 147
88 4.7.5. Akkiriş Mahallesi (Örnek no 43) Akkiriş Mahallesi nden temin edilen balın palinolojik incelemesinde dominant miktarda polene rastlanmazken, Fabaceae familyası ve Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin sekonder miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Asteraceae, Lamiaceae, Pinaceae, Rosaceae, Scrophulariaceae familyaları ile Plantaginaceae familyasından Plantago ve Simaroubaceae familyasından Ailanthus a ait polenler minör miktarda tespit edilmiştir. Bu bal örneğinde eser miktarda polen içeren taksona da rastlanmamıştır. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 092 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.43. Akkiriş Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Asteraceae 10 5 minör Fabaceae 75 37,5 sekonder Fagaceae Castanea sativa 43 21,5 sekonder Lamiaceae 23 11,5 minör Pinaceae 15 7,5 minör Plantaginaceae Plantago 8 4 minör Rosaceae 10 5 minör Scrophulariaceae 8 4 minör Simaroubaceae Ailanthus 8 4 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 092
89 4.7.6. Gökçeköy Mahallesi-3 (Örnek no 44) Gökçeköy Mahallesi nden alınan üçüncü bal numunesinin mikroskobik analizi sonucunda dominant miktarda polen içeren takson bulunmazken, Brassicaceae familyasına ait polenlerin ise sekonder miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Apiaceae, Asteraceae, Fabaceae, Lamiaceae, Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus, Fabaceae familyasından Hedysarum, Fagaceae familyasından Quercus polenlerine ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda poleni belirlenen taksonlar ise Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Malvaceae, Oleaceae, Poaceae ve Rhamnaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Centaurea, Boraginaceae familyasından Echium, Fabaceae familyasından Vicia, Fagaceae familyasından Castanea sativa, Lauraceae familyasından Laurus nobilis ve Polygonaceae familyasından Rumex tir. Yöre balının toplam polen sayısı (TPS-10 g) 95 575 olarak belirlenmiştir.
90 Çizelge 4.44. Gökçeköy Mahallesi-3 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 6 3 minör Asteraceae 12 6 minör Centaurea 1 0,5 eser Boraginaceae Echium 3 1,5 eser Brassicaceae 66 33 sekonder Chenopodiaceae/ 1 0,5 eser Amaranthaceae Cistaceae Cistus 30 15 minör Fabaceae 13 6,5 minör Hedysarum 12 6 minör Vicia 3 1,5 eser Fagaceae Castanea sativa 3 1,5 eser Quercus 6 3 minör Lamiaceae 17 8,5 minör Lauraceae Laurus nobilis 3 1,5 eser Malvaceae 1 0,5 eser Oleaceae 3 1,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Polygonaceae Rumex 1 0,5 eser Rhamnaceae 3 1,5 eser Rosaceae 10 5 minör Salicaceae Salix 5 2,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 95 575
91 4.8. Yomra İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.8.1. Çınarlı Mahallesi (Örnek no 45) Bölge balının palinolojik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa polenleri dominant miktarda tespit edilirken, sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Apiaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron cinslerine ait polenlerin ise bu bal örneğinde minör miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Eser miktarda poleni belirlenen taksonlar ise Asteraceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Oleaceae, Poaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyaları ile Lauraceae familyasından Laurus nobilis ve Plantaginaceae familyasından Plantago dur. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 214 760 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.45. Çınarlı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 12 6 minör Asteraceae 3 1,5 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 10 5 minör Ericaceae Rhododendron 21 10,5 minör Fabaceae 5 2,5 eser Fagaceae Castanea sativa 139 69,5 dominant Lamiaceae 1 0,5 eser Lauraceae Laurus nobilis 1 0,5 eser Oleaceae 1 0,5 eser Plantaginaceae Plantago 1 0,5 eser Poaceae 2 1 eser Rhamnaceae 1 0,5 eser Rosaceae 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 214 760
92 4.8.2. İkisu Mahallesi- 1 (Örnek no 46) İkisu Mahallesi nden alınan bal numunesinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda görülürken, sekonder miktarda polen içeren takson bulunmamıştır. Apiaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron polenlerinin ise minör miktarda oldukları tespit edilmiştir. Lamiacaeae familyasının polenlerine ise eser miktarda rastlanmıştır. Bal numunesinde toplam polen sayısının (TPS-10 g) 114 159 adet olduğu saptanmıştır. Çizelge 4.46. İkisu Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 8 4 minör Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Cistaceae Cistus 6 3 minör 114 159 Ericaceae Rhododendron 8 4 minör Fagaceae Castanea sativa 176 88 dominant Lamiaceae 2 1 eser Toplam 200 100
93 4.8.3. İkisu Mahallesi -2 (Örnek no 47) Yörenin bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa polenlerinin dominant miktarda olduğu saptanırken, sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Apiaceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyalarına ait polenler ise minör miktarda poleni tespit edilen taksonlardır. Eser miktarda polen içeren taksonlar ise Asteraceae, Dipsacaceae, Geraniaceae, Malvaceae, Oleaceae, Rhamnaceae ve Scrophulariaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Taraxacum, Boraginaceae familyasından Echium, Cistaceae familyasından Cistus, Fabaceae familyasından Hedysarum ve Vicia, Rosaceae familyasından Sanguisorba ve Salicaceae familyasından Salix tir. Afyans Mahallesi nden alınan bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 194 237 adet olarak belirlenmiştir.
94 Çizelge 4.47. İkisu Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 12 6 minör Asteraceae 3 1,5 eser Taraxacum 1 0,5 eser Boraginaceae Echium 2 1 eser Brassicaceae 7 3,5 minör Cistaceae Cistus 5 2,5 eser Dipsacaceae 1 0,5 eser Fabaceae 14 7 minör Hedysarum 1 0,5 eser Vicia 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 104 52 dominant Geraniaceae 1 0,5 eser Lamiaceae 11 5,5 minör Malvaceae 3 1,5 eser Oleaceae 3 1,5 eser Poaceae 7 3,5 minör Rhamnaceae 2 1 eser Rosaceae 15 7,5 minör Sanguisorba 1 0,5 eser Salicaceae Salix 1 0,5 eser Scrophulariaceae 4 2 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 194 237
95 4.8.4. Çamlıyurt Yaylası (Örnek no 48) Çamlıyurt Yaylası ndan temin edilen bal örneğinin palinolojik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa polenlerinin dominant miktarda olduğu görülmüştür. Bu bal örneğinde sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Asteraceae, Campanulaceae, Lamiaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenler minör miktarda saptanırken, Brassicaceae, Fabaceae, Malvaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus cinsine ait polenler ise eser miktarda tespit edilmiştir. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 398 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.48. Çamlıyurt Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Asteraceae 8 4 minör Brassicaceae 4 2 eser Campanulaceae 10 5 minör Cistaceae Cistus 2 1 eser Ericaceae Rhododendron 20 10 minör Fabaceae 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 140 70 dominant Lamiaceae 12 6 minör Malvaceae 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 398
96 4.8.5. Çamlıyurt Mahallesi (Örnek no 49) Çamlıyurt Mahallesi nden alınan bal numunesinde yapılan mikroskobik analiz sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa polenleri dominant miktarda bulunurken, sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Apiaceae, Fabaceae, Rosaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenler ise minör miktarda tespit edilmiştir. Lamiaceae ve Rhamnaceae familyaları ile Plantaginaceae familyasından Plantago cinsine ait polenlere ise eser miktarda rastlanmıştır. Yöre balındaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 27 512 olarak bulunmuştur. Çizelge 4.49. Çamlıyurt Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 15 7,5 minör Ericaceae Rhododendron 25 12,5 minör Fabaceae 15 7,5 minör Fagaceae Castanea sativa 132 66 dominant Lamiaceae 3 1,5 eser Plantaginaceae Plantago 1 0,5 eser Rhamnaceae 2 1 eser Rosaceae 7 3,5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 27 512
97 4.9. Düzköy İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.9.1. Çayırbağı Mahallesi (Dikenli tepe mevkii) (Örnek no 50) Yöreden alınan bal örneğinin palinolojik analizinde dominant miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Ericaceae familyasından Rhododendron ve Fagaceae familyasından Castanea sativa polenlerinin ise sekonder miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Bal örneğinde Campanulaceae, Caryophyllaceae, Lamiaceae, Malvaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyalarının polenleri de minör miktarda tespit edilmiştir. Eser miktarda polen içerdiği belirlenen taksonlar ise Apiaceae, Asteraceae, Fabaceae, Geraniaceae, Pinaceae ve Scrophulariaceae familyaları ile Aquifoliaceae familyasından İlex, Asteraceae familyasından Taraxacum, Cistaceae familyasından Cistus ve Onagraceae familyasından Epilobium dur. Baldaki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 20 932 adet olduğu belirlenmiştir.
98 Çizelge 4.50. Çayırbağı Mahallesi (Dikenli tepe mevkii) bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 1 0,5 eser Aquifoliaceae İlex 1 0,5 eser Asteraceae 1 0,5 eser Taraxacum 1 0,5 eser Campanulaceae 6 3 minör Caryophyllaceae 20 10 minör Cistaceae Cistus 1 0,5 eser Ericaceae Rhododendron 33 16,5 sekonder Fabaceae 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 82 41 sekonder Geraniaceae 3 1,5 eser Lamiaceae 9 4,5 minör Malvaceae 6 3 minör Onagraceae Epilobium 3 1,5 eser Pinaceae 1 0,5 eser Rhamnaceae 7 3,5 minör Rosaceae 22 11 minör Scrophulariaceae 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 20 932
99 4.9.2. Çayırbağı Mahallesi (Kırıklık arkası mevkii) (Örnek no 51) Yöreye ait bal örneğinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda tespit edilirken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Apiaceae, Lamiaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron cinslerinin polenlerinin bu bal örneğinde minör miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Asteraceae, Fabaceae, Liliaceae, Malvaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyalarına ait polenlere ise eser miktarda rastlanmıştır. Bölge balındaki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 64 416 adet olduğu bulunmuştur. Çizelge 4.51. Çayırbağı Mahallesi (Kırıklık arkası mevkii) bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 14 7 minör Asteraceae 3 1,5 eser Cistaceae Cistus 6 3 minör Ericaceae Rhododendron 27 13,5 minör Fabaceae 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 130 65 dominant Lamiaceae 10 5 minör Liliaceae 1 0,5 eser Malvaceae 2 1 eser Rhamnaceae 1 0,5 eser Rosaceae 4 2 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 64 416
100 4.9.3. Çayırbağı Mahallesi (Örnek no 52) Bu bölgeye ait bal örneğinin palinolojik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Bal örneğinde sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Lamiaceae familyasının polenlerine ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda poleni bulunan taksonlar Apiaceae, Asteraceae, Brassicaceae, Fabaceae, Geraniaceae, Malvaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus, Ericaceae familyasından Rhododendron ve Tiliaceae familyasından Tilia olarak belirlenmiştir. Bölge balındaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 535 995 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.52. Çayırbağı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 2 1 eser Asteraceae 4 2 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 4 2 eser Ericaceae Rhododendron 4 2 eser Fabaceae 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 141 70,5 dominant Geraniaceae 1 0,5 eser Lamiaceae 30 15 minör Malvaceae 5 2,5 eser Rhamnaceae 3 1,5 eser Rosaceae 3 1,5 eser Tiliaceae Tilia 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 535 995
101 4.9.4. Mezere Yaylası (Örnek no 53) Yöreden alınan bal numunesinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa nın polenlerine dominant miktarda rastlanırken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Apiaceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyalarına ait polenlerin ise minör miktarda bulundukları belirlenmiştir. Eser miktarda poleni olduğu belirlenen taksonlar ise Asteraceae, Boraginaceae, Convolvulaceae, Geraniaceae, Oleaceae, Poaceae, Ranunculaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Plantaginaceae familyasından Plantago dur. Mezere Yaylası ndan alınan bal örneğinde toplam polen sayısı (TPS-10 g) 94 848 olarak tespit edilmiştir. Çizelge 4.53. Mezere Yaylası bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 26 13 minör Asteraceae 2 1 eser Boraginaceae 3 1,5 eser Brassicaceae 7 3,5 minör Cistaceae Cistus 3 1,5 eser Convolvulaceae 1 0,5 eser Fabaceae 14 7 minör Fagaceae Castanea sativa 99 49,5 dominant Geraniaceae 5 2,5 eser Lamiaceae 25 12,5 minör Oleaceae 1 0,5 eser Plantaginaceae Plantago 1 0,5 eser Poaceae 3 1,5 eser Ranunculaceae 1 0,5 eser Rosaceae 9 4,5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 94 848
102 4.9.5. Çayırbağı Mahallesi (Kolobina mevkii) (Örnek no 54) Yöreden alınan bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Bal örneğinde sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Apiaceae ve Rhamnaceae familyalarına ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Asteraceae, Fabaceae, Malvaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenler ise eser miktarda tespit edilmiştir. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 75 371 olarak saptanmıştır. Çizelge 4.54. Çayırbağı Mahallesi (Kolobina mevkii) bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 24 12 minör Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Asteraceae 2 1 eser Ericaceae 75 371 Rhododendron 4 2 eser Fabaceae 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 156 78 dominant Malvaceae 4 2 eser Rhamnaceae 8 4 minör Toplam 200 100
103 4.10. Çaykara İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.10.1. Demirkapı Mahallesi-1 (Örnek no 55) Demirkapı Mahallesi nden alınan bal örneğinde dominant miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Brassicaceae familyası ve Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlerin ise sekonder miktarda oldukları tespit edilmiştir. Minör miktarda polen bulunduran taksonların Apiaceae, Fabaceae, Lamiaceae ve Poaceae familyaları ile Boraginaceae familyasından Cynoglossum olduğu belirlenmiştir. Eser miktarda polene sahip taksonlar ise Asteraceae, Pinaceae ve Rosaceae familyaları ile Fabaceae familyasından Hedysarum dur. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 12 341 adet olarak bulunmuştur. Çizelge 4.55. Demirkapı Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 10 5 minör Asteraceae 1 0,5 eser Brassicaceae 49 24,5 sekonder Boraginaceae Cynoglossum 29 14,5 minör Cistaceae Cistus 44 22 sekonder Fabaceae 11 5,5 minör Hedysarum 1 0,5 eser Lamiaceae 24 12 minör Pinaceae 1 0,5 eser Poaceae 25 12,5 minör Rosaceae 5 2,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 12 341
104 4.10.2. Taşkıran Mahallesi (Örnek no 56) Taşkıran Mahallesi nden alınan bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa polenlerine dominant miktarda rastlanmıştır. Sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna bu örnekte rastlanmazken, Ericaceae familyasından Rhododendron polenleri ise minör miktarda tespit edilmiştir. Eser miktarda polen içeren bitki taksonları ise Apiaceae ve Asteraceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus tur. Yöreden temin edilen bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 26 583 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.56. Taşkıran Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 4 2 eser Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Asteraceae 2 1 eser Cistaceae 26 583 Cistus 2 1 eser Ericaceae Rhododendron 6 3 minör Fagaceae Castanea sativa 186 93 dominant Toplam 200 100
105 4.10.3. Çayıroba Mahallesi-1 (Örnek no 57) Çayıroba Mahallesi nden alınan bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Campanulaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlerin ise minör miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Eser miktarda poleni saptanan taksonlar ise Apiaceae, Caryophyllaceae, Geraniaceae ve Oleaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron dur. Bu bal örneğinde toplam polen sayısının (TPS-10 g) 4 629 adet olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.57. Çayıroba Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 3 1,5 eser Campanulaceae 6 3 minör Caryophyllaceae 3 1,5 eser Cistaceae Cistus 15 7,5 minör Ericaceae Rhododendron 3 1,5 eser Fabaceae 12 6 minör Fagaceae Castanea sativa 125 62,5 dominant Geraniaceae 3 1,5 eser Lamiaceae 15 7,5 minör Oleaceae 3 1,5 eser Rosaceae 12 6 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 4 629
106 4.10.4. Çayıroba Mahallesi-2 (Örnek no 58) Çayıroba Mahallesi nden temin edilen ikinci bal örneğinde de Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda bulunurken, sekonder miktarda polen ihtiva eden bitki taksonuna rastlanmamıştır. Brassicaceae ve Lamiaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus, Ericaceae familyasından Rhododendron ve Fabaceae familyasından Hedysarum cinslerine ait polenlerin ise minör miktarda bulundukları belirlenmiştir. Campanulaceae, Fabaceae, Liliaceae ve Rosaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Taraxacum ve Boraginaceae familyasından Cynoglossum cinslerinin polenleri ise eser miktarda saptanmıştır. Bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 504 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.58. Çayıroba Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Asteraceae Taraxacum 2 1 eser Boraginaceae Cynoglossum 2 1 eser Brassicaceae 14 7 minör Campanulaceae 4 2 eser Cistaceae Cistus 10 5 minör Ericaceae Rhododendron 6 3 minör Fabaceae 2 1 eser Hedysarum 6 3 minör Fagaceae Castanea sativa 144 72 dominant Lamiaceae 6 3 minör Liliaceae 2 1 eser Rosaceae 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 10 504
107 4.10.5. Merkez Mahallesi (Örnek no 59) Yöreden alınan bal örneğinin palinolojik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenirken, sekonder ve minör miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Apiaceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Malvaceae, Pinaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron ve Tiliaceae familyasından Tilia cinslerinin polenlerinin ise eser miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Merkez Mahallesi nden alınan bal örneğinin toplam polen sayısının (TPS-10 g) 64 083 adet olduğu hesaplanmıştır. Çizelge 4.59. Merkez Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 4 2 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Ericaceae Rhododendron 2 1 eser Fabaceae 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 183 91,5 dominant Lamiaceae 2 1 eser Malvaceae 1 0,5 eser Pinaceae 1 0,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Rosaceae 2 1 eser Tiliaceae Tilia 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 64 083
108 4.10.6. Demirkapı Mahallesi-2 (Örnek no 60) Yöreden alınan bal örneğinin mikroskobik analizinde dominant miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Asteraceae ve Fabaceae familyalarına ait polenler ise bal örneğinde sekonder miktarda tespit edilmiştir. Apiaceae, Brassicaceae, Oleaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus cinsine ait polenlerin ise minör miktarda bulundukları belirlenmiştir. Eser miktarda poleni bulunan taksonların Geraniaceae familyası ile Boraginaceae familyasından Echium, Fabaceae familyasından Vicia ve Plantaginaceae familyasından Plantago olduğu saptanmıştır. Bu bal örneğinde toplam polen sayısının (TPS-10 g) 20 708 adet olduğu tespit edilmiştir. Çizelge 4.60. Demirkapı Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 25 12,5 minör Asteraceae 32 16 sekonder Boraginaceae Echium 3 1,5 eser Brassicaceae 7 3,5 minör Cistaceae Cistus 6 3 minör Fabaceae 79 39,5 sekonder Vicia 3 1,5 eser Geraniaceae 3 1,5 eser Oleaceae 16 8 minör Plantaginaceae Plantago 3 1,5 eser Rhamnaceae 13 6,5 minör Rosaceae 10 5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 20 708
109 4.10.7. Demirkapı Mahallesi-3 (Örnek no 61) Bölgeden alınan ikinci bal örneğinin mikroskobik analizinde dominant miktarda polen içeren taksona rastlanmazken, Fabaceae familyasına ait polenlerin sekonder miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Apiaceae, Boraginaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Centaurea, Boraginaceae familyasından Echium, Fabaceae familyasından Hedysarum, Fagaceae familyasından Castanea sativa ve Plantaginaceae familyasından Plantago cinslerine ait polenler ise minör miktarda tespit edilmiştir. Brassicaceae, Malvaceae, Oleaceae ve Poaceae familyaları ise eser miktarda polen içeren taksonlardır. Bu bal örneğinde toplam polen sayısının (TPS-10 g) 3 485 adet olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.61. Demirkapı Mahallesi-3 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 8 4 minör Asteraceae Centaurea 13 6,5 minör Boraginaceae 8 4 minör Echium 16 8 minör Brassicaceae 4 2 eser Fabaceae 54 27 sekonder Hedysarum 24 12 minör Fagaceae Castanea sativa 17 8,5 minör Lamiaceae 18 9 minör Malvaceae 4 2 eser Oleaceae 4 2 eser Plantaginaceae Plantago 8 4 minör Poaceae 4 2 eser Rosaceae 18 9 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 3 485
110 4.11. Akçaabat İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.11.1. Yıldızlı Mahallesi (Örnek no 62) Yıldızlı Mahallesi nden alınan bal numunesinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda bulunurken, Boraginaceae familyasından Cynoglossum cinsine ait polenlerin ise sekonder miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Minör miktarda polen içeren taksonlar Apiaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyalarıdır. Boraginaceae, Fabaceae, Poaceae, Rhamnaceae ve Scrophulariaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus, Fabaceae familyasından Hedysarum, Polygonaceae familyasından Rumex ise eser miktarda polen içerdiği belirlenen taksonlardır. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 63 404 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.62. Yıldızlı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 28 14 minör Boraginaceae 2 1 eser Cynoglossum 47 23,5 sekonder Cistaceae Cistus 3 1,5 eser Fabaceae 2 1 eser Hedysarum 4 2 eser Fagaceae Castanea sativa 90 45 dominant Lamiaceae 6 3 minör Poaceae 3 1,5 eser Polygonaceae Rumex 4 2 eser Rhamnaceae 2 1 eser Rosaceae 8 4 minör Scrophulariaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 63 404
111 4.11.2. Uçarsu Mahallesi (Örnek no 63) Yöreye ait bal örneğinin palinolojik analizi sonucunda Fagaceae familyasına ait Castanea sativa polenlerine dominant miktarda rastlanırken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Apiaceae, Lamiaceae, Poaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Ericaceae familyasından Rhododendron cinslerine ait polenlerin minör miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Bu bölgeden alınan bal örneğinde eser miktarda polen içeren bitki taksonuna da rastlanmamıştır. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 45 110 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.63. Uçarsu Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 15 7,5 minör Cistaceae Cistus 13 6,5 minör Ericaceae Rhododendron 12 6 minör Fagaceae Castanea sativa 121 60,5 dominant Lamiaceae 15 7,5 minör Poaceae 9 4,5 minör Rhamnaceae 6 3 minör Rosaceae 9 4,5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 45 110
112 4.11.3. Akçaköy Mahallesi-1 (Örnek no 64) Bu yöreden alınan bal numunesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa polenlerine dominant miktarda rastlanırken, Lamiaceae familyasına ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Rosaceae familyası ile Cistaceae familyasından Cistus cinsine ait polenlerin ise minör miktarda bulundukları tespit edilmiştir. Eser miktarda polen içeren taksonlar ise Apiaceae, Betulaceae, Fabaceae, Geraniaceae ve Poaceae familyalarıdır. Akçaköy Mahallesi nden alınan bal numunesinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 1 525 683 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.64. Akçaköy Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen Polen yüzdesi (%) Polen sayısı spektrumu Apiaceae 2 1 eser Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Betulaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 10 5 minör 1 525 683 Fabaceae 4 2 eser Fagaceae Castanea sativa 134 67 dominant Geraniaceae 1 0,5 eser Lamiaceae 36 18 sekonder Poaceae 3 1,5 eser Rosaceae 9 4,5 minör Toplam 200 100
113 4.11.4. Akçaköy Mahallesi-2 (Örnek no 65) Akçaköy Mahallesi nden alınan ikinci bal örneğinin mikroskobik incelemesi sonucunda dominant miktarda polen içeren takson görülmezken, Fabaceae familyası ile Fabaceae familyasından Hedysarum a ait polenler ise sekonder miktarda tespit edilmiştir. Brassicaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyaları ile Boraginaceae familyasından Echium ve Fagaceae familyasından Castanea sativa taksonlarının polenlerinin minör miktarda olduğu belirlenmiştir. Asteraceae familyası ile Asteraceae familyasından Centaurea, Boraginaceae familyasından Cynoglossum, Cistaceae familyasından Cistus ve Salicaceae familyasından Salix taksonlarına ait polenler ise eser miktarda görülmüştür. Balda toplam polen sayısı (TPS-10 g) 5 564 adet olarak saptanmıştır. Çizelge 4.65. Akçaköy Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Asteraceae 3 1,5 eser Centaurea 3 1,5 eser Boraginaceae Cynoglossum 3 1,5 eser Echium 22 11 minör Brassicaceae 18 9 minör Cistaceae Cistus 3 1,5 eser Fabaceae 60 30 sekonder Hedysarum 35 17,5 sekonder Fagaceae Castanea sativa 15 7,5 minör Lamiaceae 18 9 minör Rosaceae 17 8,5 minör Salicaceae Salix 3 1,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 5 564
114 4.12. Dernekpazarı İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.12.1. Kondu Mahallesi-1 (Örnek no 66) Kondu Mahallesi nden alınan balın palinolojik incelemesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenirken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Lamiaceae familyasına ait polenlerin ise minör miktarda bulundukları tespit edilmiştir. Bal örneğinde eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Poaceae ve Scrophulariaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron ve Plantaginaceae familyasından Plantago dur. Bal numunesinin toplam polen sayısının (TPS-10 g) 120 583 adet olduğu görülmüştür. Çizelge 4.66. Kondu Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Ericaceae Rhododendron 2 1 eser Fagaceae Castanea sativa 188 94 dominant Lamiaceae 7 3,5 minör Plantaginaceae Plantago 1 0,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Scrophulariaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 120 583
115 4.12.2. Kondu Mahallesi-2 (Örnek no 67) Bu yöreye ait bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Lamiaceae familyası ve Ericaceae familyasından Rhododendron a ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Apiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Carduus, Cistaceae familyasından Cistus ve Plantaginaceae familyasından Plantago taksonlarının ise eser miktarda polen içerdikleri belirlenmiştir. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 178 166 adet hesaplanmıştır. Çizelge 4.67. Kondu Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 2 1 eser Asteraceae Carduus 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 5 2,5 eser Ericaceae Rhododendron 10 5 minör Fagaceae Castanea sativa 162 81 dominant Lamiaceae 9 4,5 minör Plantaginaceae Plantago 2 1 eser Poaceae 5 2,5 eser Rosaceae 4 2 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 178 166
116 4.12.3. Kondu Mahallesi-3 (Örnek no 68) Yöreden alınan bal örneğinin palinolojik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominat miktarda bulunurken, Cistaceae familyasından Cistus a ait polenler ise sekonder miktarda tespit edilmiştir. Bu bal örneğinde minör miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Eser miktarda polen içeren taksonlar ise Fabaceae ve Lamiaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron dur. Baldaki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 107 508 adet olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.68. Kondu Mahallesi-3 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Cistaceae Cistus 36 18 sekonder Ericaceae Rhododendron 5 2,5 eser Fabaceae 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 156 78 dominant Lamiaceae 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 107 508
117 4.12.4. Yenice Mahallesi-1 (Örnek no 69) Yöreye ait bal numunesinin mikroskobik incelemesi sonucunda Lamiaceae familyasına ait polenler dominant miktarda görülürken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Asteraceae ve Brassicaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlerin ise minör miktarda bulundukları belirlenmiştir. Bu bal örneğinde Rosaceae familyasına ait polenler de eser miktarda görülmüştür. Yöre balının toplam polen sayısı (TPS-10 g) 50 190 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.69. Yenice Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Asteraceae 12 6 minör Brassicaceae 10 5 minör Cistaceae Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 50 190 Cistus 12 6 minör Lamiaceae 164 82 dominant Rosaceae 2 1 eser Toplam 200 100
118 4.12.5. Yenice Mahallesi-2 (Örnek no 70) Bölgeden alınan bal örneğinde dominant miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Rosaceae familyası ile Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere ise sekonder miktarda rastlanmıştır. Apiaceae, Fabaceae, Lamiaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron a ait polenlerin minör miktarda bulundukları tespit edilmiştir. Bal örneğinde Asteraceae, Brassicaceae, Campanulaceae, Caryophyllaceae, Pinaceae, Poaceae ve Scrophulariaceae familyaları ile Aquifoliaceae familyasından İlex, Boraginaceae familyasından Cynoglossum, Cistaceae familyasından Cistus ve Fabaceae familyasından Hedysarum ile Vicia ya ait polenlerin ise eser miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Bal örneğindeki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 38 571 adet olduğu görülmüştür.
119 Çizelge 4.70. Yenice Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 9 4,5 minör Aquifoliaceae İlex 3 1,5 eser Asteraceae 2 1 eser Boraginaceae Cynoglossum 1 0,5 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Campanulaceae 2 1 eser Caryophyllaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 4 2 eser Ericaceae Rhododendron 7 3,5 minör Fabaceae 15 7,5 minör Hedysarum 1 0,5 eser Vicia 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 57 28,5 sekonder Lamiaceae 16 8 minör Pinaceae 1 0,5 eser Poaceae 4 2 eser Rosaceae 72 36 sekonder Scrophulariaceae 3 1,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 38 571
120 4.13. Araklı İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.13.1. Yeşilce Mahallesi (Örnek no 71) Yeşilce Mahallesi ne ait bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya polenlerin dominant miktarda olduğu görülürken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonu görülmemiştir. Bu bal örneğinde Apiaceae, Fabaceae, Lamiaceae ve Poaceae familyalarına ait polenlerin minör miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar ise Asteraceae, Brassicaceae, Rhamnaceae ve Rosaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron ve Salicaceae familyasından Salix tir. Bal örneğindeki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 61 633 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.71. Yeşilce Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 10 5 minör Asteraceae 4 2 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Ericaceae Rhododendron 1 0,5 eser Fabaceae 17 8,5 minör Fagaceae Castanea sativa 129 64,5 dominant Lamiaceae 25 12,5 minör Poaceae 7 3,5 minör Rhamnaceae 1 0,5 eser Rosaceae 4 2 eser Salicaceae Salix 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 61 633
121 4.13.2. Değirmencik Mahallesi (Örnek no 72) Bu mahalleye ait bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda belirlenirken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Bu bal örneğinde Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlerin ise minör miktarda bulundukları belirlenmiştir. Apiaceae, Asteraceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron ve Fabaceae familyasından Vicia cinslerine ait polenlere ise eser miktarda rastlanmıştır. Bal örneğinin toplam polen sayısının (TPS-10 g) 136 103 adet olduğu saptanmıştır. Çizelge 4.72. Değirmencik Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 3 1,5 eser Asteraceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 7 3,5 minör Ericaceae Rhododendron 3 1,5 eser Fabaceae Vicia 1 0,5 eser Fagaceae Castane sativa 179 89,5 dominant Lamiaceae 3 1,5 eser Poaceae 2 1 eser Rosaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 136 103
122 4.13.3. Yoncalı Mahallesi (Örnek no 73) Yoncalı Mahallesi ne ait bal örneğinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda bulunurken, Apiaceae familyasına ait polenler ise sekonder miktarda tespit edilmiştir. Bu bal örneğinde Lamiaceae ve Rosaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron a ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda polen içeren taksonlar ise Asteraceae, Brassicaceae, Fabaceae, Geraniaceae ve Rhamnaceae familyaları ile Asteraceae familyasından Centaurea ve Cistaceae familyasından Cistus tur. Bu mahalleye ait bal örneğinin toplam polen sayısı (TPS-10 g) 1 096 031 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.73. Yoncalı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 60 30 sekonder Asteraceae 2 1 eser Centaurea 1 0,5 eser Brassicaceae 2 1 eser Cistaceae Cistus 4 2 eser Ericaceae Rhododendron 13 6,5 minör Fabaceae 1 0,5 eser Fagaceae Castanea sativa 100 50 dominant Geraniaceae 1 0,5 eser Lamiaceae 6 3 minör Rhamnaceae 1 0,5 eser Rosaceae 9 4,5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 1 096 031
123 4.13.4. Merkez Mahallesi (Örnek no 74) Merkez Mahallesi nden temin edilen bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa polenlerinin dominant miktarda olduğu saptanmıştır. Fabaceae familyasına ait polenlerin ise sekonder miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Rosaceae familyası ve Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlere minör miktarda rastlanırken, Apiaceae, Lamiaceae ve Scrophulariaceae familyalarına ait polenlerin ise eser miktarda bulundukları belirlenmiştir. Bal örneğindeki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 85 392 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.74. Merkez Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 4 2 eser Cistaceae Cistus 20 10 minör Fabaceae 36 18 sekonder Fagaceae Castanea sativa 116 58 dominant Lamiaceae 4 2 eser Rosaceae 18 9 minör Scrophulariaceae 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 85 392
124 4.13.5. Bahçecik Mahallesi (Örnek no 75) Yöreden alınan bal numunesinin mikroskobik analizi sonucunda dominant miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Cistaceae familyasından Cistus ve Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere sekonder miktarda rastlanmıştır. Bu bal örneğinde Fabaceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyaları ile Fabaceae familyasından Hedysarum a ait polenler ise minör miktarda tespit edilmiştir. Apiaceae, Brassicaceae, Geraniaceae, Oleaceae ve Scrophulariaceae familyaları eser miktarda poleni olduğu belirlenen taksonlardır. Yöre balındaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 6 266 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.75. Bahçecik Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 5 2,5 eser Brassicaceae 3 1,5 eser Cistaceae Cistus 74 37 sekonder Fabaceae 20 10 minör Hedysarum 9 4,5 minör Fagaceae Castanea sativa 55 27,5 sekonder Geraniaceae 3 1,5 eser Lamiaceae 18 9 minör Oleaceae 4 2 eser Rosaceae 8 4 minör Scrophulariaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 6 266
125 4.14. Çarşıbaşı İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.14.1. Kavaklı Mahallesi (Örnek no 76) Kavaklı Mahallesi nden alınan bal numunesinde Fagaceae familyasından Castanea sativa polenleri dominant miktarda görülmüştür. Balda sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmazken, Lamiaceae ve Rosaceae familyalarına ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda polen içerdiği belirlenen taksonlar ise Asteraceae, Brassicaceae, Fabaceae ve Poaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus tur. Kavaklı Mahallesi nden alınan bal örneğindeki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 27 342 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.76. Kavaklı Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Asteraceae 4 2 eser Brassicaceae 4 2 eser Cistaceae Cistus 4 2 eser Fabaceae 4 2 eser Fagaceae Castanea sativa 160 80 dominant Lamiaceae 12 6 minör Poaceae 4 2 eser Rosaceae 8 4 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 27 342
126 4.15. Köprübaşı İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.15.1. Çifteköprü Mahallesi (Örnek no 77) Çifteköprü Mahallesi nden alınan bal örneğinin palinolojik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu tespit edilmiştir. Örnekte sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Ericaceae familyasından Rhododendron cinsine ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Lamiaceae familyası ile Plantaginaceae familyasından Plantago cinsi de eser miktarda poleni belirlenen taksonlardır. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 102 708 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.77. Çifteköprü Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Ericaceae Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Toplam polen sayısı (TPS-10 g) Rhododendron 10 5 minör Fagaceae 102 708 Castanea sativa 187 93,5 dominant Lamiaceae 1 0,5 eser Plantaginaceae Plantago 2 1 eser Toplam 200 100
127 4.15.2. Gündoğan Mahallesi (Örnek no 78) Gündoğan Mahallesi balının mikroskobik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Bal örneğinde sekonder ve minör miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Eser miktarda polen içerdiği belirlenen taksonlar ise Apiaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyalarıdır. Bal örneğinde toplam polen sayısı (TPS-10 g) 145 933 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.78. Gündoğan Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 4 2 eser Fabaceae 2 1 eser Fagaceae Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 145 933 Castanea sativa 186 93 dominant Lamiaceae 2 1 eser Poaceae 2 1 eser Rosaceae 4 2 eser Toplam 200 100
128 4.16. Hayrat İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.16.1. Sarmaşık Mahallesi (Örnek no 79) Sarmaşık Mahallesi nden temin edilen balın analizi sonucunda dominant miktarda polen içeren takson görülmezken, Cistaceae familyasından Cistus ve Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler sekonder miktarda görülmüştür. Asteraceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Rosaceae ve Scrophulariaceae familyaları ile Boraginaceae familyasından Cynoglossum taksonlarına ait polenler ise minör miktarda tespit edilmiştir. Bu bal örneğinde eser miktarda polen içeren bitki taksonuna da rastlanmamıştır. Bal örneğindeki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 6 057 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.79. Sarmaşık Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Asteraceae 10 5 minör Boraginaceae Cynoglossum 6 3 minör Brassicaceae 8 4 minör Cistaceae Cistus 40 20 sekonder Fabaceae 20 10 minör Fagaceae Castanea sativa 60 30 sekonder Lamiaceae 24 12 minör Rosaceae 14 7 minör Scrophulariaceae 18 9 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 6 057
129 4.17. Arsin İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.17.1. Harmanlı Mahallesi-1 (Örnek no 80) Harmanlı Mahallesi nden temin edilen ilk bal örneğinin mikroskobik analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa polenlerine dominant miktarda rastlanırken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Apiaceae ve Tiliaceae familyasından Tilia polenleri ise minör miktarda saptanmıştır. Eser miktarda polen ihtiva ettiği belirlenen taksonlar ise Lamiaceae, Oleaceae, Poaceae, Rosaceae ve Cistaceae familyasından Cistus tur. Bal örneğindeki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 49 039 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.80. Harmanlı Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 8 4 minör Cistaceae Cistus 4 2 eser Fagaceae Castanea sativa 160 80 dominant Lamiaceae 4 2 eser Oleaceae 4 2 eser Poaceae 4 2 eser Rosaceae 4 2 eser Tiliaceae Tilia 12 6 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 49 039
130 4.17.2. Yolüstü Mahallesi (Örnek no 81) Yolüstü Mahallesi nden temin edilen bal örneğinin palinolojik analizinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda olduğu belirlenmiştir. Bal örneğinde sekonder ve minör miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmamıştır. Apiaceae, Brassicaceae, Convolvulaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyalari ile Asteraceae familyasından Taraxacum, Cistaceae familyasından Cistus, Ericaceeae familyasından Rhododendron taksonlarına ait polenler ise eser miktarda tespit edilmiştir. Bal örneğindeki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 245 498 adet olarak saptanmıştır. Çizelge 4.81. Yolüstü Mahallesi bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 2 1 eser Asteraceae Taraxacum 1 0,5 eser Brassicaceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 1 0,5 eser Convolvulaceae 1 0,5 eser Ericaceae Rhododendron 5 2,5 eser Fabaceae 3 1,5 eser Fagaceae Castanea sativa 181 90,5 dominant Lamiaceae 2 1 eser Poaceae 1 0,5 eser Rosaceae 2 1 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 245 498
131 4.17.3. Harmanlı Mahallesi-2 (Örnek no 82) Yöreden alınan ikinci bal örneğinin analizi sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa polenleri dominant miktarda görülürken, sekonder miktarda polen içeren taksona rastlanmamıştır. Apiaceae, Fabaceae ve Rosaceae familyalarına ait polenlerin ise minör miktarda bulundukları tespit edilmiştir. Eser miktarda polen içerdiği belirlenen taksonlar ise Asteraceae ve Lamiaceae familyaları ile Cistaceae familyasından Cistus ve Fagaceae familyasından Quercus tur. Bal örneğindeki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 278 474 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.82. Harmanlı Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 8 4 minör Asteraceae 1 0,5 eser Cistaceae Cistus 4 2 eser Fabaceae 18 9 minör Fagaceae Castanea sativa 156 78 dominant Quercus 1 0,5 eser Lamiaceae 2 1 eser Rosaceae 10 5 minör Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 278 474
132 4.18. Vakfıkebir İlçesi Ballarında Polen Analizi 4.18.1. Deregözü Mahallesi-1 (Örnek no 83) Deregözü Mahallesi nden alınan bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere dominant miktarda rastlanmıştır. Bal örneğinde sekonder miktarda polen içeren bitki taksonu tespit edilmemiştir. Apiaceae ve Fabaceae familyaları ile Ericaceae familyasından Rhododendron polenleri ise minör miktarda görülmüştür. Eser miktarda polen içerdiği belirlenen taksonlar ise Asteraceae, Lamiaceae ve Rosaceae familyalarına aittir. Baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 832 896 adet olarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.83. Deregözü Mahallesi-1 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 25 12,5 minör Asteraceae 3 1,5 eser Ericaceae Rhododendron 19 9,5 minör Fabaceae 11 5,5 minör Fagaceae Castanea sativa 136 68 dominant Lamiaceae 3 1,5 eser Rosaceae 3 1,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 832 896
133 4.18.2. Deregözü Mahallesi-2 (Örnek no 84) Bölgeden alınan bal örneğinde Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenirken, sekonder miktarda polen içeren bitki taksonu bulunmadığı belirlenmiştir. Bu bal örneğinde Rosaceae familyasına ait polenlere ise minör miktarda rastlanmıştır. Eser miktarda polen içerdiği belirlenen taksonlar ise Apiaceae ve Lamiaceae familyalarıdır. Bölge balındaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 43 099 adet olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.84. Deregözü Mahallesi-2 bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Apiaceae 2 1 eser Fagaceae Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 43 099 Castanea sativa 184 92 dominant Lamiaceae 4 2 eser Rosaceae 10 5 minör Toplam 200 100
134 4.19. Trabzon- Gümüşhane Sınırı Ballarında Polen Analizi 4.19.1. Yağmurdere Köyü (Örnek no 85) Yöreden alınan bal örneğinin palinolojik incelemesi sonucunda dominant miktarda polen içeren bitki taksonuna rastlanmazken, Fabaceae ve Lamiaceae familyaları ile Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin sekonder miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Brassicaceae ve Rosaceae familyalari ile Cistaceae familyasından Cistus ve Fabaceae familyasından Hedysarum polenlerinin ise minör miktarda polen içerdikleri belirlenmiştir. Eser miktarda polenine rastlanan taksonlar Geraniaceae, Oleaceae, Poaceae ve Scrophulariaceae familyalarıdır. Bal örneğindeki toplam polen sayısının (TPS-10 g) 11 175 adet olduğu hesaplanmıştır. Çizelge 4.85. Yağmurdere Köyü bal örneğinde polenlerine rastlanan taksonlar; bu taksonlara ait polenlerin miktarı, yüzdesi (%), spektrumu ve baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) Taksonlar Polen sayısı Polen yüzdesi (%) Polen spektrumu Brassicaceae 8 4 minör Cistaceae Cistus 16 8 minör Fabaceae 48 24 sekonder Hedysarum 12 6 minör Fagaceae Castanea sativa 40 20 sekonder Geraniaceae 1 0,5 eser Lamiaceae 64 32 sekonder Oleaceae 1 0,5 eser Poaceae 1 0,5 eser Rosaceae 8 4 minör Scrophulariaceae 1 0,5 eser Toplam 200 100 Toplam polen sayısı (TPS-10 g) 11 175 Trabzon yöresine ait bal örneklerinde tespit edilen polen yüzdeleri Çizelge 4.86 da verilmiştir.
135 Çizelge 4.86. Trabzon yöresine ait bal örneklerinde tespit edilen polen yüzdeleri Bal örnek no Taksonlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Adoxaceae Sambucus 1,5 Apiaceae 2,5 19 1 0,5 7,5 6,5 2,5 5 7,5 3 5 10,5 4 0,5 Aquifoliaceae İlex 0,5 Asteraceae 0,5 3,5 Anthemis Bellis 1,5 Carduus 0,5 Centaurea 0,5 2 Helianthus 0,5 Taraxacum 0,5 0,5 3 Betulaceae Boraginaceae 1 1,5 Cynoglossum Echium 0,5 Brassicaceae 1 26,5 2 2,5 0,5 Campanulaceae 0,5 0,5 Caryophyllaceae 0,5 Chenopodiaceae/ Amaranthaceae 1 Cistaceae Cistus 4 8 0,5 2 5,5 0,5 24 6 0,5 4 Convolvulaceae Cyperaceae Carex 0,5 Dipsacaceae Ericaceae Rhododendron 5 15 3 3,5 6 0,5 17 7,5 2 Fabaceae 6 8,5 2,5 10,5 11,5 2 5 2 3 5,5 1 5 1 4 Hedysarum 1,5 1 1 0,5 7 Vicia 0,5 0,5 3,5 Fagaceae Castanea sativa 81,5 63 44 65 65 84,5 73 88 83 63,5 69,5 65 58,5 63 84 93 70,5 Quercus Geraniaceae 0,5 0,5 Juglandaceae 4 0,5 Lamiaceae 1 2,5 1,5 2 4 1 3 4,5 2 22 1 1 2 Lauraceae Laurus nobilis 0,5 1 2,5 Liliaceae Malvaceae 0,5 0,5 Oleaceae 0,5 0,5 2 0,5 5,5 Onagraceae Epilobium Pinaceae 0,5 0,5 Plantaginaceae Plantago 0,5 2 Poaceae 1,5 0,5 1 0,5 0,5 0,5 1,5 3 4 Polygonaceae Rumex 1 0,5 0,5 2 1 Ranunculaceae 1,5 0,5 Rhamnaceae 0,5 1,5 1 0,5 Rosaceae 5 1,5 3,5 9 3 0,5 5 1,5 2 5 3 4 16 2 3 Rubus 0,5 0,5 0,5 Sanguisorba 0,5 0,5 Salicaceae Populus Salix 1 Scrophulariaceae 0,5 Simaroubaceae Ailanthus 0,5 Tiliaceae Tilia 0,5 8 1
136 Çizelge 4.86. (devam) Trabzon yöresine ait bal örneklerinde tespit edilen polen yüzdeleri Bal örnek no Taksonlar 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Adoxaceae Sambucus Apiaceae 3 3 3 7,5 3 2 2,5 0,5 1 26,5 7,5 3 Aquifoliaceae İlex 0,5 0,5 Asteraceae 1 1 6 3,5 12 Anthemis 1 Bellis Carduus 19,5 Centaurea 0,5 4 0,5 1 Helianthus Taraxacum 1 0,5 Betulaceae 0,5 Boraginaceae 1 0,5 2 6 0,5 Cynoglossum 0,5 0,5 Echium Brassicaceae 0,5 4 2,5 2 0,5 Campanulaceae 2,5 0,5 2,5 0,5 Caryophyllaceae 0,5 Chenopodiaceae/ Amaranthaceae 0,5 0,5 0,5 Cistaceae Cistus 2 0,5 5 22,5 1 25 20,5 2 7,5 3 1 9 Convolvulaceae 0,5 Cyperaceae Carex Dipsacaceae 1 2 0,5 Ericaceae Rhododendron 8 5 12,5 2,5 26,5 10 3 2,5 2 Fabaceae 1 5,5 2 13,5 18 5 30 31 10,5 8,5 4,5 0,5 1 2 1 Hedysarum 16 0,5 30 4,5 20 10 22,5 5 Vicia 1,5 0,5 0,5 1 Fagaceae Castanea sativa 84,5 67 79,5 25 14,5 68,5 16,5 16 7,5 2 73 21,5 79 92,5 93 72,5 81 Quercus Geraniaceae 1 2,5 5 Juglandaceae Lamiaceae 1,5 9 6 2,5 32,5 18 26 6 12 2 3,5 1 7 4,5 0,5 Lauraceae Laurus nobilis 0,5 Liliaceae Malvaceae Oleaceae Onagraceae Epilobium Pinaceae 0,5 0,5 1 Plantaginaceae Plantago 1,5 3 0,5 Poaceae 0,5 3 2 1,5 3,5 2 2,5 0,5 1 1 4 1 Polygonaceae Rumex 0,5 0,5 2 Ranunculaceae Rhamnaceae 2,5 1 Rosaceae 0,5 1 5 3 6 1 2 6,5 5 12,5 2,5 1,5 2 2 2 Rubus Sanguisorba 4 Salicaceae Populus 1 0,5 Salix 1,5 Scrophulariaceae 1 3,5 0,5 Simaroubaceae Ailanthus Tiliaceae Tilia 3
137 Çizelge 4.86. (devam) Trabzon yöresine ait bal örneklerinde tespit edilen polen yüzdeleri Bal örnek no Taksonlar 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Adoxaceae Sambucus Apiaceae 0,5 1 6 1 1 2,5 3 6 4 6 7,5 0,5 7 Aquifoliaceae İlex 1 0,5 Asteraceae 0,5 5 6 1,5 1,5 4 0,5 1,5 Anthemis Bellis Carduus Centaurea 0,5 Helianthus Taraxacum 0,5 0,5 Betulaceae Boraginaceae 3,5 1 4,5 2,5 0,5 Cynoglossum Echium 7,5 1,5 1 Brassicaceae 6 0,5 1 33 0,5 3,5 2 Campanulaceae 7,5 5 3 Caryophyllaceae 10 Chenopodiaceae/ Amaranthaceae 8 0,5 Cistaceae Cistus 4,5 15 13 1,5 0,5 1 15 5 3 2,5 1 0,5 3 Convolvulaceae Cyperaceae Carex Dipsacaceae 0,5 Ericaceae Rhododendron 15 32,5 43 2,5 1 29,5 27,5 10,5 4 10 12,5 16,5 13,5 Fabaceae 2 41,5 6,5 2,5 7 1 7,5 0,5 1 Hedysarum 1 6 0,5 Vicia 1,5 1 Fagaceae Castanea sativa 68 55 62,5 82,5 92,5 56 56 17,5 1,5 69,5 88 52 70 66 41 65 Quercus 3 Geraniaceae 5 0,5 1,5 Juglandaceae Lamiaceae 6,5 5 2,5 0,5 0,5 0,5 11,5 8,5 0,5 1 6,5 6 1,5 4,5 5 Lauraceae Laurus nobilis 16 1,5 0,5 Liliaceae 1 0,5 Malvaceae 2 0,5 0,5 1,5 1 3 1 Oleaceae 0,5 1 0,5 1,5 0,5 0,5 Onagraceae Epilobium 1,5 1,5 Pinaceae 3 1 1 7,5 0,5 Plantaginaceae Plantago 1 2 2,5 4 0,5 0,5 Poaceae 4 1 3 0,5 0,5 0,5 1 3,5 Polygonaceae 0,5 Rumex 1 0,5 Ranunculaceae Rhamnaceae 1,5 0,5 1 1 3,5 0,5 Rosaceae 1,5 4 0,5 7 4 5 5 1 7,5 3,5 11 2 Rubus Sanguisorba 0,5 Salicaceae Populus Salix 0,5 2,5 0,5 Scrophulariaceae 4 2 1 Simaroubaceae Ailanthus 4 Tiliaceae Tilia 0,5
138 Çizelge 4.86. (devam) Trabzon yöresine ait bal örneklerinde tespit edilen polen yüzdeleri Bal örnek no Taksonlar 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 Adoxaceae Sambucus Apiaceae 1 13 12 5 2 1,5 2 12,5 4 14 7,5 1 1 Aquifoliaceae İlex Asteraceae 2 1 1 0,5 1 16 1,5 Anthemis Bellis Carduus 0,5 Centaurea 6,5 1,5 Helianthus Taraxacum 1 Betulaceae 0,5 Boraginaceae 1,5 4 1 Cynoglossum 14,5 1 23,5 1,5 Echium 1,5 8 11 Brassicaceae 0,5 3,5 24,5 7 0,5 3,5 2 9 Campanulaceae 3 2 Caryophyllaceae 1,5 Chenopodiaceae/ Amaranthaceae Cistaceae Cistus 2 1,5 22 1 7,5 5 3 1,5 6,5 5 1,5 2,5 18 Convolvulaceae 0,5 Cyperaceae Carex Dipsacaceae Ericaceae Rhododendron 2 2 3 1,5 3 1 6 1 5 2,5 Fabaceae 0,5 7 1 5,5 6 1 1 39,5 27 1 2 30 0,5 Hedysarum 0,5 3 12 2 17,5 Vicia 1,5 Fagaceae Castanea sativa 70,5 49,5 78 93 62,5 72 91,5 8,5 45 60,5 67 7,5 94 81 78 Quercus Geraniaceae 0,5 2,5 1,5 1,5 0,5 Juglandaceae Lamiaceae 15 12,5 12 7,5 3 1 9 3 7,5 18 9 3,5 4,5 1 Lauraceae Laurus nobilis Liliaceae 1 Malvaceae 2,5 2 0,5 2 Oleaceae 0,5 1,5 8 2 Onagraceae Epilobium Pinaceae 0,5 0,5 Plantaginaceae Plantago 0,5 1,5 4 0,5 1 Poaceae 1,5 12,5 0,5 2 1,5 4,5 1,5 0,5 2,5 Polygonaceae Rumex 2 Ranunculaceae 0,5 Rhamnaceae 1,5 4 6,5 1 3 Rosaceae 1,5 4,5 2,5 6 1 1 5 9 4 4,5 4,5 8,5 2 Rubus Sanguisorba Salicaceae Populus Salix 1,5 Scrophulariaceae 0,5 0,5 Simaroubaceae Ailanthus Tiliaceae Tilia 0,5 0,5
139 Çizelge 4.86. (devam) Trabzon yöresine ait bal örneklerinde tespit edilen polen yüzdeleri Bal örnek no Taksonlar 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 Adoxaceae Sambucus Apiaceae 4,5 5 1,5 30 2 2,5 2 4 1 4 12,5 1 Aquifoliaceae İlex 1,5 Asteraceae 6 1 2 0,5 1 2 5 0,5 1,5 Anthemis Bellis Carduus Centaurea 0,5 Helianthus Taraxacum 0,5 Betulaceae Boraginaceae Cynoglossum 0,5 3 Echium Brassicaceae 5 0,5 0,5 1 1,5 2 4 0,5 4 Campanulaceae 1 Caryophyllaceae 0,5 Chenopodiaceae/ Amaranthaceae Cistaceae Cistus 6 2 3,5 2 10 37 2 20 2 0,5 2 8 Convolvulaceae 0,5 Cyperaceae Carex Dipsacaceae Ericaceae Rhododendron 3,5 0,5 1,5 6,5 5 2,5 9,5 Fabaceae 7,5 8,5 0,5 18 10 2 1 10 1,5 10 5,5 24 Hedysarum 0,5 4,5 6 Vicia 0,5 0,5 Fagaceae Castanea sativa 28,5 64,5 89,5 50 58 27,5 80 93,5 93 30 80 90,5 78 68 93 20 Quercus 0,5 Geraniaceae 0,5 1,5 0,5 Juglandaceae Lamiaceae 82 8 12,5 1,5 3 2 9 6 0,5 1 12 2 1 1 1,5 2 32 Lauraceae Laurus nobilis Liliaceae Malvaceae Oleaceae 2 2 0,5 Onagraceae Epilobium Pinaceae 0,5 Plantaginaceae Plantago 1 Poaceae 2 3,5 1 2 1 2 0,5 0,5 Polygonaceae Rumex Ranunculaceae Rhamnaceae 0,5 0,5 Rosaceae 1 36 2 0,5 4,5 9 4 4 2 7 2 1 5 1,5 5 4 Rubus Sanguisorba Salicaceae Populus Salix 0,5 Scrophulariaceae 1,5 1 0,5 9 0,5 Simaroubaceae Ailanthus Tiliaceae Tilia 6
140 Trabzon yöresine ait balların polen spektrumu (D: dominant, S: sekonder, M: minor, E: eser) Çizelge 4.87 de verilmiştir. Çizelge 4.87. Trabzon yöresine ait balların polen spektrumu (D: dominant, S: sekonder, M: minor, E: eser) Bal örnek no Taksonlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Adoxaceae Sambucus E Apiaceae E S E M M E M M M M M M E Aquifoliaceae İlex E Asteraceae E M Anthemis Bellis E Carduus E Centaurea E E Helianthus E Taraxacum E E M Betulaceae Boraginaceae E E Cynoglossum Echium E Brassicaceae E S E E E Campanulaceae E E Caryophyllaceae E Chenopodiaceae/ Amaranthaceae E E Cistaceae Cistus M M E E M E S M E M Convolvulaceae Cyperaceae Carex E Dipsacaceae Ericaceae Rhododendron M E M M M E S M E Fabaceae M M E M M E M E M M E M E M Hedysarum E E E E M Vicia E E M Fagaceae Castanea sativa D D D D D D D D D D D D D D D D D Quercus Geraniaceae E E Juglandaceae M E Lamiaceae E E E E M E M M E S E E E Lauraceae Laurus nobilis E E E Liliaceae Malvaceae E E Oleaceae E E E E M Onagraceae Epilobium Pinaceae E E Plantaginaceae Plantago E E Poaceae E E E E E E E M M Polygonaceae Rumex E E E E E Ranunculaceae E E Rhamnaceae E E E E Rosaceae M E M M M E M E E M M M S E M Rubus E E E Sanguisorba E E Salicaceae Populus Salix E Scrophulariaceae E Simaroubaceae Ailanthus E Tiliaceae Tilia E M E
141 Çizelge 4.87. (devam) Trabzon yöresine ait balların polen spektrumu (D: dominant, S: sekonder, M: minör, E: eser) Bal örnek no Taksonlar 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Adoxaceae Sambucus Apiaceae M M M M E E E E S M M Aquifoliaceae İlex E E Asteraceae E E M M M Anthemis E Bellis Carduus S Centaurea E M E E Helianthus Taraxacum E E Betulaceae E Boraginaceae E E E M E Cynoglossum E E Echium Brassicaceae E M E E E Campanulaceae E E E E Caryophyllaceae E Chenopodiaceae/ Amaranthaceae E E E Cistaceae Cistus E E M S E S S E M M E M Convolvulaceae E Cyperaceae Carex Dipsacaceae E E E Ericaceae Rhododendron M M M E S M M E E Fabaceae E M E M S M S S M M M E E E E Hedysarum S E S M S M S M Vicia E E E E Fagaceae Castanea sativa D D D S M D S S M E D S D D D D D Quercus Geraniaceae E E M Juglandaceae Lamiaceae E M M E S S M M E M E M M E Lauraceae Laurus nobilis E Liliaceae Malvaceae Oleaceae Onagraceae Epilobium Pinaceae E E E Plantaginaceae Plantago E M E Poaceae E M E E M E E E E E M E Polygonaceae Rumex E E E Ranunculaceae Rhamnaceae E E Rosaceae E E M M M E E M M M E E E E E Rubus Sanguisorba M Salicaceae Populus E E Salix E Scrophulariaceae E M E Simaroubaceae Ailanthus Tiliaceae Tilia M
142 Çizelge 4.87. (devam) Trabzon yöresine ait balların polen spektrumu (D: dominant, S: sekonder, M: minör, E: eser) Bal örnek no Taksonlar 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Adoxaceae Sambucus Apiaceae E E M E E E M M M M M E M Aquifoliaceae İlex E E Asteraceae E M M E E M E E Anthemis Bellis Carduus Centaurea E Helianthus Taraxacum E E Betulaceae Boraginaceae M E M E E Cynoglossum Echium M E E Brassicaceae M E E S E M E Campanulaceae M M M Caryophyllaceae M Chenopodiaceae/ Amaranthaceae M E Cistaceae Cistus M M M E E E M M M E E E M Convolvulaceae Cyperaceae Carex Dipsacaceae E Ericaceae Rhododendron M S S E E S S M M M M S M Fabaceae E S M E M E M E E Hedysarum E M E Vicia E E Fagaceae Castanea sativa D D D D D D D S E D D D D D S D Quercus M Geraniaceae M E E Juglandaceae Lamiaceae M M E E E E M M E E M M E M M Lauraceae Laurus nobilis S E E Liliaceae E E Malvaceae E E E E E M E Oleaceae E E E E E E Onagraceae Epilobium E E Pinaceae M E E M E Plantaginaceae Plantago E E E M E E Poaceae M E M E E E E M Polygonaceae Rumex E E Ranunculaceae Rhamnaceae E E E E M E Rosaceae E M E M M M M E M M M E Rubus Sanguisorba E Salicaceae Populus Salix E E E Scrophulariaceae M E E Simaroubaceae Ailanthus M Tiliaceae Tilia E
143 Çizelge 4.87. (devam) Trabzon yöresine ait balların polen spektrumu (D: dominant, S: sekonder, M: minör, E: eser) Bal örnek no Taksonlar 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 Adoxaceae Sambucus Apiaceae E M M M E E E M M M M E E Aquifoliaceae İlex Asteraceae E E E E E S E Anthemis Bellis Carduus E Centaurea M E Helianthus Taraxacum E Betulaceae E Boraginaceae E M E Cynoglossum M E S E Echium E M M Brassicaceae E M S M E M E M Campanulaceae M E Caryophyllaceae E Chenopodiaceae/ Amaranthaceae Cistaceae Cistus E E S E M M M E M M E E S Convolvulaceae E Cyperaceae Carex Dipsacaceae Ericaceae Rhododendron E E M E M E M E M E Fabaceae E M E M M E E S S E E S E Hedysarum E M M E S Vicia E Fagaceae Castanea sativa D D D D D D D M D D D M D D D Quercus Geraniaceae E E E E E Juglandaceae Lamiaceae M M M M M E M M M S M M M E Lauraceae Laurus nobilis Liliaceae E Malvaceae E E E E Oleaceae E E M E Onagraceae Epilobium Pinaceae E E Plantaginaceae Plantago E E M E E Poaceae E M E E E M E E E Polygonaceae Rumex E Ranunculaceae E Rhamnaceae E M M E M Rosaceae E M E M E E M M M M M M E Rubus Sanguisorba Salicaceae Populus Salix E Scrophulariaceae E E Simaroubaceae Ailanthus Tiliaceae Tilia E E
144 Çizelge 4.87. (devam) Trabzon yöresine ait balların polen spektrumu (D: dominant, S: sekonder, M: minör, E: eser) Bal örnek no Taksonlar 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 Adoxaceae Sambucus Apiaceae M M E S E E E M E M M E Aquifoliaceae İlex E Asteraceae M E E E E E M E E Anthemis Bellis Carduus Centaurea E Helianthus Taraxacum E Betulaceae Boraginaceae Cynoglossum E M Echium Brassicaceae M E E E E E M E M Campanulaceae E Caryophyllaceae E Chenopodiaceae/ Amaranthaceae Cistaceae Cistus M E M E M S E S E E E M Convolvulaceae E Cyperaceae Carex Dipsacaceae Ericaceae Rhododendron M E E M M E M Fabaceae M M E S M E E M E M M S Hedysarum E M M Vicia E E Fagaceae Castanea sativa S D D D D S D D D S D D D D D S Quercus E Geraniaceae E E E Juglandaceae Lamiaceae D M M E M E M M E E M E E E E E S Lauraceae Laurus nobilis Liliaceae Malvaceae Oleaceae E E E Onagraceae Epilobium Pinaceae E Plantaginaceae Plantago E Poaceae E M E E E E E E Polygonaceae Rumex Ranunculaceae Rhamnaceae E E Rosaceae E S E E M M M M E M E E M E M M Rubus Sanguisorba Salicaceae Populus Salix E Scrophulariaceae E E E M E Simaroubaceae Ailanthus Tiliaceae Tilia M
145 Trabzon ballarının 10 gramında bulunan toplam polen sayısı (TPS-10 g), polen durumu ve balların içerdiği takson sayısı Çizelge 4.88 de verilmiştir. Çizelge 4.88. Trabzon ballarının 10 gramında bulunan toplam polen sayısı (TPS-10 g), polen durumu ve balların içerdiği takson sayısı Balın alındığı yöre TPS-10 g Polen durumu 1 Ortahisar (Merkez ilçe) - Akkaya Mahallesi 16 853 fakir 8 2 Ortahisar (Merkez ilçe) - Geçit Mahallesi-1 95 156 normal 14 3 Ortahisar (Merkez ilçe) - Bozkurt Mahallesi 112 316 zengin 24 4 Ortahisar (Merkez ilçe) - Geçit Mahallesi-2 147 610 zengin 12 5 Ortahisar (Merkez ilçe) - Bengisu Mahallesi 102 164 zengin 10 6 Ortahisar (Merkez ilçe) - Yeşilyurt Mahallesi 42 112 normal 8 7 Ortahisar (Merkez ilçe)-yanyamaç Mahallesi 61 485 normal 13 8 Ortahisar (Merkez ilçe) - Karakaya Mahallesi 7 506 fakir 8 9 Ortahisar (Merkez ilçe) - Ağıllı Mahallesi-2 200 257 zengin 7 10 Ortahisar (Merkez ilçe) - Kendirli Mahallesi 24 129 normal 8 11 Ortahisar (Merkez ilçe) - Ağıllı Mahallesi-2 109 757 zengin 18 12 Sürmene - Yeşilköy Mahallesi 48 407 normal 7 13 Sürmene - Gültepe Mahallesi 301 616 zengin 15 14 Sürmene - Yeniay Mahallesi 25 732 normal 7 15 Sürmene - Ormanseven Mahallesi 118 522 zengin 7 16 Sürmene - Aşağıovalı Mahallesi 33 298 normal 4 17 Tonya - Kalınçam Mahallesi-1 369 710 zengin 13 18 Tonya - Kalınçam Mahallesi-2 26 459 normal 10 19 Tonya - İskenderli Mahallesi-1 72 164 normal 12 20 Tonya - Kalınçam Mahallesi-3 46 425 normal 11 21 Tonya - Hoşarlı Mahallesi 65 210 normal 11 22 Tonya - Erikbeli Yaylası 10 855 fakir 11 23 Tonya - Zevon Yaylası 52 489 normal 16 24 Tonya - İskenderli Mahallesi-2 2 845 fakir 13 25 Tonya - Biçinlik Mahallesi 6 408 fakir 9 26 Tonya - Kadıralak Yaylası 21 926 normal 15 27 Tonya - Zere Yaylası 26 494 normal 18 28 Of - Sulaklı Mahallesi 77 014 normal 9 29 Of - Yazlık Mahallesi 46 576 normal 13 30 Of - Ballıca Mahallesi 38 032 normal 10 31 Of - Ağaçseven Mahallesi 159 218 zengin 6 32 Of - Uğurlu Mahallesi 94 179 normal 2 33 Beşikdüzü - Oğuz Mahallesi-1 274 863 zengin 12 34 Beşikdüzü - Oğuz Mahallesi-2 439 580 zengin 9 35 Beşikdüzü - Ağaçlı Mahallesi 96 960 normal 11 36 Maçka - Ormanüstü Mahallesi 7 956 fakir 5 37 Maçka - Temelli Mahallesi 15 985 fakir 6 38 Maçka - Yazlık Mahallesi 16 217 fakir 11 Örnek no Balın içerdiği takson sayısı
146 Çizelge 4.88. (devam) Trabzon ballarının 10 gramında bulunan toplam polen sayısı (TPS-10 g), polen durumu ve balların içerdiği takson sayısı Balın alındığı yöre TPS-10 g Polen durumu 39 Şalpazarı - Kasımağzı Mahallesi 75 873 normal 7 40 Şalpazarı - Gökçeköy Mahallesi-1 38 611 normal 9 41 Şalpazarı - Gökçeköy Mahallesi-2 345 648 zengin 12 42 Şalpazarı - Yeşilyurt Mahallesi 10 147 fakir 18 43 Şalpazarı - Akkiriş Mahallesi 10 092 fakir 10 44 Şalpazarı - Gökçeköy Mahallesi-3 95 575 normal 21 45 Yomra - Çınarlı Mahallesi 214 760 zengin 14 46 Yomra - İkisu Mahallesi-1 114 159 zengin 5 47 Yomra - İkisu Mahallesi-2 194 237 zengin 23 48 Yomra- Çamlıyurt Yaylası 10 398 fakir 9 49 Yomra- Çamlıyurt Mahallesi 27 512 normal 8 Örnek no Balın içerdiği takson sayısı 50 Düzköy - Çayırbağı Mahallesi 20 932 normal 18 (Dikenli tepe) 51 Düzköy-Çayırbağı Mahallesi 64 416 normal 12 (Kırıklık arkası mevkii) 52 Düzköy -Çayırbağı Mahallesi 535 995 çok zengin 14 53 Düzköy - Mezere Yaylası 94 848 normal 16 54 Düzköy -Çayırbağı Mahallesi 75 371 normal 7 (Kolobina mevkii) 55 Çaykara - Demirkapı Mahallesi-1 12 341 fakir 11 56 Çaykara - Taşkıran Mahallesi 26 583 normal 5 57 Çaykara - Çayıroba Mahallesi-1 4 629 fakir 11 58 Çaykara - Çayıroba Mahallesi-2 10 504 fakir 12 59 Çaykara - Merkez Mahallesi 64 083 normal 11 60 Çaykara - Demirkapı Mahallesi-2 20 708 normal 12 61 Çaykara - Demirkapı Mahallesi-3 3 485 fakir 14 62 Akçaabat - Yıldızlı Mahallesi 63 404 normal 13 63 Akçaabat - Uçarsu Mahallesi 45 110 normal 8 64 Akçaabat - Akçaköy Mahallesi-1 1 525 683 çok zengin 9 65 Akçaabat - Akçaköy Mahallesi-2 5 564 fakir 12 66 Dernekpazarı - Kondu Mahallesi-1 120 583 zengin 7 67 Dernekpazarı - Kondu Mahallesi-2 178 166 zengin 9 68 Dernekpazarı - Kondu Mahallesi-3 107 508 zengin 6 69 Dernekpazarı- Yenice Mahallesi-1 50 190 normal 6 70 Dernekpazarı- Yenice Mahallesi-2 38 571 normal 18 71 Araklı - Yeşilce Mahallesi 61 633 normal 11 72 Araklı - Değirmencik Mahallesi 136 103 zengin 10 73 Araklı - Yoncalı mahallesi 1 096 031 çok zengin 12 74 Araklı - Merkez Mahallesi 85 392 normal 7 75 Araklı - Bahçecik Mahallesi 6 266 fakir 12 76 Çarşıbaşı - Kavaklı Mahallesi 27 342 normal 8 77 Köprübaşı - Çifteköprü Mahallesi 102 708 zengin 4 78 Köprübaşı - Gündoğan Mahallesi 145 933 zengin 6
147 Çizelge 4.88. (devam) Trabzon ballarının 10 gramında bulunan toplam polen sayısı (TPS-10 g), polen durumu ve balların içerdiği takson sayısı Balın alındığı yöre TPS-10 g Polen durumu 79 Hayrat - Sarmaşık Mahallesi 6 057 fakir 9 80 Arsin - Harmanlı Mahallesi-1 49 039 normal 8 81 Arsin - Yolüstü Mahallesi 245 498 zengin 11 82 Arsin - Harmanlı Mahallesi-2 278 474 zengin 9 83 Vakfıkebir -Deregözü Mahallesi-1 832 896 çok zengin 7 84 Vakfıkebir -Deregözü Mahallesi-2 43 099 normal 4 Örnek no 85 Trabzon - Gümüşhane sınırı- Yağmurdere Köyü Balın içerdiği takson sayısı 11 175 fakir 11 Trabzon yöresine ait bal örneklerinde tespit edilen polenlerin yüzde aralıkları ve taksonların bulundukları örnek sayısı Çizelge 4.89 da verilmiştir. Çizelge 4.89. Bal örneklerinde tespit edilen polenlerin yüzde aralıkları ve taksonların bulundukları örnek sayısı Taksonlar Polen yüzde aralığı Bulunduğu örnek sayısı Adoxaceae Sambucus 1,5 1 Apiaceae 0,5-30 64 Aquifoliaceae İlex 0,5-1,5 6 Asteraceae 0,5-16 31 Anthemis 1 1 Bellis 1,5 1 Carduus 0,5-19,5 3 Centaurea 0,5-6,5 10 Helianthus 0,5 1 Taraxacum 0,5-3 9 Boraginaceae 0,5-6 15 Cynoglossum 0,5-23,5 8 Echium 0,5-11 7 Betulaceae 0,5 2 Brassicaceae 0,5-33 34 Campanulaceae 0,5-7,5 12 Caryophyllaceae 0,5-10 5 Chenopodiaceae/ Amaranthaceae 0,5-8 7 Cistaceae Cistus 0,5-37 60
148 Çizelge 4.89. (devam) Bal örneklerinde tespit edilen polenlerin yüzde aralıkları ve taksonların bulundukları örnek sayısı Taksonlar Polen yüzde aralığı Bulunduğu örnek sayısı Convolvulaceae 0,5 3 Cyperaceae Carex 0,5 1 Dipsacaceae 0,5-2 4 Ericaceae Rhododendron 0,5-43 48 Fabaceae 0,5-39,5 63 Hedysarum 0,5-30 24 Vicia 0,5-3,5 12 Fagaceae Castanea sativa 1,5-94 81 Quercus 0,5-3 2 Geraniaceae 0,5-5 16 Juglandaceae 0,5-4 2 Lamiaceae 0,5-80 74 Lauraceae Laurus nobilis 0,5-16 7 Liliaceae 0,5-1 3 Malvaceae 0,5-3 13 Oleaceae 0,5-8 18 Onagraceae Epilobium 1,5 2 Pinaceae 0,5-7,5 13 Plantaginaceae Plantago 0,5-4 17 Poaceae 0,5-12,5 46 Polygonaceae Rumex 0,5-2 11 Ranunculaceae 0,5-1,5 3 Rhamnaceae 0,5-6,5 19 Rosaceae 0,5-36 71 Rubus 0,5 3 Sanguisorba 0,5-4 4 Salicaceae Populus 0,5-1 2 Salix 0,5-2,5 7 Scrophulariaceae 0,5-9 14 Simaroubaceae Ailanthus 0,5-4 2 Tiliaceae Tilia 0,5-8 8 Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu Çizelge 4.90 da verilmiştir.
149 Çizelge 4.90. Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu (* Dominant polen, ** Sekonder polen, *** Minör polen, **** Eser polen) Örnek no Balın alındığı yöre 1 Ortahisar İlçesi Akkaya Mahallesi 2 3 4 5 Ortahisar İlçesi Geçit Mahallesi-1 Ortahisar İlçesi Bozkurt Mahallesi Ortahisar İlçesi Geçit Mahallesi-2 Ortahisar İlçesi Bengisu Mahallesi 6 Ortahisar İlçesi Yeşilyurt Mahallesi 7 Ortahisar İlçesi Yanyamaç Mahallesi 8 Ortahisar İlçesi Karakaya Mahallesi 9 Ortahisar İlçesi Ağıllı Mahallesi-2 10 Ortahisar İlçesi Kendirli Mahallesi 11 Ortahisar İlçesi Ağıllı Mahallesi-2 12 Sürmene İlçesi Yeşilköy Mahallesi Polen spektrumu * Castanea sativa **- *** Fabaceae, Rosaceae ****Apiaceae, Lamiaceae, Poaceae, Rumex, Ranunculaceae * Castanea sativa ** Apiaceae *** Fabaceae **** Brassicaceae, Lamiaceae, Rhamnaceae, Rosaceae, Rubus, Rumex, Sambucus, Taraxacum, Tilia, Vicia * Castanea sativa ** Brassicaceae *** Cistus, Juglandaceae, Rhododendron, Rosaceae ****Apiaceae, Carduus, Carex, Caryophyllaceae, Echium, Fabaceae, Hedysarum, Lamiaceae, Laurus nobilis, Malvaceae, Oleaceae, Pinaceae, Plantago, Poaceae, Rubus, Rumex, Sanguisorba * Castanea sativa **- ***Cistus, Fabaceae, Rosaceae **** Taraxacum, Rhododendron, Hedysarum, Poaceae, Rubus, Rumex, Vicia * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Fabaceae, Rosaceae, Tilia **** Campanulaceae, Cistus, Lamiaceae, Rhamnaceae * Castanea sativa **- ***Apiaceae, Lamiaceae ****Cistus, Fabaceae, Oleaceae, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Cistus, Fabaceae, Rhododendron, Rosaceae **** Apiaceae, Geraniaceae, Juglandaceae, Lamiaceae, Oleaceae, Poaceae, Tilia * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Lamiaceae **** Pinaceae, Poaceae, Ranunculaceae, Rhamnaceae, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Lamiaceae **** Asteraceae, Cistus, Fabaceae, Rosaceae * Castanea sativa ** Cistus *** Fabaceae, Rosaceae **** Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Hedysarum, Plantago, Scrophulariaceae * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Cistus, Fabaceae, Rhododendron, Rosaceae ****Ailanthus, Brassicaceae, Campanulaceae, Centaurea, Hedysarum, Lamiaceae, Laurus nobilis, Malvaceae, Oleaceae, Poaceae, Rumex * Castanea sativa ** Lamiaceae *** Apiaceae, Rhododendron **** Cistus, Poaceae
150 Çizelge 4.90. (devam) Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu Örnek no 13 Balın alındığı yöre Sürmene İlçesi Gültepe Mahallesi 14 Sürmene İlçesi Yeniay Mahallesi 15 Sürmene İlçesi Ormanseven Mahallesi 16 Sürmene İlçesi Aşağıovalı Mahallesi 17 18 19 20 Tonya İlçesi Kalınçam Mahallesi-1 Tonya İlçesi Kalınçam Mahallesi-2 Tonya İlçesi İskenderli Mahallesi-1 Tonya İlçesi Kalınçam Mahallesi-3 21 Tonya İlçesi Hoşarlı Mahallesi 22 Tonya İlçesi Erikbeli Yaylası 23 24 Tonya İlçesi Zevon Yaylası Tonya İlçesi İskenderli Mahallesi-2 Polen spektrumu * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Asteraceae, Oleaceae, Poaceae, Rosaceae, Taraxacum, Vicia **** Bellis, Brassicaceae, Centaurea, Cistus, Fabaceae, Lamiaceae, Rhododendron * Castanea sativa ** Rhododendron, Rosaceae ***- **** Brassicaceae, İlex, Laurus nobilis, Rhamnaceae * Castanea sativa **- *** Fabaceae, Rhododendron **** Boraginaceae, Helianthus, Lamiaceae, Rosaceae, Salix * Castanea sativa **- *** Apiaceae **** Fabaceae * Castanea sativa **- *** Cistus, Fabaceae, Hedysarum, Poaceae, Rosaceae **** Apiaceae, Boraginaceae, Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Geraniaceae, Lamiaceae, Rhododendron, Sanguisorba * Castanea sativa **- ***Rhododendron **** Asteraceae, Boraginaceae, Cistus, Dipsacaceae, Fabaceae, Pinaceae, Poaceae, Rosaceae * Castanea sativa ** Hedysarum *** Apiaceae, Fabaceae, Poaceae **** Boraginaceae, Centaurea, Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Lamiaceae, Populus, Rosaceae, Rumex * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Rhododendron, Rosaceae **** Betulaceae, Brasicaceae, Cistus, Fabaceae, Hedysarum, Plantago, Poaceae *- ** Castanea sativa, Hedysarum *** Apiaceae, Centaurea, Cistus, Fabaceae, Lamiaceae, Rosaceae **** Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Geraniaceae, Vicia *- ** Carduus, Cistus, Fabaceae *** Apiaceae, Castanea sativa, Hedysarum, Lamiaceae, Plantago, Rosaceae ****Poaceae, Salix * Castanea sativa **- *** Fabaceae, Poaceae, Rhododendron **** Asteraceae, Centaurea, Cistus, Cynoglossum, Dipsacaceae, İlex, Lamiaceae, Pinaceae, Plantago, Populus, Rosaceae *- ** Castanea sativa, Fabaceae, Lamiacaee *** Asteraceae, Brassicaceae **** Anthemis, Apiaceae, Boraginaceae, Centaurea, Poaceae, Rosaceae, Taraxacum
151 Çizelge 4.90. (devam) Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu Örnek no Balın alındığı yöre 25 Tonya İlçesi Biçinlik Mahallesi 26 Tonya İlçesi Kadıralak Yaylası 27 Tonya İlçesi Zere Yaylası 28 Of İlçesi Sulaklı Mahallesi 29 Of İlçesi Yazlık Mahallesi 30 Of İlçesi Ballıca Mahallesi 31 Of İlçesi Ağaçseven Mahallesi 32 Of İlçesi Uğurlu Mahallesi 33 34 35 Beşikdüzü İlçesi Oğuz Mahallesi-1 Beşikdüzü İlçesi Oğuz Mahallesi-2 Beşikdüzü İlçesi Ağaçlı Mahallesi 36 Maçka İlçesi Ormanüstü Mahallesi Polen spektrumu *- ** Castanea sativa, Fabaceae, Hedysarum *** Rosaceae **** Brassicaceae, Campanulaceae, Rhododendron, Scrophulariaceae *- ** Cistus, Lamiaceae *** Asteraceae, Castanea sativa, Fabaceae, Hedysarum, Rosaceae, Scrophulariaceae **** Apiaceae, Campanulaceae, Convolvulaceae, Cynoglossum, Geraniaceae, Poaceae *- ** Cistus, Hedysarum *** Asteraceae, Fabaceae, Geraniaceae, Lamiaceae, Rosaceae, Sanguisorba **** Apiaceae, Brassicaceae, Castanea sativa, Caryophyllaceae, Poaceae, Rhamnaceae, Taraxacum, Vicia * Castanea sativa **- *** Boraginaceae, Lamiaceae, Tilia **** Apiaceae, Cistus, Pinaceae, Poaceae, Rhamnaceae *- ** Apiaceae, Castanea sativa, Rhododendron *** Cistus, Fabaceae, Hedysarum **** Campanulaceae, Dipsacaceae, İlex, Lamiaceae, Laurus nobilis, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Cistus, Lamiaceae, Rhododendron **** Campanulaceae, Fabaceae, Poaceae, Rosaceae, Rumex, Vicia * Castanea sativa **- *** Rhododendron **** Boraginaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Lamiaceae ****- * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Lamiaceae, Poaceae **** Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Cistus, Fabaceae, Rhododendron, Rosaceae, Rumex, Scrophulariaceae, Vicia * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Cistus **** Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae, Rhododendron, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Boraginaceae, Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Cistus, Lamiaceae, Poaceae **** Apiaceae, Epilobium, Hedysarum, Plantago, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Campanulaceae, Cistus, Echium, Rhododendron ****-
152 Çizelge 4.90. (devam) Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu Örnek no Balın alındığı yöre 37 Maçka İlçesi Temelli Mahallesi 38 Maçka İlçesi Yazlık Mahallesi 39 Şalpazarı İlçesi Kasımağzı Mahallesi 40 41 42 43 44 45 Şalpazarı İlçesi Gökçeköy Mahallesi-1 Şalpazarı İlçesi Gökçeköy Mahallesi-2 Şalpazarı İlçesi Yeşilyurt Mahallesi Şalpazarı İlçesi Akkiriş Mahallesi Şalpazarı İlçesi Gökçeköy Mahallesi-3 Yomraİlçesi Çınarlı Mahallesi 46 Yomra İlçesi İkisu Mahallesi-1 47 Yomra İlçesi İkisu Mahallesi-2 Polen spektrumu * Castanea sativa ** Rhododendron ***- **** Apiaceae, Boraginaceae, Malvaceae, Poaceae *- ** Laurus nobilis, Rhododendron *** Brassicaceae, Cistus, Geraniaceae, Lamiaceae, Pinaceae, Poaceae, Rosaceae **** İlex, Liliaceae * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Boraginaceae **** Cistus, Lamiaceae, Rhododendron, Tilia * Castanea sativa **- ***- **** Apiaceae, Boraginaceae, Cistus, Lamiaceae, Oleaceae, Pinaceae, Rhododendron, Rosaceae * Castanea sativa ** Rhododendron *** Rosaceae **** Apiaceae, Brassicaceae, Cistus, Lamiaceae, Oleaceae, Pinaceae, Plantago, Poaceae * Castanea sativa ** Rhododendron *** Rosaceae **** Apiaceae, Asteraceae, Boraginaceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Malvaceae, Oleaceae, Plantago, Poaceae, Rumex, Salix *- ** Castanea sativa, Fabaceae *** Ailanthus, Asteraceae, Lamiaceae, Pinaceae, Plantago, Rosaceae, Scrophulariaceae ****- *- ** Brassicaceae *** Apiaceae, Asteraceae, Cistus, Fabaceae, Hedysarum, Lamiaceae, Quercus, Rosaceae **** Castanea sativa, Centaurea, Chenopodiaceae/Amaranthaceae, Echium, Laurus nobilis, Malvaceae, Oleaceae, Poaceae, Rhamnaceae, Rumex, Salix, Vicia * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Cistus, Rhododendron **** Asteraceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Laurus nobilis, Oleaceae, Plantago, Poaceae, Rhamnaceae, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Cistus, Rhododendron **** Lamiaceae * Castanea sativa ** - *** Apiaceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae, Rosaceae **** Asteraceae, Cistus,Dipsacaceae, Echium, Geraniaceae, Hedysarum, Malvaceae, Oleaceae, Rhamnaceae, Salix, Sanguisorba, Scrophulariaceae, Taraxacum, Vicia
153 Çizelge 4.90. (devam) Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu Örnek no Balın alındığı yöre 48 Yomra İlçesi Çamlıyurt Yaylası 49 Yomra İlçesi Çamlıyurt Mahallesi 50 Düzköy İlçesi Çayırbağı Mahallesi (Dikenli tepe mevkii) 51 Düzköy İlçesi Çayırbağı Mahallesi (Kırıklık arkası mevkii) 52 53 Düzköy İlçesi Çayırbağı Mahallesi Düzköy İlçesi Mezere Yaylası 54 Düzköy İlçesi Çayırbağı Mahallesi (Kolobina mevkii) 55 Çaykara İlçesi Demirkapı Mahallesi-1 56 Çaykara İlçesi Taşkıran Mahallesi 57 Çaykara İlçesi Çayıroba Mahallesi-1 58 59 Çaykara İlçesi Çayıroba Mahallesi-2 Çaykara İlçesi Merkez Mahallesi 60 Çaykara İlçesi Demirkapı Mahallesi-2 Polen spektrumu * Castanea sativa **- *** Asteraceae, Campanulaceae, Lamiaceae, Rhododendron **** Brassicaceae, Cistus, Fabaceae, Malvaceae * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Fabaceae, Rhododendron, Rosaceae **** Lamiaceae, Plantago, Rhamnaceae *- ** Castanea sativa, Rhododendron *** Campanulaceae, Caryophyllaceae, Lamiaceae, Malvaceae, Rhamnaceae, Rosaceae **** Apiaceae, Asteraceae, Cistus, Epilobium, Fabaceae, Geraniaceae, İlex, Pinaceae, Scrophulariaceae, Taraxacum * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Cistus, Lamiaceae, Rhododendron **** Asteraceae, Fabaceae, Liliaceae, Malvaceae, Rhamnaceae, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Lamiaceae **** Apiaceae, Asteraceae, Brassicaceae, Cistus, Fabaceae, Geraniaceae, Malvaceae, Rhamnaceae, Rhododendron, Rosaceae, Tilia * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Rosaceae **** Asteraceae, Boraginaceae, Cistus, Convolvulaceae, Geraniaceae, Oleaceae, Plantago, Poaceae, Ranunculaceae * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Rhamnaceae **** Asteraceae, Fabaceae, Malvaceae, Rhododendron *- ** Brassicaceae, Cistus *** Apiaceae, Cynoglossum, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae **** Asteraceae, Hedysarum, Pinaceae, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Rhododendron **** Apiaceae, Asteraceae, Cistus * Castanea sativa **- *** Campanulaceae, Cistus, Fabaceae, Lamiaceae, Rosaceae **** Apiaceae, Caryophyllaceae, Geraniaceae, Oleaceae, Rhododendron * Castanea sativa **- *** Brassicaceae, Cistus, Hedysarum, Lamiaceae, Rhododendron **** Cynoglossum, Campanulaceae, Fabaceae, Liliaceae, Rosaceae, Taraxacum * Castanea sativa **- ***- **** Apiaceae, Brassicaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Malvaceae, Pinaceae, Poaceae, Rhododendron, Rosaceae, Tilia *- ** Asteraceae, Fabaceae *** Apiaceae, Brassicaceae, Cistus, Oleaceae, Rhamnaceae, Rosaceae **** Echium, Geraniaceae, Plantago, Vicia
154 Çizelge 4.90. (devam) Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu Örnek no 61 62 63 Balın alındığı yöre Çaykara İlçesi Demirkapı Mahallesi-3 Akçaabat İlçesi Yıldızlı Mahallesi Akçaabat İlçesi Uçarsu Mahallesi 64 Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi-1 65 Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi-2 66 Dernekpazarı İlçesi Kondu Mahallesi-1 67 Dernekpazarı İlçesi Kondu Mahallesi-2 68 Dernekpazarı İlçesi Kondu Mahallesi-3 69 Dernekpazarı İlçesi Yenice Mahallesi-1 70 Dernekpazarı İlçesi Yenice Mahallesi-2 71 72 Araklı İlçesi Yeşilce Mahallesi Araklı İlçesi Değirmencik Mahallesi Polen spektrumu *- ** Fabaceae *** Apiaceae, Boraginaceae, Castanea sativa, Centaurea, Echium, Hedysarum, Lamiaceae, Plantago, Rosaceae **** Brassicaceae, Malvaceae, Oleaceae, Poaceae * Castanea sativa ** Cynoglossum *** Apiaceae, Lamiaceae, Rosaceae **** Boraginaceae, Cistus, Fabaceae, Hedysarum, Poaceae, Rhamnaceae, Rumex, Scrophulariaceae * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Cistus, Lamiaceae, Poaceae, Rhamnaceae, Rhododendron, Rosaceae ****- * Castanea sativa ** Lamiaceae *** Cistus, Rosaceae **** Apiaceae, Betulaceae, Fabaceae, Geraniaceae, Poaceae *- ** Fabaceae, Hedysarum *** Brassicaceae, Castanea sativa, Echium, Lamiaceae, Rosaceae **** Asteraceae, Centaurea, Cistus, Cynoglossum, Salix * Castanea sativa **- *** Lamiaceae **** Plantago, Poaceae, Rhododendron, Scrophulariaceae * Castanea sativa **- *** Lamiaceae, Rhododendron **** Apiaceae, Carduus, Cistus, Plantago, Poaceae, Rosaceae * Castanea sativa ** Cistus ***- **** Fabaceae, Lamiaceae, Rhododendron * Lamiaceae **- *** Asteraceae, Brassicaceae, Cistus ****Rosaceae *- ** Castanea sativa, Rosaceae *** Apiaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Rhododendron **** Asteraceae, Brassicaceae, Campanulaceae, Caryophyllaceae, Cistus, Cynoglossum, Hedysarum, İlex, Pinaceae, Poaceae, Scrophulariaceae, Vicia * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae **** Asteraceae, Brassicaceae, Rhamnaceae, Rhododendron, Rosaceae, Salix * Castanea sativa **- *** Cistus **** Apiaceae, Asteraceae, Lamiaceae, Poaceae, Rhododendron, Rosaceae, Vicia
155 Çizelge 4.90. (devam) Trabzon ballarının toplandığı yörelere göre polen spektrumu Örnek no 73 Balın alındığı yöre Araklı İlçesi Yoncalı Mahallesi 74 Araklı İlçesi Merkez Mahallesi 75 Araklı İlçesi Bahçecik Mahallesi 76 Çarşıbaşı İlçesi Kavaklı Mahallesi 77 Köprübaşı İlçesi Çifteköprü Mahallesi 78 Köprübaşı İlçesi Gündoğan Mahallesi 79 Hayrat İlçesi Sarmaşık Mahallesi 80 Arsin İlçesi Harmanlı Mahallesi-1 81 Arsin İlçesi Yolüstü Mahallesi 82 Arsin İlçesi Harmanlı Mahallesi-2 83 Vakfıkebir İlçesi Deregözü Mahallesi-1 84 Vakfıkebir İlçesi Deregözü Mahallesi-2 85 Trabzon- Gümüşhane sınırı-yağmurdere Köyü Polen spektrumu * Castanea sativa ** Apiaceae *** Lamiaceae, Rosaceae, Rhododendron **** Asteraceae, Brassicaceae, Centaurea, Cistus, Fabaceae, Geraniaceae, Rhamnaceae * Castanea sativa ** Fabaceae *** Cistus, Rosaceae **** Apiaceae, Lamiaceae, Scrophulariaceae *- ** Castanea sativa, Cistus *** Fabaceae, Hedysarum, Lamiaceae, Rosaceae **** Apiaceae, Brassicaceae, Geraniaceae, Oleaceae, Scrophulariaceae * Castanea sativa **- *** Lamiaceae, Rosaceae **** Asteraceae, Brassicaceae, Cistus, Fabaceae, Poaceae * Castanea sativa **- *** Rhododendron **** Lamiaceae, Plantago * Castanea sativa **- ***- **** Apiaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae, Rosaceae *- ** Castanea sativa, Cistus *** Asteraceae, Brasicaceae, Cynoglossum, Fabaceae, Lamiaceae, Rosaceae, Scrophulariaceae ****- * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Tilia **** Cistus, Lamiaceae, Oleaceae, Poaceae, Rosaceae * Castanea sativa **- ***- **** Apiaceae, Brassicaceae, Cistus, Convolvulaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae, Rhododendron, Rosaceae, Taraxacum * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Fabaceae, Rosaceae **** Asteraceae, Cistus, Quercus, Lamiaceae * Castanea sativa **- *** Apiaceae, Fabaceae, Rhododendron **** Asteraceae, Lamiaceae, Rosaceae * Castanea sativa **- *** Rosaceae **** Apiaceae, Lamiaceae *- ** Castanea sativa, Fabaceae, Lamiaceae *** Brassicaceae, Cistus, Hedysarum, Rosaceae **** Geraniaceae, Oleaceae, Poaceae, Scrophulariaceae
156 4.20. Teşhisi Yapılan Polenlerin Genel Morfolojik Özellikleri Adoxaceae - Sambucus sp.: Sambucus a ait polenlerin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi ise trikolporattır. Yüzey ornamentasyon retikülattır. Büyük lümenlerin yanında küçük lümenler bulunmaktadır. Kolpuslara doğru lümenler küçülmektedir (Punt, 1976: 1-138; Pehlivan, 1995a: 22-169). Apiaceae: Apiaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-50 µm arasındadır. Polen şekilleri prolattır. Amb görünüşü sirkular veya triangulardır. Apertür tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyon çoğunlukla striat, bazen rugulat ya da psilattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Clarke, 1984: 1-363). Aquifoliaceae - İlex sp.: İlex e ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat olup, yüzey ornamentasyonu ise klavattır (Punt ve Clarke, 1981: 1-134). Asteraceae: Asteraceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-100 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkular veya triangulardır. Apertür tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyon ekinat ya da skabrattır. Ekzin, ektekzin ve endekzin olmak üzere iki tabakalıdır (Pehlivan, 1995a: 22-169; Punt ve Clarke, 1984: 1-363). Asteraceae - Anthemis sp.: Anthemis cinsine ait taksonların polen boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal, Amb görünüşü sirkulardır. Aperture tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyonu ekinattır (Skvarla ve Turner, 1971). Asteraceae - Bellis sp.: Bellis e ait polenlerin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat olup, yüzey ornamentasyon ekinattır (Pehlivan, 1995a: 22-169). Asteraceae - Carduus sp.: Carduus a ait polenlerin boyutları 26-100 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal, Amb görünüşü ise sirkulardır. Polenler trikolporat olup, yüzey süslemesi ekinattır (Osman, 2009).
157 Asteraceae - Centaurea sp.: Centaurea taksonuna ait polenlerin boyutları 26-100 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal veya prolattır. Amb görünüşü sirkular veya triangulardır. Apertür tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyon mikroekinat ve perforattır. Kosta mevcuttur. (Özler, Kaya ve Pehlivan, 2009; Pehlivan, 1995b). Asteraceae - Helianthus sp.: Helianthus a ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal, Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyonu ekinat-perforattır (Horner ve Pearson, 1978; Punt ve Clarke, 1984: 1-363). Asteraceae - Taraxacum sp.: Bu taksona ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkular ve apertür tipi trikolporattır. Yüzey ornamentasyon ekinattır. Polenler lakün içerir (fenestrat) (Pehlivan, 1995a: 22-169; Punt ve Clarke, 1984: 1-363). Betulaceae: Betulaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal ya da suboblattır. Amb görünüşü sirkular veya polygonaldır. Apertür tipi stefanoporat, triporat veya nadiren tetraporattır. Yüzey ornamentasyon psilat ya da granülattır. Operkulum gözlenebilir ve apertür çevresinde intin kalınlaşması mevcuttur. İntin porların altında konkav bir çukur halindedir (Pehlivan, 1995a: 22-169). Boraginaceae: Boraginaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-50 µm arasındadır. Polen şekilleri prolat ya da sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat ya da stefanokolporattır. Yüzey ornamentasyon perforat, psilattır ya da granülattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Clarke, 1980: 1-259). Boraginaceae - Cynoglossum sp.: Bu taksona ait polenlerin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri prolattır. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat olup 3 tane de pseudokolpus (heterokolpat) mevcuttur. Yüzey ornamentasyon psilattır (Punt ve Clarke, 1980: 1-259). Boraginaceae - Echium sp.: Bu cinse ait polenlerin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen
158 şekilleri prolat ve Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyon ise retikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Clarke, 1980: 1-259). Brassicaceae: Brassicaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-50 µm arasındadır. Polen şekli sferoidal, Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolpat ve yüzey ornamentasyonu retikülattır (Pehlivan, 1995a: 22-169). Campanulaceae: Campanulaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 26-50 µm arasında değişmektedir. Polen şekilleri oblat-sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür şekli triporat ya da tetraporattır.yüzey ornamentasyon mikroekinat-mikroretikülat, mikroekinat-striat-retikulat, granülat-skabrat ya da rugulat-skabrattır (Aytuğ, 1971: 2-325). Caryophyllaceae: Caryophyllaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 26-50 µm arasında değişmektedir. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür şekli periporattır. Porların ortasında operculum mevcuttur. Yüzey ornamentasyon ekinatperforattır (Aytuğ, 1971: 2-325). Chenopodiaceae/Amaranthaceae: Bu familyaya ait taksonların polenlerinin boyutları 26-50 µm arasında değişmektedir. Polen şekilleri sferoidal, Amb görünüşü sirkulardır. Apertür şekli periporat ve yüzey ornamentasyon granülattır. Porların yüzeyinde çok sayıda granüllerden oluşmuş operkulumlar mevcuttur (Pehlivan, 1995a: 22-169). Cistaceae - Cistus sp.: Cistus a ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat olup, kolpuslar ince uzun ve uçları sivridir. Yüzey ornamentasyon retikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325). Convolvulaceae: Convolvulaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 25-100 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi periporat veya trikolpat olup, yüzey ornamentasyon perforat ve mikroekinattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Clarke, 1981: 1-134). Cyperaceae - Carex sp.: Carex e ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri subizopolardır. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi poroid ve yüzey ornamentasyon granülattır (Aytuğ, 1971: 2-325).
159 Dipsacaceae: Dipsacaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 51-100 µm arasındadır. Polen şekilleri oblat ya da sferoidaldir. Amb görünüşü sirkular veya triangulardır. Apertür tipi trikolpat ya da triporat olup, yüzey ornamentasyon ekinat ya da mikroekinattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Clarke, 1981: 1-134). Ericaceae - Rhododendron sp.: Rhododendron a ait polenlerin boyutları 51-100 µm arasındadır. Polenler tetrat, tetratın her bir poleni trikolporattır. Polen şekli tetrat sferoidal, her bir polen prolattır. Amb görünüşü sirkulardır. Yüzey ornamentasyonu fossulattır. Ektekzin ve endekzin iki tabakalıdır (Aytuğ, 1971: 2-325; Terzioğlu, 2001). Fabaceae: Fabaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-50 µm arasındadır. Polen şekilleri subprolat, prolat, oblat, suboblat ya da sferoidaldir. Amb görünüşü sirkular veya triangulardır. Apertür tipi trikolpat, triporat ve çoğunlukla trikolporat olup, yüzey ornamentasyon perforat, psilat, rugulat, granülat, fossulat veya çoğunlukla retikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325). Fabaceae - Hedysarum sp.: Bu taksona ait polenlerin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri prolat ve Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolpat olup, kolpus üzerinde granüllerden oluşmuş operculum mevcuttur. Yüzey ornamentasyonu retikülattır (Pavlova ve Manova, 2000). Fabaceae - Vicia sp.: Vicia ya ait taksonların polenlerinin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri prolattır. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat olup, yüzey ornamentasyon perforat, psilattır ya da retikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325). Fagaceae - Castanea sativa: Bu taksona ait polenlerin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri prolat ya da subprolattır. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyonu psilattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Clarke, 1984: 1-363). Fagaceae - Quercus sp.: Quercus a ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal, suboblat veya prolattır. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolpat ya da trikolporat olup, yüzey ornamentasyon granülat veya psilattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Clarke, 1984: 1-363).
160 Geraniaceae: Geraniaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 51-100 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal, Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi triporat olup, yüzey ornamentasyon retikülat-klavattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Blackmore, 1991). Juglandaceae: Juglandaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal veya suboblattır. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi periporat olup, yüzey ornamentasyon skabrattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Pehlivan, 1995a: 22-169; Punt ve Blackmore, 1991: 1-271). Lamiaceae: Bu taksona ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri oblat veya suboblat, Amb görünüşü eliptiktir. Apertür tipi stefanokolpat veya trikolpattır. Yüzey ornamentasyon retikülat, biretikülat veya mikroretikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Özler ve diğerleri, 2011). Lauraceae- Laurus nobilis: Laurus nobilis e ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi inapertürattır. Yüzey ornamentasyon mikroekinat ya da granülattır (Aytuğ, 1971: 2-325). Liliaceae: Liliaceae familyasının polenleri 25-100 µm arasındadır. Polen şekilleri oblat veya suboblattır. Amb görünüşü eliptik, apertürü monokolpat (sulkus) ve yüzey ornamentasyonu retikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Özler ve Pehlivan, 2010). Malvaceae: Malvaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları >100 µm dir. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi periporat ve yüzey ornamentasyon perforat ve ekinattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve diğerleri, 1988: 1-151). Oleaceae: Oleaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal veya suboblattır. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolpat veya trikolporattır. Yüzey ornamentasyon retikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Pehlivan, 1995a: 22-169). Onagraceae - Epilobium sp.: Bu taksonun polenlerinin boyutları 51-100 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü triangulardır. Apertür tipi triporat, por etrafında oldukça kalın bir annulus vardır. Yüzey ornamentasyonu granülattır (Aytuğ, 1971).
161 Pinaceae: Pinaceae familyasının polenleri vesikulat olup, ornamentasyon polen gövdesinde verrukat, baloncuklarda ise retikülattır. Apertürleri yoktur. Polen tüpü germinal zondan çıkar (Pehlivan, 1995a: 22-169). Plantaginaceae - Plantago sp.: Bu taksona ait polenlerin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi periporat olup, yüzey ornamentasyon verrukattır (Pehlivan, 1995a: 22-169; Punt ve Clarke, 1980: 1-259). Poaceae: Poaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-150 µm arasındadır. Polen şekilleri oblat veya sferoidaldir. Amb görünüşü sirkular, apertür tipi monoporattır. Por etrafında annulus ve üzerinde operkulum bulunmaktadır. Yüzey ornamentasyon granülat veya skabrattır (Pehlivan, 1995a: 22-169; Özler, Cabi, Us, Doğan ve Pehlivan, 2009). Polygonaceae - Rumex sp.: Rumex e ait polenlerin boyutları 10-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi perikolporattır. Yüzey ornamentasyon ise retikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325, Punt ve diğerleri, 1988: 1-151). Ranunculaceae: Ranunculaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkular ve apertür tipi trikolpattır. Polenlerin apertürleri üzerinde ekzin kalıntıları bulunur ve yüzey ornamentasyon granülat, retikülat ve mikroekinattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Punt ve Blackmore, 1991: 1-271). Rhamnaceae: Rhamnaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri oblat ve Amb görünüşü triangulardır. Apertür tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyon retikülat, rugulat ya da perforattır. Rosaceae: Rosaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal, oblat, suboblat veya subprolattır. Amb şekli sirkular veya triangulardır. Apertür tipi trikolpat, trikolporat veya tetrakolporat olup, yüzey ornamentasyon ise striat veya granülattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Pehlivan, 1995a: 22-169). Rosaceae - Rubus sp.: Bu taksona ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen
162 şekilleri oblat ve Amb görünüşü triangulardır. Apertür tipi trikolporat olup, yüzey ornamentasyon striat- perforattır (Aytuğ, 1971: 2-325; Tomlik-Wyremblewska, 1995). Rosaceae - Sanguisorba sp.: Sanguisorba ya ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidaldir. Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat olup kolpusların ortasında operkulum mevcuttur. Yüzey ornamentasyonu granülattır (Chung, Elisens ve Skvarla, 2010). Salicaceae - Populus sp.: Bu taksona ait polenlerin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal, Amb görünüşü sirkulardır. Polenler inapertürat ve yüzey ornamentasyon granülattır (Pehlivan, 1995a: 22-169). Salicaceae - Salix sp.: Bu taksona ait polenlerinin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal ve Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolpat ve yüzey ornamentasyonu retikülattır. Retiküller düzensiz ve kolpusların arasında büyük, kolpuslara yaklaştıkça ve kutuplarda küçülmektedir (Pehlivan, 1995a: 22-169). Scrophulariaceae: Scrophulariaceae familyasına ait taksonların polenlerinin boyutları 10-25 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal olup, Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporat ve yüzey ornamentasyonu ise retikülattır (Aytuğ, 1971: 2-325). Simaroubaceae - Ailanthus sp.: Bu taksona ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri sferoidal ve Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolporattır. Yüzey ornamentasyon striat olup, bazen birleşerek retiküller yapar (retikülat-striat). Strialar genellikle, kolpuslar arasında kolpuslara paralel ve düzgün, kutuplarda ise karışıktır (Aytuğ, 1971: 2-325). Tiliaceae - Tilia sp.: Tilia ya ait polenlerin boyutları 26-50 µm arasındadır. Polen şekilleri oblat ve Amb görünüşü sirkulardır. Apertür tipi trikolpat olup, yüzey ornamentasyon psilat, mikroretikülat veya perforattır. Apertürler altında intin daha kalındır (Pehlivan, 1995a: 22-169; Punt ve diğerleri, 1988: 1-151).
163 4. 21. İstatistiksel Analiz Trabzon ilinden alınan 85 adet bal örneğinin analizi neticesinde çalışılan her balın polen içeriği ile toplam polen sayısına (TPS-10 g) tek yönlü varyans analizi uygulanmıştır. Bal örneklerinden tespit edilen polen içerikleri ve toplam polen sayısına uygulanan tek yönlü varyans analizi sonucuna göre çalışmamızın istatistiksel açıdan yorumlanması sağlanmıştır. Teste göre H 0 ve H 1 olmak üzere iki hipotez kurulmuştur. Bulunan tek yönlü varyans analizi değerine göre hipotezlerden biri reddedilirken, diğerinin kabul edilmesi amaçlanmıştır. Buna göre; H 0 : Polen durumu arasında takson sayısı açısından fark yoktur. H 1 : Polen durumu arasında takson sayısı açısından en az biri farklıdır. Öncelikle temel ortalama ve maksimum minimum gibi değerler gözden geçirilmiştir. Aşağıdaki tabloda temel göstergeler verilmiştir (Çizelge 4.91). Çizelge 4.91. Temel göstergeler Takson sayısı Fakir Normal Zengin Çok zengin Toplam Örnek çapı 19 39 23 4 85 Ortalama 10,53 10,46 10,83 10,50 10,58 Standart sapma 2,913 4,322 5,289 3,109 4,238 Standart hata 0,668 0,692 1,103 1,555 0,460 95% örnek ortalaması için güven aralığı Alt Üst sınır 9,12 9,06 8,54 5,55 9,66 sınır 11,93 11,86 13,11 15,45 11,49 Minimum 5 2 4 7 2 Maksimum 18 21 24 14 24 Tek yönlü varyans analizi sonuçları aşağıda verilmiştir (Çizelge 4.92). Çizelge 4.92. Tek yönlü varyans analizi sonuçları Takson sayısı Kareler toplamı Serbestlik Kareler toplamı F değeri P değeri derecesi Gruplar arası 2,019 3 0,673 0,036 0,991 Gruplar içi 1506,733 81 18,602 Toplam 1508,753 84
164 H 0 yokluk hipotezi, P değeri >0,05'ten büyük olduğu için red edilememiştir. Yani polen durumu (fakir, normal, zengin veya çok zengin) ile bal örneklerinin içerdiği takson sayısı arasında % 95 güvenle fark olmadığı söylenebilir.
165 5. TARTIŞMA Bu çalışmada Trabzon il merkezi ve tüm ilçelerinden 2009-2012 yıllarının Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında toplanan 85 adet bal örneğinde polen analizi yapılmış ve bu ballara kaynak oluşturan bütün bitki taksonları teşhis edilmiştir. Ayrıca incelenen örneklerin toplam polen sayıları (TPS-10 g) hesaplanmıştır. Trabzon ballarının polen analizi sonucunda 36 familyaya ait 50 takson tanımlanmıştır. (Çizelge 4.87). Bu taksonların çoğu Apiaceae, Asteraceae, Brassicaceae, Cistaceae, Ericaceae, Fabaceae, Fagaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyalarına aittir. Balda polenlerine en yüksek oranda rastlanan takson ise yörenin doğal bitkilerinden olan Fagaceae familyasından Castanea sativa dır (Çizelge 4.66). Türkiye de üretilen çiçek ballarına kaynak oluşturan bitki taksonlarının Asteraceae, Brassicaceae, Fabaceae, Fagaceae, Lamiaceae, Malvaceae, Myrtaceae, Oleaceae ve Scrophulariaceae familyaları olduğu bildirilmiştir (Sorkun ve diğerleri,1999). Çalışmamızda çıkan sonuçlar da diğer kaynaklarla örtüşmektedir. Sorkun ve Doğan (1995), yaptıkları çalışmada dominant gruptaki takson çeşitliliğinin her zaman daha az, eser gruptaki takson çeşitliliğin ise her zaman daha fazla olduğunu bildirmişlerdir. Bizim çalışmamızda da yöre ballarına yapılan polen analizleri sonucunda en fazla takson sayısına eser, bunu takiben minör, sekonder ve dominant gruptakilerin sahip olduğu görülmüştür (Çizelge 4.90). 85 adet bal örneğinden Şalpazarı İlçesi Gökçeköy Mahallesi (1) ne ait 40 numaralı, Çaykara İlçesi Merkez Mahallesi ne ait 59 numaralı, Köprübaşı İlçesi Gündoğan Mahallesi ne ait 78 numaralı ve Arsin ilçesi Yolüstü Mahallesi ne ait 81 numaralı bal örnekleri sadece dominant ve eser miktarda polen bulundurduğu için unifloral (tek çiçek kaynaklı) bal olarak belirlenmiş olup bu ballarda Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenler dominant miktarda bulunduğu için kestane balı olarak tanımlanmışlardır. Doğan ve Sorkun (2001), farklı bir çalışmada da balın oluşumuna katkı yapan nektarın dominant ve sekonder gruptaki polenlerin ait olduğu bitkilerden sağlandığını belirtmektedir. Geriye kalan 81 adet bal örneği ise multifloral (çok çiçek kaynaklı) bal olarak isimlendirilmiştir (Çizelge 4.87). Trabzon yöresinden toplanan balların genellikle çok bitki kaynaklı olduğu görülmekle beraber sadece dominant ve eser miktarda polen
166 bulundurmayıp düşük oranlarda minör polen bulundurarak multifloral olarak isimlendirilen ballar da çoğunluktadır. Örneğin bal örneklerinin 24 tanesinde Castanea sativa poleninin bulunma oranı % 80 nin üzerindedir. Fakat bu bal örneklerinde diğer taksonlardan da düşük oranlarda minör polen tespit edildiği için bu ballar multifloral bal olarak isimlendirilmiştir. Yapılan palinolojik analizler sonucunda 65 örnekte Castanea sativa ve 1 örnekte ise Lamiaceae polenlerinin dominant miktarda olduğu belirlenmiştir (Çizelge 4.87). Sekonder miktarda polenlerine rastlanan taksonlar ise 10 örnekte Castanea sativa, 9 örnekte Fabaceae, 8 örnekte Cistus, 7 örnekte Rhododendron, 5 er örnekte Lamiaceae ve Hedysarum, 3 er örnekte Apiaceae ve Brassicaceae, 2 örnekte Rosaceae ve 1 er örnekte Asteraceae, Cynoglossum, Carduus ve Laurus nobilis tir (Çizelge 4.87). İncelenen bal örneklerinde polenlerine rastlanan bitki taksonlarının toplam sayısının 2 ile 24 arasında değiştiği görülmüştür (Çizelge 4.88). Balda, polenine rastlanan taksonların sayısının fazla olması o taksonların hepsinin nektarlı olduğu anlamına gelmez. Bu durum arının nektarı az ya da nektarsız olan bitkilere de gittiğini göstermektedir (Skene,1946: 37). Balda polenine rastlanan takson çeşidinin az olması ise arının kovana yakın bir yerde bol nektar veren bir veya birkaç bitkiye gittiğini göstermektedir. Arı bu bitkilerden yeterli miktarda nektar topladığı için başka bitkilere gitmesine gerek kalmamaktadır (Skene,1946 37:). Teşhis edilen taksonlar açısından balların polen analizini değerlendirecek olursak; Apiaceae familyasına ait polenlere 85 adet bal örneğinin 62 tanesinde rastlanmıştır. Bal örneklerinde tespit edilen bitki taksonlarının bulundukları örnek sayısı aşağıdaki grafikte gösterilmiştir (Şekil. 5.1). Apiaceae familyasına ait polenler Ortahisar İlçesi Geçit Mahallesi (1) e ait 2, Of İlçesi Yazlık Mahallesi ne ait 29 ve Araklı İlçesi Yoncalı Mahallesi ne ait 73 numaralı 3 örnekte sekonder, 33 örnekte minör, 26 örnekte ise eser miktarda tespit edilmiştir. Apiaceae familyasının bal potansiyeli yüksektir. Apiaceae balının rengi genellikle açık sarıdır ve kokusu oldukça güzeldir. Familyaya ait birçok tür gıda maddesi ve baharat olarak, bazı türler ise ilaç ve parfümeri sanayiinde sıklıkla kullanılmaktadır. Bu nedenlerden dolayı Apiaceae familyası ticari bakımdan önemli bir familyadır ve kültürü çok fazla yapılan türler içermektedir. Kaplan (1993), Konya yöresinden toplanan 24 bal örneğinin büyük bir kısmında sekonder, minör ve eser
167 oranlarda Apiaceae familyası polenlerinin bulunduğunu bildirmiştir. Dalgıç (1994), Denizli yöresine ait 15 bal örneğinde yaptığı polen analizlerinde Apiaceae familyası polenlerinin yoğun olarak görüldüğünü belirtmiştir. Çanakkale de yapılan bir çalışmada ise 17 bal örneğinin 1 tanesinde dominant, 5 tanesinde sekonder ve 2 örnekte minör miktarda Apiaceae familyası polenlerine rastlanmıştır (Dalgıç ve diğerleri, 1995). Kemaliye- Erzincan yöresine ait, 29 bal örneğinin 18 inde, Apiaceae familyası ve aynı familyadan Eryngium, Scandix polenlerine eser ve minör miktarlarda rastlanmıştır (Yurtsever, 2004). Konya-Karaman yöresine ait başka bir çalışmada 21 bal örneğinin 18 inde Apiaceae familyası polenlerine eser miktarda rastlanmıştır (Bağcı, 2006). Silici ve Gökçeoğlu, (2007) Antalya yöresine ait 25 bal örneğinde yaptıkları polen analizinde, Apiaceae familyasına ait polenleri 5 örnekte dominant miktarda tespit etmiştir. Adapazarı yöresinde 65 bal örneğinde yapılan çalışmada ise Apiaceae familyasına ait polenler 2 örnekte sekonder, 10 örnekte minör, 39 örnekte eser seviyede olmak üzere toplam 51 numunede tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Burdur ili ve ilçelerinden toplanan 20 adet bal örneğinde yapılan çalışmalar sonucunda Apiaceae familyasına ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenmiştir (Taşkın, 2009). Güzel (2014) tarafından Ardahan ilinden 76 bal örneği toplanmış ve bal örneği toplanan 6 ilçenin tamamında değişik oranlarda Apiaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir. 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Bal örneklerinde tespit edilen bitki taksonlarının bulundukları örnek sayısı Şekil 5.1. Bal örneklerinde tespit edilen bitki taksonlarının bulundukları örnek sayısını gösteren grafik
168 Asteraceae familyasına ait polenler 85 adet bal örneğinin 31 tanesinde tespit edilmiştir. Asteraceae familyasına ait polenlere Çaykara İlçesi Demirkapı Mahallesi (2) ne ait 60 numaralı örnekte sekonder, 9 örnekte minör ve 21 örnekte ise eser miktarda rastlanmıştır. Asteraceae familyasından Carduus a ait polenlere Tonya İlçesi Erikbeli Yaylası na ait 22 nolu örnekte sekonder ve 2 örnekte eser olmak üzere toplam 3 örnekte; Centaurea ya ait polenlere 2 örnekte minör ve 8 örnekte eser olmak üzere toplam 10 örnekte; Taraxacum a ait polenlere 1 örnekte minör ve 8 örnekte eser olmak üzere toplam 9 örnekte rastlanmıştır. Asteraceae familyasından Anthemis, Bellis ve Helianthus a ait polenlere 1 er örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Ülkemizde, Asteraceae familyası tür sayısı bakımından en zengin familyadır ve üyelerinin çoğu nektar içermektedir. Bu yüzden bal potansiyelleri de oldukça yüksektir. Arıcılık açısından çok önemli olan bu familya üyelerinin polenlerinin bol olduğu ballar açık sarı renkte olup, tadı ve kokusu güzeldir (Sorkun, 1986). Asteraceae familyası polenleri, sayısı ve çeşidi bakımından ballarda en yoğun bulunan polenler arasındadır. Sorkun (1982: 100), Taraxacum un nektar bakımından zengin olmadığını, ancak ilkbahar döneminde ilk çiçek açan bitkilerden biri olması nedeniyle, arıcılık açısından önemli olduğunu belirtmiştir. Helianthus önemli bir nektar kaynağı olup çiçeklenme dönemi temmuz ayıdır. Ülkemizin başka yörelerinde yapılan çalışmalarda bu familyaya ait polenlerin bol miktarda bulunduğu görülmüştür. İç Anadolu Bölgesi ballarında yapılan analizlerde, Centaurea polenleri dominant olarak tespit edilmiştir (Sorkun ve İnceoğlu, 1984b). Bursa yöresi ballarında Helianthus polenleri dominant miktarda bulunmuştur (Göçmen ve Gökçeoğlu, 1992). Antalya ilinin çeşitli yörelerinden toplanan 25 bal örneğinin 22 sinde, Asteraceae familyası polenlerine rastlanmıştır (Silici ve Gökçeoğlu, 2007). İzmit yöresine ait 17 bal örneğinin 8 inde Asteraceae familyası polenleri eser ve minör miktarda tespit edilmiştir (Yılmaz, 1996). Sorkun ve diğerleri (1999) tarafından, doğal ve yapay balların ayırt edilmesine yönelik yapılan çalışmada 5 örnekte Centaurea ya ait polenlere rastlanmıştır. Konya yöresine ait çalışmada, Asteraceae familyasına ait polenlere bal örneklerinin hepsinde rastlanmıştır (Kaplan, 1993). Kemaliye-Erzincan yöresine ait 29 bal örneğinden 21 inde sekonder, minör ve eser miktarlarda Asteraceae familyası polenleri görülmüştür (Yurtsever, 2004). Adapazarı yöresinde yapılan çalışmada Asteraceae familyası polenlerine 15 örnekte minör, 28 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 43 örnekte rastlamıştır. Carduus polenlerine 1 örnekte minör, 5 örnekte eser miktarda; Centaurea polenlerine 1 örnekte minör, 7 örnekte eser miktarda, Helianthus polenlerine 1 örnekte
169 sekonder, 5 örnekte minör, 13 örnekte eser miktarda, Taraxacum polenlerine ise 32 örnekte eser miktarda rastlanmıştır (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Burdur ili ve ilçelerinden toplanan 20 adet bal örneğinde yapılan polen analizinde Asteraceae familyasına ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenirken, Asteraceae familyasından Centaurea ya ait polenlerin ise değişik oranlarda bulunduğu belirlenmiştir (Taşkın, 2009). Bilecik yöresinden toplanan 5 bal örneğinde de Asteraceae familyasına ait polenler sekonder ve minör oranlarda tespit edilmiştir (Terzi, 2010). Ardahan ilinde yapılan çalışmada da 76 bal örneği toplanmış ve bal örneği toplanan 6 ilçenin tamamında değişik oranlarda Asteraceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Güzel, 2014). Boraginaceae familyasına ait polenlere 85 adet bal örneğinin 15 tanesinde rastlanmıştır. Boraginaceae familyasına ait polenler 4 örnekte minör ve 11 örnekte eser miktarda tespit edilmiştir. Boraginaceae familyasından Cynoglossum a ait polenlerin ise 85 adet bal örneğinin 8 tanesinde bulunduğu belirlenmiştir. Bu taksona ait polenler Akçaabat İlçesi Yıldızlı Mahallesi ne ait 62 numaralı örnekte sekonder, 2 örnekte minör ve 5 örnekte eser miktarda tespit edilirken, Echium a ait polenlere ise 3 örnekte minör ve 4 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 7 örnekte rastlanmıştır. Boraginaceae familyası üyelerinin bal potansiyelleri de yüksektir (Ötleş, 1995: 89). İç Anadolu Bölgesi ballarında Myosotis polenleri sekonder oranda belirlenirken, Echium polenlerine 94 bal örneğinden 10 unda rastlanmıştır (Sorkun ve İnceoğlu, 1984a). Rize-İkizdere yöresi ballarında Cynoglossum polenleri 1 örnekte dominant, 2 örnekte sekonder ve 1 örnekte ise minör miktarda görülmüştür (Sorkun ve Yuluğ, 1985). Gümüşhane ballarında yapılan bir çalışmada, 2 örnekte Echium ve 2 örnekte de Cynoglossum polenleri belirlenmiştir (Türker, 1993). Kaplan (1993), Konya yöresine ait 24 bal örneğinden 12 sinde Boraginaceae familyasına ait polenlere rastlamıştır. İzmit yöresi ballarında yapılan polen analizlerinde ise Echium polenlerine 1 örnekte sekonder ve 3 örnekte ise eser miktarda rastlanmıştır (Yılmaz, 1996). Sorkun ve diğerleri (1999) tarafından, doğal ve yapay balların ayırt edilmesine yönelik yapılan çalışmada da Boraginaceae familyasına ait polenlere rastlanmıştır. Adapazarı yöresinde yapılan çalışmada ise 21 örnekte Boraginaceae familyası polenlerine rastlanmıştır. Aynı familyadan Cynoglossum a ait polenler 5, Echium a ait polenler ise 25 örnekte tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri; 2006, Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ardahan ilini kapsayan bir çalışmada örnek toplanan ilçelerin tamamında bu familyanın polenlerine rastlanmış ve bu familyaya ait polenlerin örnekler içerisinde polenine en sık rastlanan iki taksondan biri olduğu belirtilmiştir (Güzel, 2014).
170 Brassicaceae familyasına ait polenler 85 adet bal örneğinin 34 tanesinde saptanmıştır. Brassicaceae familyasına ait polenlere Ortahisar İlçesi Bozkurt Mahallesi ne ait 3, Şalpazarı İlçesi Gökçeköy Mahallesi (3) ne ait 44 ve Çaykara İlçesi Demirkapı Mahallesi (1) ne ait 55 numaralı 3 örnekte sekonder, 10 örnekte minör ve 21 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Maurizio (1958), Brassicaceae familyası üyelerinin çoğunun kültüre alınmış olmasından (kolza, şalgam, hardal gibi) ve geniş alanlarda tarımının yapılmasından dolayı, bu familyaya ait polenlerin bal örneklerinde yoğun bir şekilde bulunduğunu bildirmiştir. Ayrıca, Brassicaceae familyasına ait polenlerin bal örneklerinde yoğun olarak bulunma sebebini Skene (1946), arının bu familya bitkilerinin nektarına kolayca ulaşmasına bağlamıştır. Çünkü Brassicaceae familyasında nektar, çoğunlukla stamen tabanları arasındadır (Fahn, 1974: 611). Sorkun ve İnceoğlu (1984), bu familyanın polenlerine, İç Anadolu Bölgesine ait 94 bal örneğinden 13 ünde rastladıklarını belirtmişlerdir. Balıkesir de yapılan bir çalışmada incelenen 20 bal örneğinde tespit edilen 8 takson arasında Brassicaceae familyasına ait polenlerde yer almaktadır (Çakır ve Tümen, 1992). Konya yöresine ait bir çalışmada, 24 bal örneğinin 21 inde Brassicaceae familyasına ait polenlere rastlandığı tespit edilmiştir (Kaplan, 1993). Çanakkale de 17 bal örneğinde yapılan çalışmada Brassicaceae familyasına ait polenler 2 bal örneğinde sekonder, 2 örnekte de minör miktarda belirlenmiştir (Dalgıç ve diğerleri, 1995). Doğu Anadolu Bölgesi ni kapsayan 9 bal örneğinde yapılan çalışmada 1 bal örneğinde dominant, 2 örnekte ise sekonder miktarda olmak üzere Brassicaceae familyasına ait polenlere rastlanmıştır (Dalgıç ve diğerleri, 1995). Doğan ve Sorkun (2001), Türkiye nin farklı bölgelerinden topladıkları ballarda yaptıkları incelemede Brassicaceae familyasına ait Brassica sp. polenlerine Ege ve Akdeniz Bölgesi nden toplanan örneklerde minör ve eser miktarda, Karadeniz Bölgesi Gümüşhane yöresinden toplanan örnekte ise eser miktarda rastlamışlardır. Adapazarı yöresinde yapılan çalışmada 65 bal örneğinin 44 tanesinde sekonder, minör ve eser oranlarda Brassicaceae familyası polenlerine rastladığını bildirmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Burdur ili ve ilçelerinden toplanan 20 adet bal örneğinde yapılan çalışmalar sonucunda Brassicaceae familyasına ait polenlere sekonder miktarda rastlanmıştır (Taşkın, 2009). Bilecik yöresinden toplanan 5 bal örneğinde de Brassicaceae familyasına ait polenler sekonder ve minör oranlarda tespit edilmiştir (Terzi, 2010). Campanulaceae familyasına ait polenler 4 örnekte minör ve 8 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 12 örnekte tespit edilmiştir. Konya yöresine ait çalışmada 24 bal örneğinden 1 inde sekonder, 2 sinde minör, 4 ünde ise eser miktarda olmak üzere toplam 7 örnekte
171 Campanulaceae polenleri tespit edilmiştir (Kaplan, 1993). Sorkun ve diğerleri (1999), çalışmalarında 127 bal örneğinin 3 tanesinde Campanulaceae polenlerine rastlamışlardır. Antalya yöresine ait çalışmada 25 bal örneğinin 7 sinde minör ve eser miktarda Campanulaceae polenleri tespit edilmiştir (Silici ve Gökçeoğlu, 2007). Adapazarı ballarında yapılan araştırma sonucunda bu familyaya ait polenlere 2 örnekte eser miktarda rastlanırken, Ardahan ilinde yapılan çalışmada bal örneği toplanan 6 ilçenin tamamında değişik oranlarda Campanulaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009; Güzel, 2014). Chenopodiaceae/Amaranthaceae familyasına ait polenlere 1 örnekte minör ve 6 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Kemaliye-Erzincan yöresi ile ilgili çalışmada 3 bal örneğinde bu familyanın polenlerine rastlanmıştır (Yurtsever, 2004). Antalya yöresinden toplanan ballarda yapılan araştırmada 25 bal örneğinin 7 sinde; 1 örnekte minör, diğer örnekler de ise eser miktarda olmak üzere bu familyanın polenleri tespit edilmiştir (Silici ve Gökçeoğlu, 2007). Adapazarı ilini kapsayan çalışmada ise 1 örnekte sekonder, 1 örnekte minör ve 22 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 24 örnekte bu familyanın polenleri tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ardahan ilinde yapılan çalışmada ise bal örneği toplanan ilçelerin 5 inde değişik oranlarda Chenopodiaceae familyasına ait polenlerin bulunduğu belirlenmiştir (Güzel, 2014). Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlerin 85 adet bal örneğinden 60 tanesinde bulunduğu belirlenmiştir. Cistaceae familyasından Cistus a ait polenlere Ortahisar İlçesi Kendirli Mahallesi ne ait 10; Tonya İlçesi Erikbeli Yaylası na ait 22, Kadıralak Yaylası na ait 26, Zere Yaylası na ait 27; Çaykara İlçesi Demirkapı Mahallesi (1) e ait 55; Dernekpazarı İlçesi Kondu Mahallesi(3) ne ait 68; Araklı İlçesi Bahçecik Mahallesi ne ait 75 ve Hayrat İlçesi Sarmaşık Mahallesi ne ait 79 numaralı toplam 8 örnekte sekonder, 25 örnekte minör ve 27 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Battesti ve Goeury (1992) çalışmalarında Cistaceae familyasından Cistus un nektar içermeyen bir bitki olduğunu bildirmişlerdir. Buna rağmen örneklerimizin 60 tanesinde Cistus polenine rastlanmıştır (Çizelge 4.87). Buna bağlantılı olarak Skene (1946) araştırmaları sonucunda arının Cistus gibi nektarsız bitkilere polen toplamak için gittiğini belirlemiştir. Rize-İkizdere yöresi ballarında Cistaceae familyasından Helianthemum numnularium polenlerine 1 örnekte dominant, 3 örnekte minör miktarda rastlanmıştır (Sorkun ve Yuluğ, 1985). Balıkesir yöresindeki ballarda yapılan palinolojik çalışmada Cistus creticus polenleri en sık
172 rastlanan polenler arasındadır (Çakır ve Tümen,1992). Balıkesir yöresi ballarında yapılan başka bir çalışmada ise bu taksonun polenleri 1 örnekte dominant, 3 örnekte sekonder oranda tespit edilmiştir (Çakır, 1990). Konya yöresi ballarında, Cistus polenlerine 19 örnekte rastlanmıştır (Kaplan, 1993). Çanakkale ilinden toplanan ballarda yapılan analizler sonucunda Cistaceae familyasına ait polenler 17 bal örneğinin 3 ünde dominant, 7 sinde sekonder ve 5 inde minör olarak bulunmuştur (Dalgıç ve diğerleri, 1995). Doğan ve Sorkun un (2001) yaptıkları çalışmada ise Cistus sp. polenleri Ege, Marmara ve Akdeniz bölgelerinin değişik yörelerinden toplanan ballarda minör ve eser miktarlarda görülmüşlerdir (Doğan ve Sorkun, 2001). Adapazarı yöresine ait yapılan çalışmada ise 1 örnekte dominant, 2 örnekte sekonder, 10 örnekte minör ve 34 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 47 örnekte Cistus polenine rastlanmıştır (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ericaceae familyasından Rhododendron a ait polenlere 85 adet bal örneğinin 48 tanesinde rastlanmıştır. Rhododendron a ait polenler, Sürmene İlçesi Yeniay Mahallesi ne ait 14; Of İlçesi Yazlık Mahalesi ne ait 29; Maçka İlçesi Temelli Mahallesi ne ait 37 ve Yazlık Mahallesi ne ait 38; Şalpazarı İlçesi Gökçeköy Mahallesi (2) ne ait 41 ve Yeşilyurt Mahallesi ne ait 42; Düzköy İlçesi Çayırbağı Mahallesi (Dikenli tepe mevkii) ne ait 50 numaralı 7 örnekte sekonder, 24 örnekte minör ve 17 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Bu taksonun ülkemizde deniz seviyesinden 3 200 m yüksekliğe kadar yayılış gösteren Rhododendron ponticum, R. luteum, R. ungernii, R. smirnovii ve R. caucasicum olmak üzere 5 türü ve bunlara bağlı 12 taksonu bulunmaktadır. Halk arasında ağu ya da komar olarak da adlandırılan orman gülleri Batı Karadeniz den Doğu Karadeniz e kadar sahil ormanları veya orman arasındaki açıklıklarda geniş bir yayılışa sahiptir (Davis, 1965-2000; Terzioğlu ve diğerleri, 2001). Bu taksonun Rhododendron ponticum ve Rhododendron luteum türlerinin nektarının bal arıları tarafından toplanması ile elde edilen deli bal, yüksek oranda grayanotoksin içerediğinden dolayı belli miktarın üzerinde alındığında zehirlenmeye neden olmaktadır. Rhododendron ballarının kardiyovasküler sistem üzerinde etkili olduğu belirtilmiştir (Ergun, Tüfekçioğlu, Aras, Korkmaz ve Pehlivan, 2005). Orman gülü poleni içerisinde andromedotoxin (Grayanotoksin I) denilen bir alkoloid bulunduğu, Karadeniz Bölgesi nde Hopa dan Adapazarı na kadar sahil şeridinde yetişen orman gülü ballarını yiyenlerde
173 kusma, baş dönmesi, göz kararması ve kulaklarda uğultu gibi tuhaf hallerin meydana geldiği, bu durumun tansiyon düşmesine bağlı olduğu bildirilmektedir (Tutkun, 2000). Sütlüpınar, Mat ve Satganoğlu (1989), 1983-1988 yılları arasında İstanbul S.S.K. Kartal Meslek Hastalıkları Hastanesi Kardiyoloji Servisi ne başvuran ve şok, hipotansiyon ve bradikardi semptomlarıyla yatan 11 hastada, deli bala bağlı zehirlenme saptamıştır. Hastaların ortalama yaş grubu 36-58 olup hepsi erkektir. Başlangıç semptomları mide bulantısı, kusma, tansiyon düşüklüğü, bradikardi ve bayılma olarak izlenmiş ve balın alımından ½ ile 2 saat sonra ve alınan miktarlara göre klinik semptom ve bulgular ağırlık göstermiştir. Gelen hastaların şok tablosu içinde olup sorulanlara cevap veremeyecek kadar bitkin ve huzursuz oldukları gözlenmiştir. Bu nedenlerden dolayı incelediğimiz bal örneklerinde Rhododendron a ait polenlerin bulunma oranı çalışmamız açısından ayrı bir öneme sahiptir. Rize yöresi ballarında, Ericaceae familyasından Rhododendron ponticum polenleri 26 bal örneğinin 18 tanesinde tespit edilmiş olup, bu örneklerin 3 ünde sekonder ve 15 inde ise minör miktarda bulunmuştur (Sorkun ve diğerleri, 1989). Adapazarı yöresinden temin edilen 65 adet bal örneğinde yapılan palinolojik çalışmalar sonucunda 6 örnekte sekonder, 8 örnekte minör ve 18 örnekte eser miktarda Rhododendron polenlerine rastlamıştır (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Bizim çalışmamızda Trabzon ilinin 18 ilçesinin 16 tanesinde bu taksonun polenlerine rastlamakla beraber, taksonun yayılışının yoğunlaştığı ilçelerden alınan bal örneklerinde Rhododendron a ait polen sayısının da arttığı belirlenmiştir. Bu bilgiler ışığında çalışmamız diğer araştırmalarla büyük oranda benzerlik göstermektedir. Fabaceae familyasına ait polenlere 85 adet bal örneğinin 63 tanesinde rastlanmıştır. Fabaceae familyasına ait polenlere Tonya İlçesi Erikbeli Yaylası na ait 22, İskenderli Mahallesi (2) ne ait 24, Biçinlik Mahallesi ne ait 25; Şalpazarı İlçesi Akkiriş Mahallesi ne ait 43; Çaykara İlçesi Demirkapı Mahallesi ne ait 60 ve 61; Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi (2) ne ait 65; Araklı İlçesi Merkez Mahallesi ne ait 74; Trabzon-Gümüşhane sınırında Yağmurdere Köyü ne ait 85 numaralı 9 örnekte sekonder, 27 örnekte minör ve 27 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Fabaceae familyasından Hedysarum a ait polenlerin 85 adet bal örneğinin 24 tanesinde bulunduğu belirlenmiştir. Fabaceae familyasından Hedysarum a ait polenlere Tonya İlçesi
174 İskenderli Mahallesi (1) ne ait 19, Hoşarlı Mahallesi ne ait 21, Biçinlik Mahallesi ne ait 25, Zere Yaylası na ait 27; Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi (2) ne ait 65 numaralı 5 örnekte sekonder, 9 örnekte minör ve 10 örnekte eser miktarda, Vicia ya ait polenlere ise 1 örnekte minör ve 11 örnekte eser miktarda olmak üzere toplamda 12 örnekte rastlanmıştır. Sorkun (1986), hem kültürü yapılan hem de doğal olarak yetişen Fabaceae familyasının birey çeşitliliği bakımından da oldukça zengin bir familya olduğunu belirtmiş ve bu familyaya ait türlerin ballı bitkilerin önemli bir kısmını oluşturduğunu bildirmiştir. Familyaya ait bireylerin çiçeklenme dönemi nisan ayında başlayıp eylül ayına kadar devam etmektedir. Bu familyanın polenlerinin yoğun olduğu ballar, çok güzel bir aromaya sahip olmakla birlikte çabuk kristalleşir. Sorkun ve İnceoğlu (1984a), İç Anadolu Bölgesi nin 10 ili ve bu illere bağlı çeşitli yörelerden toplanan 94 bal örneğinde polen analizleri yapmışlardır. Bu araştırmada Fabaceae familyasının yöre balları için önemli bir nektar ve polen kaynağı olduğunu bildirmişlerdir. Kemaliye-Erzincan yöresi ballarında, Fabaceae familyasına ait polenlere 29 bal örneğinin 25 inde rastlanmıştır. (Yurtsever, 2004). Kaplan (1993), yaptığı çalışmada Konya yöresi bal örneklerinin 4 tanesinde dominant miktarda olmak üzere tümünde Fabaceae familyası polenlerini tespit etmiştir. Adapazarı yöresine ait yapılan çalışmada ise Fabaceae familyasına ait polenlere çalışılan 65 bal örneğinin 64 ünde rastlanmış; 5 örnekte dominant, 13 örnekte sekonder, 27 örnekte minör ve 19 örnekte eser miktarda tespit edilmiştir. Fabaceae familyasından Hedysarum a ait polenlerin ise yine aynı çalışmada 1 örnekte dominant, 1 örnekte sekonder, 3 örnekte minör ve 2 örnekte de eser miktarda olmak üzere toplam 7 örnekte bulunduğu belirlenmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Burdur ili ve ilçelerinden toplanan 20 adet bal örneğinde yapılan çalışmalar sonucunda Fabaceae familyasına ait polenlerin değişik oranlarda bulunduğu belirlenmiştir (Taşkın, 2009). Bilecik yöresinden toplanan 5 bal örneğinde de Fabaceae familyasına ait polenler sekonder ve minör oranlarda tespit edilmiştir (Terzi, 2010). Ardahan ilini kapsayan bir çalışmada örnek toplanan ilçelerin tamamında bu familyanın polenlerine rastlanmış ve bu familyaya ait polenlerin örnekler içersinde polenine en sık rastlanan iki familyadan biri olduğu belirtilmiştir (Güzel, 2014). Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlerin 85 adet bal örneğinin 81 tanesinde bulunduğu tespit edilmiştir. Fagaceae familyasından Castanea sativa ya ait polenlere Ortahisar İlçesi ne bağlı 11 mahalleden alınan 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11 numaralı örneklerin tümünde; Sürmene İlçesi ne bağlı 5 mahalleden alınan 12,13,14,15,16 numaralı
175 örneklerin tümünde; Tonya İlçesi Kalınçam Mahallesi ne ait 17,18,20, İskenderli Mahallesi ne ait 19, Zevon Yaylası na ait 23 numaralı örneklerde; Of İlçesi Sulaklı Mahallesi ne ait 28, Ballıca Mahallesi ne ait 30, Ağaçseven Mahallesi ne ait 31, Uğurlu Mahallesi ne ait 32 numaralı örneklerde; Beşikdüzü İlçesi ne bağlı 3 mahalleden alınan 33,34,35 numaralı örneklerin tümünde; Maçka ilçesi Ormanüstü Mahallesi ne ait 36, Temelli Mahallesi ne ait 37 numaralı örneklerde; Şalpazarı İlçesi Kasımağzı Mahallesi ne ait 39, Gökçeköy Mahallesi ne ait 40 ve 41, Yeşilyurt Mahallesi ne ait 42 numaralı örneklerde; Yomra İlçesine bağlı 5 mahalleden alınan 45,46,47,48,49 numaralı örneklerin tümünde; Düzköy İlçesi Çayırbağı Mahallesi ne ait 51,52,54 ve Mezere Yaylası na ait 53 numaralı örneklerde; Çaykara İlçesi Taşkıran Mahallesi ne ait 56, Çayıroba Mahallesi ne ait 57 ve 58, Merkez Mahallesi ne ait 59 numaralı örneklerde; Akçaabat İlçesi Yıldızlı Mahallesi ne ait 62, Uçarsu Mahallesi ne ait 63, Akçaköy Mahallesi (1) ne ait 64 numaralı örneklerde; Dernekpazarı İlçesi Kondu Mahallesi ne ait 66, 67 ve 68 numaralı örneklerde; Araklı İlçesi Yeşilce Mahallesi ne ait 71, Değirmencik Mahallesi ne ait 72, Yoncalı Mahallesi ne ait 73 ve Merkez Mahallesi ne ait 74 numaralı örneklerde; Çarşıbaşı İlçesi Kavaklı Mahallesi ne ait 76 numaralı örnekte; Köprübaşı İlçesi ne bağlı 2 mahalleden alınan 77,78 numaralı örneklerde; Arsin İlçesi ne bağlı 3 mahalleden alınan 80,81,82 numaralı tüm örneklerde; Vakfıkebir İlçesi ne bağlı 2 mahalleden alınan 83,84 numaralı örneklerde olmak üzere toplam 65 örnekte dominant miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Ayrıca Tonya İlçesi Hoşarlı Mahallesi ne ait 21, İskenderli Mahallesi (2) ne ait 24, Biçinlik Mahallesi ne ait 25; Of İlçesi Yazlık Mahallesi ne ait 29; Şalpazarı İlçesi Akkiriş Mahallesi ne ait 43; Düzköy İlçesi Çayırbağı Mahallesi (Dikenli tepe mevkii) ne ait 50; Dernekpazarı İlçesi Yenice Mahallesi(2) ne ait 70; Araklı İlçesi Bahçecik Mahallesi ne ait 75; Hayrat İlçesi Sarmaşık Mahallesi ne ait 79; Trabzon-Gümüşhane sınırında Yağmurdere Köyü ne ait 85 numaralı toplam 10 örnekte sekonder, 4 örnekte minör ve 2 örnekte ise eser miktarda rastlanmıştır. Castanea sativa, Trabzon ballarında polenine dominant miktarda en fazla rastlanan taksondur. Ayrıca, Castanea sativa polenlerini dominant miktarda bulunduran balların, incelenen örnekler içerisinde polen sayısı bakımından da en zengin grubu oluşturduğu belirlenmiştir (Çizelge 4.88). Dalgıç (1994), çalışmasında Castanea sativa polenlerinin küçük olduğu için arılar tarafından çok sevildiğini ve fazla miktarda toplanarak kovana getirildiğini bildirmiştir. Castanea sativa, Fagaceae familyası içerisinde önemli bir nektar ve polen kaynağıdır. Castanea sativa balının rengi koyu kahverengi, tadı acı, kendine özgü
176 kokusu olan bir baldır. Kristalleşmesi çok yavaştır. Kristalleştiği zaman çok ince granüller oluşturur (Sorkun, 1986). Ayrıca Sorkun ve Yuluğ (1984), tarafından kestane balının antibiyotik özelliği araştırılmış ve bu balın boğazda üreyen ve tedavi edilmediği taktirde böbrek, kalp, eklem yerleri vb. organlarda önemli hastalıklara yol açan beta-hemolotik streptokok bakterilerine karşı etkili olduğu tespit edilmiştir. Sorkun ve Yuluğ (1985), Rize- İkizdere yöresi ballarında dominant miktarda Castanea sativa poleni tespit etmişlerdir. Sorkun ve diğerleri (1989), yine Rize ballarında gerçekleştirilen bir araştırmada bölge ballarının çoğunda; 19 örnekte dominant, 3 örnekte sekonder, 2 örnekte minör olmak üzere Castanea sativa nın nektar kaynağı olduğunu belirlemişlerdir. Ayrıca Balıkesir yöresi (Çakır, 1990), İzmir yöresi (Gemici, 1991), Bursa yöresi (Göçmen ve Gökçeoğlu, 1992), İzmit yöresi (Yılmaz, 1996) ve Ege Bölgesi nin değişik yörelerinden toplanan bal örneklerinde Castanea sativa nın polenlerine en çok rastlanan taksonlardan biri olduğu belirtilmiştir. Adapazarı yöresinde yapılan kapsamlı çalışma sonucunda ise Castanea sativa ya ait polenlere 25 örnekte dominant, 6 örnekte sekonder, 8 örnekte minör ve 9 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 48 örnekte rastlanmıştır (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ardahan ilinde yapılan çalışmada bal örneği toplanan 6 ilçenin 2 tanesinde Fagaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Güzel, 2014). Sinop ilinde gerçekleştirilen çalışmada da 21 bal örneğinin 11 tanesinde bu taksona ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirtilmiştir (Özler, 2015). Bizim çalışmamızın sonuçlarına göre de Trabzon ballarının kaynak bitkisi Castanea sativa dır. Bu takson yörede başlıca nektar kaynağı olmakla birlikte diğer çalışmalara oranla bizim çalıştığımız bal örneklerinde çok daha fazla bulunduğu tespit edilmiştir. Bu taksonun bal örneklerinde bu kadar yoğun çıkmasının; Castanea sativa nın yöredeki başlıca nektar kaynağı olmasının yanı sıra, bal örneği aldığımız kovanların sabit olmasından dolayı arıların bölgede hâkim olan bu taksona yönelmesinden kaynaklandığını düşünmekteyiz. Bütün bu sonuçlar doğrultusunda çalışmamız bölgede yapılan diğer çalışmalarla da paralellik göstermektedir. Fagaceae familyasından Quercus a ait polenlere ise 1 örnekte minör, 1 örnekte ise eser miktarda rastlanmıştır. Silici ve Gökçeoğlu (2007), Antalya yöresi ballarının 2 örneğinde eser miktarda Quercus polenine rastlamıştır. Adapazarı ilinde yapılan çalışmada ise 65 bal örneğinin 4 tanesinde eser miktarda bu taksonun polenleri tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Feller-Demalsy ve diğerleri (1989), nektarsız bir bitki olduğu belirtilen Quercus a ait polenlerin, örneklere kontaminasyon sonucu geldiğini belirtmişlerdir. Sorkun ve İnceoğlu (1984a), İç Anadolu Bölgesi ballarında bu
177 bitki polenlerine az rastlanmasını aynı sebebe bağlamışlardır. Bizde çalışmamızda oldukça düşük miktarda belirlenen bu taksona ait polenlerin bal örneklerine kontaminasyon sonucu bulaştığını tahmin etmekteyiz. Lamiaceae familyasına ait polenlere 85 adet bal örneğinin 74 tanesinde rastlanmıştır. Lamiaceae familyası, Trabzon ballarında polenine en çok rastlanan ikinci familya olarak belirlenmiştir. Lamiaceae familyasına ait polenlere Dernekpazarı İlçesi Yenice Mahallesi(1) ne ait 69 numaralı örnekte dominant, Sürmene İlçesi Yeşilköy Mahallesi ne ait 12; Tonya İlçesi İskenderli Mahallesi(2) ne ait 24, Biçinlik Mahallesi ne ait 25, Kadıralak Yaylası na bağlı 26; Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi(1) ne ait 64; Trabzon- Gümüşhane sınırında Yağmurdere Köyü ne ait 85 numaralı olmak üzere toplam 6 örnekte sekonder, 35 örnekte minör ve 33 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Lamiaceae familyası, nektarlı bitkilerce çok zengin bir familyadır. Familya üyelerinin çiçeklenme periyotları ise oldukça uzundur. Çoğunlukla güzel kokulu bireylerden oluşan familya üyeleri arıcılık açısından önemli olup, bu bitkilerin balları enzim içeriği, C vitamini ve polen bakımından çok zengindir (Sorkun, 1986). Ülkemizde yapılan pek çok çalışmada Lamiaceae familyası polenlerine sıklıkla rastlanmıştır (Sorkun ve İnceoğlu, 1984a; Sorkun ve diğerleri, 1999). Gümüşhane yöresine ait 12 bal örneğinden 10 unda da Lamiaceae polenleri tespit edilmiştir (Türker, 1993: 35). Dalgıç (1994), Ege Bölgesi nin farklı yörelerinden toplanan ballarda Lamiaceae familyasına ait polenlere sıklıkla rastlamıştır. Kemaliye-Erzincan yöresine ait 29 bal örneğinin 24 ünde Lamiaceae familyasına ait polenlere sekonder, minör ve eser miktarlarda rastlanmıştır (Yutsever, 2004). Konya- Karaman yöresine ait 21 bal örneğinin 19 unda, Lamiaceae polenlerine eser ve minör miktarlarda rastlanmıştır (Tunç, 2004). Adapazarı ilinde yapılan çalışmada 2 örnekte sekonder, 10 örnekte minör, 30 örnekte ise eser miktarda olmak üzere 65 bal örneğinin 42 tanesinde Lamiaceae familyasına ait polenlere rastlamıştır (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ardahan ilinde yapılan çalışmada bal örneği toplanan 6 ilçenin tamamında değişik oranlarda Lamiaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Güzel, 2014). Liliaceae familyasına ait polenlere çalışmamızda 3 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Konya iline ait çalışmada, bal örneklerinin 1 tanesinde eser miktarda Liliaceae familyası polenlerinin bulunduğu belirlenmiştir (Kaplan, 1993). Antalya yöresine ait Silici ve Gökçeoğlu (2007), tarafından gerçekleştirilen çalışmada ise 25 bal örneğinin 7 sinde bu
178 polenler belirlenirken, Kemaliye-Erzincan yöresine ait çalışmada ise 3 bal örneğinde minör ve eser miktarda bu familyaya ait polenlere rastlanmıştır (Yurtsever, 2004). Adapazarı ballarında yapılan çalışmada ise 1 örnekte minör ve 8 örnekte eser miktarda bu taksona ait polenlere rastlanmıştır (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ardahan ilinde yapılan çalışmada bal örneği toplanan 6 ilçenin sadece 1 tanesinde Liliaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Güzel, 2014). Oleaceae familyasına ait polenlere 2 örnekte minör ve 16 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Silici ve Gökçeoğlu (2007), tarafından Antalya yöresine ait ballarda yapılan polen analizi sonucunda bal örneklerinin 11 tanesinde bu familyaya ait polenlere rastlanmıştır. Ayrıca Adapazarı yöresi ballarında yapılan araştırma sonucunda da 65 bal örneğinin, 2 tanesi minör ve 3 tanesi eser oranda olmak üzere toplam 5 tanesinde Oleaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Çalışmamızda Plantaginaceae familyasından Plantago ya ait polenlere 3 örnekte minör ve 14 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Kemaliye-Erzincan yöresine ait çalışmada 3 bal örneğinde Plantaginaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Yurtsever, 2004). Silici ve Gökçeoğlu (2007), tarafından Antalya yöresine ait gerçekleştirilen çalışmada ise 1 örnekte dominant miktarda Plantaginaceae familyasına ait polenlere rastlanmıştır. Adapazarı yöresinde yapılan çalışmada ise bu taksona ait polenler 2 örnekte sekonder, 5 örnekte minör ve 39 örnekte ise eser miktarda tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Poaceae familyası polenlerine 85 adet bal örneğinden 46 tanesinde rastlanmıştır. Poaceae familyasına ait polenlerin 11 örnekte minör ve 35 örnekte eser miktarda bulunduğu belirlenmiştir. Poaceae familyası rüzgârla tozlaşır. Tozlaşması rüzgârla olan birçok bitkinin polenine balda minör veya eser miktarda rastlamak mümkündür. Minör ve eser polenlerin çoğu bala bilinmeyen bir yolla tesadüfen ya da rüzgârla gelebilmektedir (Moar, 1985). Jhansi ve Ramanujam (1990) a göre bazı bal örneklerinde Poaceae polenlerinin bulunması rüzgârla kontaminasyondan kaynaklanmaktadır. Bitkilerin polen ve nektar kapasiteleri 0 (en düşük) ile 4 (en yüksek) arasında ölçeklendirilmektedir. Zea mays bitkisinin polen kapasitesi 4 üzerinden 4, nektar kapasitesi ise 0 dır (D Albore, 1997: 308). Bizim çalışmamızda örneklerin çoğunda Poaceae familyasına ait polenlere rastlanmıştır. Bu
179 familyaya ait polenlerin bal arıları için iyi bir polen kaynağı olan bu bitkiden polen toplanması sırasında ya da yukarıda da bahsedildiği gibi rüzgâr aracılığıyla kovana geldiği düşünülmektedir. Ayrıca araştırma bölgesinde Zea mays ın tarımsal amaçla ekimi de yapılmaktadır (Şahinler ve Kaya, 2001). Zea mays gibi bazı Poaceae türleri ise arılar tarafından polen kaynağı olarak tercih edilmektedir. Kemaliye-Erzincan yöresine ait 29 bal örneğinin 4 ünde eser miktarda Poaceae poleni tespit edilmiştir (Yurtsever, 2004). Konya- Karaman yöresine ait çalışmada ise 21 bal örneğinden 11 tanesinde eser miktarda Poaceae familyası polenlerine rastlanmıştır (Tunç, 2004). Adapazarı ilinde gerçekleştirilen çalışmada 1 örnekte sekonder, 6 örnekte minör ve 46 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 53 örnekte bu taksonun polenlerine rastlanmıştır (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ardahan ilinde yapılan çalışmada bal örneği toplanan 6 ilçenin tamamında değişik oranlarda Poaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Güzel, 2014). Polygonaceae familyasından Rumex e ait polenlere 11 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Konya-Karaman yöresine ait çalışmada Rumex polenlerine 21 bal örneğinin 9 unda eser miktarda rastlanmıştır (Tunç, 2004). Adapazarı yöresine ait çalışmada ise Rumex polenleri 1 örnekte sekonder, 1 örnekte minör ve 23 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 25 örnekte belirlenmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Güzel (2014) tarafından Ardahan ilinde gerçekleştirilen çalışmada bal örneği toplanan 6 ilçenin 3 tanesinde değişik oranlarda Polygonaceae familyasına ait polenlerin bulunduğu belirlenmiştir. Ranunculaceae familyasına ait polenlere 3 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Kaplan ın (1993) Konya yöresi ballarında yaptığı çalışmada, Ranunculaceae familyasından Ranunculus polenlerinin 24 bal örneğinin 23 ünde bulunması, bu bitkinin arıcılık açısından ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Antalya yöresine ait 25 bal örneğinin 7 sinde Ranunculus polenleri eser ve minör miktarda tespit edilmiştir (Silici ve Gökçeoğlu (2007). Adapazarı ilinde yapılan çalışmada ise bu familyaya ait polenler 1 örnekte dominant, 1 örnekte sekonder, 11 örnekte minör ve 13 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 26 örnekte tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ardahan ilinde yapılan çalışmada bal örneği toplanan 6 ilçenin tamamında değişik oranlarda Ranunculaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir (Güzel, 2014).
180 Rhamnaceae familyasına ait polenlere 4 örnekte minör ve 15 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 19 örnekte rastlanmıştır. Balıkesir yöresine ait bal örneklerinde yapılan polen analizi sonucunda Rhamnaceae familyasının yörenin dominant nektarlı bitki gruplarından biri olduğu belirlenmiştir (Çakır, 1990). Kaplan (1993), Konya yöresi ballarında yaptığı çalışmada 24 bal örneğinin 7 sinde değişik oranlarda Rhamnaceae polenlerinin görüldüğünü tespit etmiştir. Yurtsever (2004), Kemaliye-Erzincan yöresine ait 29 bal örneğinin 10 unda Rhamnaceae polenlerini tespit etmiştir. Silici ve Gökçeoğlu (2007), Antalya yöresine ait 25 bal örneğinin 8 inde eser ve minör miktarda Rhamnaceae polenlerine rastlamıştır. Adapazarı yöresinde ise 1 örnekte dominant, 3 örnekte sekonder, 1 örnekte minör ve 7 örnekte eser miktarda olmak üzere toplam 12 örnekte bu familyaya ait polenler izlenmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Güzel (2014) tarafından Ardahan ilinden 76 bal örneği toplanmış ve bal örneği toplanan 6 ilçenin 5 tanesinde değişik oranlarda Rhamnaceae familyasına ait polenler tespit edilmiştir. Rosaceae familyasına ait polenler 85 adet bal örneğinin 71 tanesinde tespit edilmiştir. Rosaceae familyası, Trabzon ballarında polenine en çok rastlanan üçüncü familya olarak belirlenmiştir. Rosaceae familyasına ait polenlere Sürmene İlçesi Yeniay Mahallesi ne ait 14 ve Dernekpazarı İlçesi Yenice Mahallesi(2) ne ait 70 numaralı 2 örnekte sekonder, 39 örnekte minör ve 30 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Rosaceae familyasından Rubus a ait polenlere 3 örnekte eser, Sanguisorba ya ait polenlere ise 1 örnekte minör ve 3 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Rosaceae familyasına ait polenlere balda yoğun miktarda rastlanmasının sebebi, Rosaceae familyası üyelerinin bol miktarda polen üretmeleri, familya üyelerinin birçoğunun erken ilkbaharda çiçek açması, yörede meyve bahçelerinin çok olması ve arının ilkbaharda (yavrulama zamanında) bol miktarda polen toplamak için familya üyelerini ziyaret etmesidir. Ülkemizin çeşitli bölgelerinde yapılan diğer çalışmalarda da Rosaceae familyasına ait polenlere sıkça rastlanmıştır. İç Anadolu Bölgesi ballarında Rubus polenleri bazı örneklerde dominant miktarda bulunurken, Pyrus, Cerasus, Malus ve Prunus polenleri minör miktarda belirlenmiştir (Sorkun ve İnceoğlu, 1984a). Bursa yöresinde yapılan bir çalışmada ise incelenen 15 numuneden teşhisi yapılan 343 preparatın 20 tanesinde Rosaceae familyasına ait polenlerin dominant miktarda bulunduğu belirlenmiştir (Sabuncu ve diğerleri, 2002). Kemaliye-Erzincan yöresine ait 29 bal örneğinin 4 ünde dominant oranda olmak üzere 26 tanesinde Rosaceae familyasına ait polenlere rastlanmıştır (Yurtsever, 2004). Adapazarı ballarında yapılan kapsamlı çalışmada ise bu taksona ait polenler 65 bal örneğinin 4 ünde dominant, 4 ünde sekonder,
181 30 unda minör ve 26 sında eser miktarda olmak üzere 64 ünde tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Salicaceae familyasından Populus a ait polenlere 2 örnekte eser miktarda, Salix e ait polenlere ise 7 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Sorkun (1982), Salix bitkisinin mevsimin ilk bal ve polen kaynağı olması nedeniyle arıcılık açısından çok önemli olduğunu belirtmiştir. Bu taksonun erkek çiçekleri dişi çiçekleri kadar nektarlıdır ve bahar aylarında iyi bir nektar ve polen kaynağıdır (Jones ve Luchsinger, 1979). Salix bitkisinde nektar, çiçeğin taç yapraklarında bulunur ve arı nektara kolayca ulaşabilir (Skene, 1946). Bu takson İç Anadolu Bölgesi ballarında yapılan analizlerde dominant ve sekonder oranlarda bulunmuştur (Sorkun ve İnceoğlu, 1984a). Konya yöresine ait çalışmada 24 bal örneğinden 2 tanesinde dominant miktarda olmak üzere toplam 14 örnekte tespit edilmiştir (Kaplan, 1993). Kemaliye-Erzincan yöresine ait çalışmada, 29 bal örneğinden 18 tanesinde, 2 sinde dominant miktarda görülmek üzere, Salix poleni bulunduğu belirlenmiştir (Yurtsever, 2004). Antalya yöresine ait çalışmada ise 25 bal örneğinin 7 sinde Salix polenlerine rastlanmıştır (Silici ve Gökçeoğlu (2007). Adapazarı ballarıyla ilgili yapılan çalışmada Salix polenlerine 65 bal örneğinin 31 inde rastlamıştır (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Ardahan ilinde yapılan çalışmada bal örneği toplanan 6 ilçenin tamamında değişik oranlarda Salix e ait polenler tespit edilmiştir (Güzel, 2014). Bizim çalışmamızda Salix polenlerinin eser oranda bulunma sebebinin, kovanların bulunduğu yörede arıların ilgisini çeken başka bitkilerin bulunmasından kaynaklandığını düşünmekteyiz. Tiliaceae familyasından Tilia ya ait polenlere ise 3 örnekte minör ve 5 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Tiliaceae familyasının bitki türü sayısı ülkemizde fazla değildir. Fakat ıhlamur balının kalitesinin iyi ve bu bitki nektarının bol olması nedeniyle önemli nektar bitkileri arasında yer almaktadır. Çiçeklenme dönemi haziran-temmuz ayları arasıdır. Bir koloni arının bir ıhlamur ağacından 16 kg bal yapabileceği saptanmıştır (Sorkun, 1986b). Bursa yöresine ait çalışmada Tilia nın en çok nektar ihtiva eden ve bal yapımında çokça yararlanılan taksonlardan biri olduğu bildirilmiştir (Göçmen ve Gökçeoğlu, 1992). Konya yöresine ait çalışmada 24 bal örneğinden 3 ünde; Konya- Karaman yöresine ait çalışmada 21 bal örneğinin 2 sinde eser miktarda Tilia polenlerine rastlanmıştır (Kaplan, 1993; Tunç, 2004). Bursa yöresine ait bir araştırmada da bu taksonun polenlerine eser miktarda rastlandığı bildirilmiştir (Sabuncu ve diğerleri, 2002).
182 Adapazarı yöresinde gerçekleştirilen araştırmada ise bu taksona ait polenler 65 bal örneğinin 27 tanesinde eser miktarda tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009). Bilecik yöresinden toplanan 5 bal örneğinde de Tilia ya ait polenler sekonder miktarda tespit edilmiştir (Terzi, 2010). Adoxaceae familyasından Sambucus a ait polenlere 1 örnekte, Aquifoliaceae familyasından İlex e ait polenlere 6 örnekte, Betulaceae familyasına ait polenlere ise 2 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Caryophyllaceae familyasına ait polenler 1 örnekte minör ve 4 örnekte eser miktarda, Convolvulaceae familyasına ait polenler ise 3 örnekte eser miktarda tespit edilmiştir. Cyperaceae familyasından Carex e ait polenlere 1 örnekte eser miktarda, Dipsacaceae familyasına ait polenlere 4 örnekte eser miktarda, Simaroubaceae familyasından Ailanthus a ait polenlere ise 1 örnekte minör ve 1 örnekte eser miktarda rastlanmıştır. Geraniaceae familyasına ait polenlere 2 örnekte minör ve 14 örnekte eser miktarda rastlanırken, Juglandaceae familyasına ait polenler ise 1 örnekte minör ve 1 örnekte eser miktarda tespit edilmiştir. Onagraceae familyasından Epilobium a ait polenler 2 örnekte eser, Pinaceae familyasına ait polenler 2 örnekte minör ve 11 örnekte eser, Malvaceae familyasına ait polenler 1 örnekte minör ve 12 örnekte eser, Lauraceae familyasından Laurus nobilis e ait polenler 1 örnekte sekonder ve 6 örnekte eser, Scrophulariaceae familyasına ait polenler 3 örnekte minör ve 11 örnekte eser miktarda belirlenmiştir. Çalışmamızda çıkan sonuçlara paralel olarak Adapazarı yöresi ballarında yapılan çalışmada da Adoxaceae familyasından Sambucus polenleri 1 örnekte minör, 3 örnekte eser olmak üzere toplam 4 bal örneğinde tespit edilmiştir. Caryophyllaceae familyasına ait polenler, 3 bal örneğinde eser miktarda, Convolvulaceae familyası polenleri sadece 1 örnekte eser miktarda tespit edilmiştir. Malvaceae familyası polenlerine 2 örnekte eser miktarda, Pinaceae familyası polenleri ise 9 örnekte eser miktarda tespit edilmiştir. Betulaceae familyası polenleri 1 örnekte minör, 6 örnekte ise eser miktarda bulunmuştur. Dipsacaceae familyası polenleri 23 bal örneğinde eser miktarda, Geraniaceae familyası polenleri 10 örnekte eser miktarda belirlenmiştir. Juglandaceae familyasına ait polenler ise sadece 1 örnekte eser miktarda bulunmuştur. Lauraceae familyası polenleri 11 örnekte, Onagraceae familyasından Epilobium a ait polenler 2 örnekte eser miktarda, Scrophulariaceae familyasına ait polenler ise 26 örnekte değişik oranlarda tespit edilmiştir (Erdoğan ve diğerleri, 2006; Erdoğan ve diğerleri, 2009).
183 Bir bitkinin poleninin balda az bulunmasının sebebi, bitkinin çiçeklenme döneminin kısa olması ya da az miktarda polen üretmesidir (Moar, 1985). Ayrıca nektarda bulunan şeker oranının düşük olması, arının o bitkiyi fazla tercih etmemesine neden olmaktadır. Buna bağlı olarak bu bitkilerin polenleri balda az miktarda bulunmaktadır. Yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı çalıştığımız bal örneklerinde, bazı familyalara ait polenlere çok az miktarda rastlanmıştır. Toplam polen sayısı (TPS-10 g) açısından balların polen analizini değerlendirecek olursak; toplam polen sayısı (TPS-10 g) bakımından en zengin ballar Düzköy İlçesi Çayırbağı Mahallesi nden alınan 52, Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi (1) nden alınan 64, Araklı İlçesi Yoncalı Mahallesi nden alınan 73 ve Vakfıkebir İlçesi Deregözü Mahallesi (1) nden alınan 83 numaralı örneklerdir. Polence fakir ballar ise Ortahisar İlçesi Akkaya Mahallesi ne ait 1, Karakaya Mahallesi ne ait 8, Tonya İlçesi Erikbeli Yaylası na ait 22, İskenderli Mahallesi (1) ne ait 24, Biçinlik Mahallesi ne ait 25, Maçka İlçesi Ormanüstü Mahallesi ne ait 36, Temelli Mahallesi ne ait 37, Yazlık Mahallesi ne ait 38, Şalpazarı İlçesi Yeşilyurt Mahallesi ne ait 42, Akkiriş Mahallesi ne ait 43, Yomra İlçesi Çamlıyurt Yaylası na ait 48, Çaykara İlçesi Demirkapı Mahallesi (1) ne ait 55, Çayıroba Mahallesi (1) ne ait 57, Çayıroba Mahallesi (2) ne ait 58, Demirkapı Mahallesi (3) ne ait 61, Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi (2) ne ait 65, Araklı İlçesi Bahçecik Mahallesi ne ait 75, Hayrat İlçesi Sarmaşık Mahallesi ne ait 79 ve Trabzon-Gümüşhane sınırında Yağmurdere Köyü ne ait 85 numaralı örneklerdir (Çizelge 4.88). Trabzon yöresinden toplanan bal örnekleri TPS-10 g miktarlarına göre sınıflandırıldığında 85 bal örneğinden 4 tanesi poleni çok zengin (TPS 500 000-1 000 000), 23 tanesi poleni zengin (TPS 100 000-500 000), 39 tanesi poleni normal (TPS 20 000-100 000) ve 19 tanesi de polence fakir (TPS < 20 000) ballar olarak gruplandırılmıştır. En az sayıda polen içeren bal örneği Tonya İlçesi İskenderli Mahallesi (2) ne ait 24 numaralı bal örneği olup, 10 gram baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 2 845 olarak belirlenmiştir. En çok sayıda polene sahip olan örnek ise Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi (1) ne ait 64 numaralı bal örneği olup 10 gram baldaki toplam polen sayısı (TPS-10 g) 1 525 683 olarak tespit edilmiştir. Balda polen analizleri sonucunda polen sayısının çok düşük miktarda çıkması arıların şeker şurubu ile beslenmiş olma ihtimalini akla getirirken, çok yüksek miktarda çıkması ise üreticinin bala sonradan polen karıştırmış olma ihtimalini akla getirir. Dolayısıyla bu iki bal örneğinin doğal bal olmadığı söylenebilir. Fakat bizim çalışmamızda
184 bal örneklerinin çok büyük bir kısmının yüksek oranda kestane içermesi ve kestane ağacının da arıların çok sevdiği bir nektar kaynağı olması ve çok sayıda polen üretmesi göz önünde bulundurulduğunda, en çok sayıda polene sahip olan örneğimizin de doğal olduğunu düşünmekteyiz. Sonuç olarak çalışılan bal örneklerinin % 22,4 ü polence fakir, % 45,9 i polence normal, % 27 si polence zengin ve % 4,7 si polence çok zengin ballar olarak değerlendirilmiştir (Çizelge 4.88). Bal örneklerinin TPS-10 g miktarına göre gruplandırılmasını gösteren grafik aşağıda verilmiştir (Şekil 5.2). Bal örneklerinin TPS-10 g miktarına göre gruplandırılması 4,7% 27% 22,4 45,9% fakir normal zengin çok zengin Şekil 5.2. Bal örneklerinin TPS-10 g miktarına göre gruplandırılmasını gösteren grafik Sorkun ve Doğan (2002), yaptıkları çalışmada 10 gram baldaki toplam polen sayısını hesaplayarak, polen sayısının doğal ve yapay balı ayırt etmek için etken bir faktör olarak kullanılıp kullanılamayacağını araştırmışlardır. Çalışma sonucunda ise ortalama toplam polen sayısının (TPS-10 g) doğal ve yapay balların ayırt edilmesinde önemli bir faktör olduğu sonucuna varmışlardır. Araştırıcılar çalışmalarında Türkiye nin farklı illerinden aldıkları 127 adet doğal çiçek balında ortalama toplam polen sayısının (TPS-10 g), minimum 54 383, maksimum 138 112 ve ortalama 77 396 olduğunu belirlemişlerdir. Aynı çalışmada 42 adet yapay balın toplam polen sayısının (TPS-10 g) minimum 954, maksimum 4 983 ve ortalama 1796 olduğu tespit edilmiştir. Yukarıda bahsedilen çalışma ışığında Trabzon iline ait bal örneklerinin 9 tanesinin toplam polen sayısının oldukça düşük olduğu belirlenmiştir. Bu örnekler Ortahisar İlçesi Karakaya Mahallesi ne ait 8 (TPS-10 g: 7 506); Tonya İlçesi İskenderli Mahallesi (2) ne ait 24
185 (TPS-10 g: 2 845), Biçinlik Mahallesi ne ait 25 (TPS-10 g: 6 408); Maçka İlçesi Ormanüstü Mahallesi ne ait 36 (TPS-10 g: 7 956); Çaykara İlçesi Çayıroba Mahallesi (1) ne ait 57 (TPS-10 g: 4 629), Demirkapı Mahallesi (3) ne ait 61; Akçaabat İlçesi Akçaköy Mahallesi (2) ne ait 65 (TPS-10 g: 5 564); Araklı İlçesi Bahçecik Mahallesi ne ait 75 (TPS-10 g: 6 266) ve Hayrat İlçesi Sarmaşık Mahallesi ne ait 79 (TPS-10 g: 6 057) numaralı örneklerdir. Bu bilgiler doğrultusunda yukarıda yazılan bal örneklerinin yapay olabileceği düşünülmektedir. Ancak balların doğal veya yapaylığı konusunda net sonuca varmak için sadece TPS-10 g miktarının yeterli olmadığı da bir gerçektir. Çalışmamızda dominant polen içeren 66 bal örneği TPS-10 g yönünden değerlendirildiğinde 8 tanesinin fakir, 31 tanesinin normal, 23 tanesinin zengin ve 4 tanesinin ise çok zengin olduğu belirlenmiştir. Araştırmamız sonucunda zengin ve çok zengin kategorisindeki örneklerin tamamında dominant miktarda polen bulunmuş ve bu örneklerin hepsinde dominant olarak bulunan taksonun Castanea sativa olduğu belirlenmiştir.
186
187 6. SONUÇ VE ÖNERİLER 2009-2012 yılları arasında Trabzon ilinin merkezinden ve tüm ilçelerinden toplanan 85 adet bal örneğinde mikroskobik analizler yapılarak, Trabzon yöresi ballarına kaynak oluşturan nektarlı bitkiler belirlenmiştir. Buna ilaveten palinolojik analizi yapılan bal örneklerinin toplam polen sayıları (TPS-10 g) hesaplanmıştır. Trabzon ballarında 24 ü familya, 24 i cins ve 2 tanesi tür seviyesinde olmak üzere toplam 50 taksonun poleni teşhis edilmiştir (Çizelge 4.1-85). Bu polenlerin çoğu Apiaceae, Asteraceae, Brassicaceae, Cistaceae, Ericaceae, Fabaceae, Fagaceae, Lamiaceae, Poaceae ve Rosaceae familyalarına aittir. Balda polenlerine en yüksek oranda rastlanan takson ise yörenin doğal bitkilerinden olan Fagaceae familyasından Castanea sativa dır. Bal örneklerinde polenine rastlanan takson çeşidi ise 2 ile 24 arasında değişmektedir (Çizelge 4.88). Trabzon ili merkezinden ve ilçelerinden toplanan bal örnekleri TPS-10 g miktarına göre değerlendirildiğinde, çalışılan bal örneklerinin % 22,4 ü polence fakir, % 45,9 i polence normal, % 27 si polence zengin ve % 4,7 si polence çok zengin ballar olarak olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.88). Yapılan palinolojik analizler sonucunda Fagaceae familyasından Castanea sativa nın yöre balları için başlıca nektar ve polen kaynağı olduğu belirlenmiştir. Bal örneklerinde polenine en çok rastlanan ikinci taksonun Lamiaceae, üçüncü taksonun ise Rosaceae familyası olduğu tespit edilmiştir. Bunların dışında Fabaceae, Apiaceae, Cistus (Cistaceae), Rhododendron (Ericaceae), Poaceae, Brassicaceae ve Asteraceae yöre ballarına kaynak oluşturan önemli taksonlardır. 85 adet bal örneğinden 4 tanesi sadece dominant ve eser miktarda polen bulundurduğu için unifloral (tek çiçek kaynaklı) bal olarak belirlenmiştir. Unifloral balların tamamı Castanea sativa balı olarak tanımlanmıştır. Geriye kalan 81 adet bal örneği ise multifloral (çok çiçek kaynaklı) bal olarak belirlenmiştir. Trabzon yöresi ballarının yüksek oranda Castanea sativa poleni içermesine rağmen yine de genel olarak çok çiçek kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Polen analizi sonucunda 65 adet bal örneğinde Castanea sativa ya, 1 adet bal örneğinde ise Lamiaceae familyasına ait polenler dominant miktarda bulunmuştur.
188 Yapılan çalışmalar sonucunda polen analizi yapılan bal örneklerinin pek çoğunun kestane balı olduğu belirlenmiştir. Çiçek balı diyebileceğimiz örnek sayımız çok azdır. Bölgedeki arıcılarımıza; eğer çiçek balı özelliklerini taşıyan bir bal elde etmek istiyorlarsa, bitkilerin çiçeklenme periyotlarını da göz önünde bulundurarak kovanlarını otsu bitkilerin daha yoğun olarak bulunduğu bölgelere taşımalarını önerebiliriz. Ayrıca yapılan analizler sonucunda 48 adet bal örneğinde çeşitli miktarlarda Rhododendron (Ericaceae) polenlerine de rastlanmıştır. Bu taksonun polenlerini içeren ve halk arasında deli bal olarak adlandırılan baldan belli miktarın üzerinde alındığında zehirlenme belirtileri gösterdiği için, balda polen analizlerinde bu taksonun poleninin varlığı önem taşımaktadır. Balda polen analizi ile birlikte bal içinde bulunan taksonların bilinmesi, bala kötü özellik veren bitkilerin belirlenmesine imkân sağlar. Bu bilgiler dâhilinde yüksek miktarda Rhododendron poleni içeren balların belirlenerek, bal üreticilerinin ve yöre halkının bu taksonun nektarları ile üretilen ballar hakkında bilgilendirilmeleri, gerekirse arıcıların kovanlarını bu bitkinin yoğun olarak bulunduğu ortamdan uzaklaştırmaları ve yoğun miktarda bu taksonun polenlerinin tespit edildiği balların tüketime sunulmaması önerilmektedir. Ülkemiz, gerek coğrafik yapısı gerekse iklimsel özellikleri bakımından büyük farklılıklar göstermektedir. Buna paralel olarak ballarımızın polen içeriklerinin de farklılık göstereceği bir gerçektir (Dalgıç, 1994). Ülkemizde bugün yaklaşık 3 650 si endemik olmak üzere 11 500 bitki türü doğal olarak yayılış göstermektedir. Bu türlerin hangilerinden arıların nektar ya da polen topladıkları hala kesin olarak bilinmemektedir. Bir bölgede arıcılığın geliştirilmesi ve arıcılıktan yüksek verim sağlanabilmesi için koloni gücü, verimliliği ve çalışkanlılığının yanı sıra nektar ve polen kaynaklarının çeşitli ve bol miktarda olması gerekir (Bijev, 1958). Doğaroğlu (2004), bal arılarının beslenmek amacıyla doğadan doğrudan nektar ve polen topladıklarını, nektarın arı kolonisinin enerji ihtiyacını karşıladığını ve fazlasının bala dönüştürülerek depo edildiğini, polenin ise proteinleri sağlaması bakımından arı kolonisinin gelişmesi açısından büyük önem taşıdığını bildirmektedir. Bundan dolayı nektar ve polen kaynağı olan ballı bitkilerin neler olduğunun bilinmesi ve varlıklarının devam ettirilmesi hem arı kolonisinin sağlıklı kalabilmesi hem de arıcılık faaliyetlerinin daha verimli hale gelebilmesi için gereklidir.
189 Dünyadaki pek çok ülke satın aldığı balın polen içeriğine önem vermektedir. Çünkü çeşitli mineral maddelere, vitaminlere ve enzimlere sahip polenlerin, balda bulunma yüzdesinin fazlalığı balın kalitesini daha da arttırmaktadır (Dalgıç, 1994). Avrupa da her yıl tonlarla alınıp satılan baldan daha değerli olduğu bilinen polenin, bal arıları için de protein, vitamin, lipid ve mineral kaynağı olduğundan değeri büyüktür. Polen miktarının fazlalığı ile koloninin gücü doğru orantılıdır. Bu yüzden tecrübeli arıcılar, polenin bol olduğu mevsimde poleni tuzakla toplayıp, polenin az olduğu mevsimde arıya vermektedir (Dalgıç, 1994). Bu bilgilerin Türkiye deki arıcılara Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından iletilmesi gerektiğini düşünmekle birlikte bakanlığın arıcıları eğitme konusunda pek çok çalışmasının olduğunu çalışmamız esnasında iletişim halinde olduğumuz bakanlık görevlileri ve arıcılardan öğrenmiş bulunmaktayız. Ülkemizde üretilen bal örneklerinin çoğunun multifloral kaynaklı olduğu görülmektedir. Balın kalitesinin ve kaynağının bilinmesi açısından, arıcılarımızın, her yöreden ve her bitkiden elde ettikleri balı ayrı hasat etmeleri kendi yararlarınadır. Kaynağı ve niteliği belli olan ballar, daha kolay pazarlanabilmektedir. Kaynağı belli olmayan ballarda pazarlama sorunları ile karşılaşılmaktadır. Ülkemizde bu konuyla ilgili herhangi bir yasal düzenleme bulunmadığı için üretici de bu konuya fazla önem vermemektedir. Bu nedenle, üreticinin her nektar akımı sonrasında sağım yapmasını teşvik eden önlemlerin alınması gerekmektedir (Tolon, 1999: 116). İnsanlığın tarih boyunca geliştirmeye ve yaygınlaştırmaya çalıştığı arıcılık aşağıdaki nedenlerden dolayı her geçen gün artan bir öneme sahiptir (Doğaroğlu, 2007: 11-20): -Arıcılık az sermaye ile hemen hemen herkesin yapabileceği bir üretim dalıdır. Olanakları sınırlı olan kırsal alan kesimi için ciddi bir geçim kaynağı olarak tarımsal üretim içinde önemli bir yere sahiptir. -Arıcılık kalifiye eleman ve fazla işgücü gerektirmediği gibi, gerekli işgücü de belli dönemlerde yoğunlaşmaktadır. Bu özelliğiyle arıcılık yanında başka bir üretim dalını ek iş olarak yürütme imkânı sağlamaktadır. Ayrıca kırsal alanda işgücünü başka biçimde değerlendirme imkânı bulamayan yaşlı, kadın ve çocuk kesiminin de yapabileceği bir üretim dalı olarak işsizliğe ve toplumun geçimine küçümsenmeyecek bir kaynak yaratmaktadır.
190 -Arı ürünleri insan sağlığı ve beslenmesi için her zaman aranılan ve sevilerek tüketilen ürünler olması nedeni ile kolay pazarlanma imkânı sağlamakta ve güvenceli gelir olanakları sunması bakımından da önem taşımaktadır. -Arı ürünlerinin insan sağlığına olan katkıları anlaşıldıkça sağlık sorunlarına alternatif çözüm arayışı içinde olan kişilere umut olmuş ve bunun sonucunda dünyada arı ürünleriyle tedavi anlamına gelen apiterapi bilim dalının doğmasına vesile olmuştur. -Bitkisel üretimin temel gereksinimlerinden biri olan tozlanma, yani bitkinin tohum üretebilmesi için çiçeğin döllenmesi olayı doğada yaklaşık olarak %85 dolayında bal arıları tarafından gerçekleştirilmektedir. Bal arılarının bu tozlanma hizmetiyle meydana getirdiği katkının ekonomik değerinin, kendi ürünleriyle meydana getirdiği ekonomik değerin 15 katı kadar fazla olduğu öne sürülmektedir. Tüm dünya ve ülkemiz ekonomisi oldukça önemli bir gelir kaynağı olan arıcılığın yukarıda yazılan bütün bu özellikleri değerlendirildiğinde, önemliliğinin fark edilmesi için bilgilendirme ve reklam kampanyaları yapılması, arıcıların ve yöre halkının çeşitli seminer ve kurslarla bilinçlendirilmesi, insanların arıcılığa özendirilmesi, yasal düzenlemelerin gözden geçirilmesi ve gerekirse yenilenmesi sağlanmalıdır. Trabzon ilinde üretilmekte olan balların bitki kökenini ve kalitesini belirlemek amacıyla yapılan bu çalışma ülkemizde yapılmış olan melissopalinolojik çalışmaları tamamlayıcı niteliktedir. Bu çalışmada elde edilen tüm bilgilerin yöre balının ekonomik değerini artırmak için emek harcayan tüm arıcılara ve balı her daim sofralarında bulunduran yöre halkına faydalı bilgiler sağlamasını yürekten dileriz.
191 KAYNAKLAR Abu-Jdayil, B., Ghzawi, A.A.M., Al-Malah, K.I.M. and Zaitoun, S. (2002). Heat effect on rheology of light and dark coloured honey. Journal of Food Engineering, 51(1), 33-38. Akman, Y. (1990). İklim ve Biyoiklim. Ankara: Palme Yayın Dağıtım, 317-319. Al-Manary, M., Al-Meeri, A. and Al-Habori. (2002). Antioxidant activities and total phenolics of different types of honey. Nutrition Research, 22(9), 1041-1047. Anşin, R. (1981). Doğu Karadeniz Bölgesi sahil ve iç kesimlerinde yayılan ana vejetasyon tipleri. Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 4(1), 14-25. Anşin, R. (1980). Doğu Karadeniz Florası. Doçentlik Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi, Trabzon, 9-24. Atanassova, J., Yurukova, L. and Lazarova, M. (2012). Pollen and inorganic characteristics of Bulgarian unifloral honeys. Czech Journal of Food Sciences, 30(6), 520-526. Aytuğ, B. (1967). Polen morfolojisi ve Türkiye nin önemli gymnospermleri üzerinde palinolojik araştırmalar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, 114. Aytuğ, B. (1971). İstanbul Çevresi Bitkilerinin Polen Atlası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, 1650 (174), 2-325. Bağcı, Y. ve Tunç, B. (2006). Hadim-Taşkent (Konya), Sarıveliler (Karaman) yöresi ballarında polen analizi. Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Fen Dergisi, 28,73-82. Bankova, V., Popov, S. and Marekov, N. L. (1982). High performance liquid chromatografic analysis of flavanoids from propolis. Journal of Chromatograhy, 242, 135-143. Barbattini, R., Gretti, M., Lob, M., Sabatini, A. G., Marcazzan, G. I. and Colombo, R., (1991). Osservazioni su metcalfa pruinosa (Say) e indagine sulle caratteristiche del miele delvato dalla sua melata. Apicoltura, 7,113-135. Başoğlu, N. F., Sorkun, K., Löker, M., Doğan, C. ve Wetherilt, H., (1996). Saf ve sahte balların ayırt edilmesinde fiziksel, kimyasal ve palinolojik kriterlerin saptanması. Gıda, 21 (2), 67-73. Battesti, M. J. and Goeury, C. (1992). Efficacite de l analyse melita palynologique quantitative pour la certification des origines ge ographique et botanique des miels: Le mode le miels corses. Review of Paleobotany and Palynology, 75, 77-102. Bilişik, A., Çakmak, İ., Bıçakçı, A. and Malyer, H. (2008). Seasonal variation of collected pollen loads of honey bees (Apis mellifera L. anatoliaca). Grana, 47, 70-77.
192 Blackmore, S. and Barnes, S. H. (1991). Pollen and spores: Patterns of diversification. London: Oxford Science Publications, 301-316. Blackmore, S. and Ferguson, I. K. (1986). Pollen and spores: Form and function. London: Academic Press, 313-327. Boi, M., Llorens, J. A., Cortes, L., Llado, G. and Llorens, L. (2013). Palynological and chemical volatile components of typically autumnal honeys of the western Mediterranean. Grana, 52(2), 93-105. Bölükbaşı, D. N.( 2010, 2 Eylül). Deli bal. II. Uluslararası Arıcılık Çalıştayında sunuldu, Düzce. Brown, C. A. (1960). Palynological Techniques. Louisiana: Baton Rouge, 188. Charpin, J., Surinyach, R. and Frankland, A.W. (1974). Atlas of European allergenic pollens. Paris: Sandoz Editions, 27-29. Chung, K. S., Elisens, W. S. and Skvarla, J. J. (2010). Pollen morphology and phylogenetic signifiance in tribe Sanguisorbeae (Rosaceae). Plant Systematic Evolution, 285, 139-148. Coffey, M. F. and Breen, J. (1997). Seasonal variation in pollen and nectar sources of honey bees in Ireland. Journal of Apicultural Research, 36(2), 63-76. Coggshall, W. and Morse, R. A. (1984). Beeswax: Production, harvesting, processing, and products. Ithaca, New York, USA: Wicwas Press, 192. Costa, M. C., Vergara-Roig, V. A. and Kıvatınıtz, S. C. (2013). A melissopalynological study of artisanalhoney producedin Catamarca (Argentina). Grana, 52 (3), 229-237. Crane, E. (1990). Bees and beekeeping. Science, practice and world resources. New York: Cornel University Press, 593. Çakır, H. (1990). Balıkesir Yöresi Ballarında Dominant ve Sekonder Polenler, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa, 77. Çakmak, İ. (2001). Apiterapi (polen). Uludağ Arıcılık Dergisi, 1(3), 38-39. Çeter, T. ve Güney, K. (2011). Ormangülü ve deli bal. Uludağ Arıcılık Dergisi, 11(4), 124-129. D albore, G. R. (1997). Textbook of Melissopalynology. Bucharest: Apimondia Publishing House, 308. Dalgıç, R. (1994). Türkiye Ege Bölgesi Ballarının Biyokimyasal ve Palinolojik Yönden İncelenmesi, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir, 3-4. Davis, P. H. (1965-2000). Flora of Turkey and the East Aegean Islands 1-10. Edinburg: Edinburg University Press.
193 Deodikar, G. B. (1965). Melittopalynology. Indian Bee Journal, 27, 59-72. Dımou, M. and Thrasyvoulou, A. (2007). Seasonal variation in vegetation and polen collected by honeybees in Thessaloniki, Greece. Grana, 46, 292-299. Dımou, M., Tananaki, C., Goras, G., Karazafiris, E. and Thrasyvoulou, A. (2013). Melisopalynological analysis of royal jelly from Greece. Grana, 52(2), 106-112. Dobre, I., Alexe, P., Escuredo, O. and Seijo, C. M. (2013). Palynological evaluation of selected honeys from Romania. Grana, 52(2), 113-121. Doğan, C. ve Sorkun, K. (2001). Türkiye nin Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinden toplanmış ballarda polen analizi. Mellifera, 1(1), 2-12. Doğaroğlu, M. (2007). Çiçekten Sofraya Balın Öyküsü. (Birinci baskı). İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi, 11-20. Dönmez, Y. (1976). Bitki coğrafyasına giriş. İstanbul: Fen Edebiyat Fakültesi Matbaası, 162-175. Erdoğan, N., Pehlivan, S. and Doğan, C. (2006). Pollen analysis of honeys from Hendek, Akyazı and Kocaali districts of Adapazarı province (Turkey). Mellifera, 6 (10-12), 20-27. Erdoğan, N., Pehlivan, S. and Doğan, C. (2009). Pollen analysis of honeys from Sapanca, Karapürçek, Geyve and Taraklı districts of Adapazarı province (Turkey). Mellifera, 9 (17), 9-18. Erdtman, G. (1943). An introduction to pollen analysis. New York: The Ronald Press Company, 295. Erdtman, G. (1952). Pollen morphology and plant taxonomy, Angiosperms, an introduction to palynology I. Stockholm: Almquist and Wiksell, 539. Erdtman, G. (1957). Pollen and spore morphology-plant taxonomy, Gymnospermae, Pteridophyta, Bryophyta (An introduction to palynology II). Stockholm: Almquist and Wiksell, 18-151. Erdtman, G. (1969). Handbook of palynolog. New York: Hafner Publishing Company, 486. Ergun, K., Tüfekçioğlu, O., Aras, D., Korkmaz, Ş. and Pehlivan, S. (2005). A rare cause of atrioventricular block: Mad Honey intoxication. International Journal of Cardiology, 99(2), 347-348. Faegri, K. and Iversen, J. (1989). Textbook of pollen analysis. New York: Wiley and Sons, 328. Fagundez, G. A. and Caccavarı, M. A. (2006). Pollen analysis of honeys from the central zone of the Argentine province of Entre Rios. Grana, 45, 305-320.
194 Fahn, A. (1974). Plant anatomy. (Second edition). Oxford: Pergamon Press, 611. Feller-Demalsy, M., Parent, J. and Strachan, A. A. (1987a). Microscopic analysis of honeys from Sackathewan, Canada. Journal of Apicultural Research, 26(4), 247-254. Feller-Demalsy, M., Parent, J. and Strachan, A. A. (1987b). Microscopic analysis of honeys from Alberta, Canada. Journal of Apicultural Research, 26(2), 123-132. Feller-Demalsy, M., Parent, J. and Strachan, A. A. (1989). Microscopic analysis of honeys from Manitoba, Canada. Journal of Apicultural Research, 28(1), 41-49. Ferguson, I. K. (1978). Pollen in taxonomy. Kew: Royal Botanic Gardens, 789-799. Forcone, A., Ayestarán, G., Kutschker, A. and Garcia, J. (2005). Palynological characterization of honeys from the Andean Patagonia (Chubut, Argentina). Grana, 44, 202-208. Forcone, A., Aloısı, P. V. and Muñoz, M. (2009). Palynological and physico-chemical characterisation of honeys from the north-west of Santa Cruz (Argentinean Patagonia). Grana, 48, 67-76. Forcone, A., Aloısı, P. V., Ruppel, S. and Muñoz, M. (2011). Botanical composition and protein contetnt of polen collected by Apis mellifera L. in the North-west of Santa Cruz (Argentinean Patagonia). Grana, 50, 30-39. Gemici, Y. (1991). İzmir yöresi ballarında polen analizi. Doğa Türk-Journal of Botany, 15, 291-296. Ghisalberti, E. L. (1979). Propolis: A review. Bee World, 60, 59-84. Göçmen, M. ve Gökçeoğlu, M. (1992). Bursa yöresi ballarında polen analizi. Doğa Türk-Journal of Botany, 16, 373-381. Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. ve Babaç, M. T. (editörler.), (2012). Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı bitkiler). (Birinci Basım). İstanbul: Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, 1-897. Güzel, F. (2014). Ardahan İli Ballarının Melitopalinolojik, Fiziksel ve Kimyasal Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 42-52. Herrera, J. (1985). Nectar secretion patterns in southern Spanish Mediterranean scrablands. Israel Journal of Botany, 34, 47-58. Heslop-Herrison, J. (1971). Pollen: Development and hysiology. London: Butterworths, 16-31. Horner, H. T. and Pearson, C. B. (1978). Pollen wall and aperture development in Helianthus annuus (Compositae: Heliantheae). American Journal of Botany, 65(3), 293-309.
195 Iwanami, Y., Sasakuma, T. and Yamada, Y. (1988). Pollen: IIIustrations and scanning electronmicrographs. Kodansha Limited & Springer Verlag, 191. İnternet: Trabzon İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. (2015). Trabzon ili bitki örtüsü. URL: http://www.webcitation.org/query?url=http%3a%2f%2fwww.trabzonkultu rturizm.gov.tr%2ftr%2c126648%2fbitki-ortusu.html&date=2016-02-02, Son Erişim Tarihi: 02.02.2016. İnternet:Türkiye İstatistik Kurumu. (2015). Tematik harita. URL: http://www.webcitation.org/query?url=http%3a%2f%2fwww.tuik.gov.tr%2fhbge tir.do%3fid%3d18851%26tb_id%3d10&date=2016-02-03, Son Erişim Tarihi: 03.02.2016. İnternet:Türkiye İstatistik Kurumu. (2015). Tablo arama. URL: http://www.webcitation.org/query?url=http%3a%2f%2fwww.tuik.gov.tr%2fpreta bloarama.do&date=2016-02-03, Son Erişim Tarihi: 03.02.2016. İnternet:Trabzon ili haritası. (2015). URL: http://www.webcitation.org/query?url=http%3a%2f%2fcografyaharita.com%2fhar italarim%2f4l_trabzon_ili_haritasi.png&date=2016-02-03, Son Erişim Tarihi: 03.02.2016. İnternet:Poinar, G. (October, 2006). Research discovers oldest bee, key to evolution of flowering plants. Oregon State University. URL: http://www.webcitation.org/query?url=http%3a%2f%2foregonstate.edu%2fua%2f ncs%2farchives%2f2006%2foct%2fresearch-discovers-oldest-bee-key-evolutionflowering-plants&date=2016-02-03, Son Erişim Tarihi: 03.02.2016. İnternet: Trabzon İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. (2015). Coğrafi yapı ve iklimsel özellikler. URL: http://www.webcitation.org/query?url=http%3a%2f%2fwww.trabzonkulturturizm. gov.tr%2ftr%2c126647%2fcografi-yapi-ve-iklimselozellikler.html&date=2016-02-03, Son Erişim Tarihi: 03.02.2016. Jhansi, P. and Ramanujam, C. G. K. (1990). Pollen analysis of some honey samples from Andhra Pradesh (India). Asian Journal of Plant Science, 2(1), 19-26. Jolly, V. G. (1978). Propolis varnish for violins. Bee World, 59(4), 158-161. Jones, S. B. and Luchsinger, A. E. (1979). Plant systematics. London: Mc Graw-Hill, 496. Jose, M., Demalsy, F., Parent, J. and Alexander, A. S. (1987). Microscopic analysis of honeys from Alberta, Canada. Journal of Apicultural Research, 28(2), 123-132. Jose, M., Demalsy, F., Parent, J. and Alexander, A. S. (1989). Microscopic analysis of honey from Manitoba, Canada. Journal of Apicultural Research, 28(1), 41-49. Kaplan, A. (1993). Konya Yöresi Ballarında Polen Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 47-54.
196 Kapp, R. O. (1969). How to Know Pollen and Spores. Iowa: W. C. Brown Company Publishers, 249. Kapp, R. O. (1971). Illinoian and sangamon vegetation in Southwestern Kansas and Adjacent. University of Michigan Museum of Paleontology, 45(3), 494-501. Karabayır, M. (2015). Arıcılık, Trabzon İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Durum raporu, Trabzon. Karabayır, M. (2015). Trabzon da hayvancılık, Trabzon İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Durum raporu, Trabzon. Kirk, R.S. and Sawyer, R. (1991). Sugars and preserves in Pearson s composition and analysis of foods. (9 th edition). Essex: Longman Scientific and Technical. Krell, R. (1996). Value-added products from beekeeping, Fao Agricultural Services Bulletin, 124(3), 16-93. Kremp, G. O. W. (1965). Morphologic encyclopedia of palynology. Tuscon, Arizona: Arizona Press, 238-356. Lachman, J., Kolihova, D., Miholova, D., Kosata, J., Titera, K. and Kult, K. (2007). Analysis of minority honey components: Possible us for the evaluation of honey quality. Food Chemistry, 101, 973-979. Lieux, M. H. (1972). A melissopalynological study of 54 Lousiana (USA) honeys. Review of Palaeobotany and Palynology, 13, 95-124. Louveaux, J., Maurizio, A. and Vorhwohl, G. (1970). Method of melissopalgnology. Bee World, 51, 125-138. Markgraf, V. and D antoni H. L. (1978). Pollen Flora of Argentina, modern spore and pollen types of Pteridophyta, Gymnospermae and Angiospermae. Tucson, Arizona: The University of Arizona Press, 1-208. Maurizio, A. (1951). Pollen analysis of honey. The Bee World, 32 (1), 1-6. Maurizio, A. (1958). Beiträge zür quantitativen pollen analyse des honigs. 3. Absoluter Gehalt Pflanzlicher Bestandteile in Esparsette, Luzerne. Orangen und Rapshonige Ann, 11, 93-106. Moar, N. T. (1985). Pollen analysis of New Zealand honey. Journal of Agricultural Research, 28, 38-70. Molan, P.C. (1996). Authenticity in honey, in PR Ashurst & MJ Dennis (ed.), food authentication. Blackie Academic and Professional, London. Moore, D., Webb, J. A. and Collinson, M. E. (1991). Pollen analysis. London, United Kingdom: Blackwell Scientific Publications, 216.
197 Mulcahy, D. L. and Ottaviano, E. (1983). Biology and implications for plant breeding. Newyork: Elsevier Biomedical, 446. Nilsson, S., Praglowski, J. and Nilsson, L. (1983). Atlas of airborne pollen grains and spores in Northern Europe. Stockholm: Natur Och Kultur, 159. Novais, J. S., Lima, L. C. L. and Dos Santos, F. D. R. (2009). Botanical affinity of polen harvested by Apis mellifera L. in a semi-arid area from Bahia, Brazil. Grana, 48, 224-234. Nowottnick, K. (1997). Prehistoric rock paintings are historical beekeeping treasures. American Bee Journal, 137 (1), 55-58. Oddo, L. P., Stefanini, R., Piazza, M. G. and Accorti, M. (1988). Diagnosis of unifloral honeys, III. application of a statistical approach to honey classification. Journal of Apicultural Research, 4, 27-38. Oddo, L. P. and Bogdanov, S. (2004). Determination of honey botanical origin: Problems and ıssues. Apidologie European Uniforal Honeys, 35(1), 2-3. Oliveira, P. R., Berg, C. V. and Dos-Santos, F. D. R. (2010). Pollen analysis of honeys from Caatinga vegetation of the state of Bahia, Brazil. Grana, 49, 66-75. Osman, A. K. (2009). Contributions to the polen morphology of tribe Cardueae (Cichorioideae-Compositae). Feddes Repertorium, 120(3-4), 145-157. Ötleş, S. (1995). Bal ve Bal Teknolojisi. İzmir: Ege Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yayınları, 89. Özler, H. (2015). Melissopalynological analysia of honey samples belonging to different districts of Sinop, Turkey. Mellifera, 15(1), 1-11. Özler, H., Cabi, E., Us, E., Doğan, M. ve Pehlivan, S. (2009). Pollen morphology Agropyron Gaertner in Turkey. Bangladesh Journal of Plant Taxonomy, 16(1), 21-28. Özler, H., Kaya, Z. ve Pehlivan, S. (2009). Pollen morphology of some Centaurea L., Psephellus Cass. and Cyanus Mıller taxa. Acta Biologica Cracoviensia, 51(2), 53-66. Özler, H. ve Pehlivan, S. (2010). Pollen morphology of some Allium L. (Liliaceae) taxa in Turkey. Bangladesh Journal of Botany, 39(1), 37-46. Özler, H., Pehlivan, S., Kahraman, A., Doğan, M., Celep, F., Başer, B., Yavru, A. and Bagherpour, S. (2011). Pollen morphology of the genus Salvia L. (Lamiaceae) in Turkey. Flora, 206(4), 316-327. Parlakay, O., Yılmaz, H., Yaşar, B., Seçer, A. ve Bahadır, B. (2008). Türkiye de arıcılık faaliyetlerinin mevcut durumu ve trend analizi yöntemiyle geleceğe yönelik beklentiler. Uludağ niversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 22 (2), 17-24.
198 Pavlova, D. K. and Monova, V. I. (2000). Pollen morphology of the genera Onobrychis and Hedysarum (Hedysareae, Fabaceae) in Bulgaria. Annales Botanici Fennici, 37,207-217. Pehlivan, S. (1995a). Türkiye nin Alerjen Polenleri Atlası. Ankara: Ünal Offset Matbaacılık Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi, 22-169. Pehlivan, S. (1995b). Pollen morphology of some Turkish endemic Centaurea. Grana, 34, 29-38. Petrov, V. (1976). Balın biyolojik orijini. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 7 (3), 167-168. Pınar, N. M., Akgül, G. ve Tuğ, G. N. (2003). Palinoloji Laboratuvar Kılavuzu. Ankara: Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi Yayınları, 1-32. Punt, W.(1976). The Northwest European Pollen Flora I. Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Company, 1-138. Punt, W. and Clarke, G. C. S. (1980). The Northwest European Pollen Flora II. Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Company, 1-259. Punt, W. and Clarke, G. C. S. (1981). The Northwest European Pollen Flora III. Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Company, 1-134. Punt, W. and Clarke, G. C. S. (1984). The Northwest European Pollen Flora IV. Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Company; 1-363. Punt, W., Blackmore, S. and Clarke, G. C. S. (1988). The Northwest European Pollen Flora V. Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Company, 1-151. Punt, W. and Blackmore, S. (1991). The Northwest European Pollen Flora VI. Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Company, 1-271. Punt, W., Blackmore, S. and Hoen, P. P. (1995). The Northwest European Pollen Flora VII. Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Company, 1-272. Puusepp, L. and Koff, T. (2014). Pollen analysis of honey from the Baltic Region, Estonia. Grana, 53 (1), 54-61. Ramanujam, C. G. K. and Kalpana, T. (1995). Microscopic analysis of honeys from a costal district of Andhra Pradesh, India. Review of Paleobotany and Palynology, 89, 469-480. Ramos, I. E. and Ferreras, C. G. (2006). Pollen and sensorial characterization of different honeys from El Hierro (Canary Islands). Grana, 45, 146-159. Ramos, I. E. and Ferreras, C. G. (2011). An example of the role of exotic flora in the geographical characterisation of honey: Schinus molle L. in the Canary Islands (Spain). Grana, 50, 136-149.
199 Sabuncu, İ., Bıçakçı, A., Tatlıdil, S. ve Malyer, H. (2002). Bursa piyasasında satılan ve Uludağ ile Karacabey yörelerine ait olduğu belirtilen polenlerin mikroskobik analizi. Uludag Bee Journal, Ağustos, 3-9. Salonen, A., Ollıkka, T., Grönlund, E., Ruottınen, L. and Julkunen-Tııtto, R. (2009). Polen analysis of honey from Finland. Grana, 48, 281-289. Santas, L.A. (1979). Marchalina hellenica an important insect for apiculture of Greece. The XXVIIth International Congress of Apicultur of Apimondia, Athens, 419-422. Sanz, M. L., Gonzalez, M., Lorenzo, C., Sanz, J. and Martinez-Castro, I. (2005). A contribution to the differentiation between nectar honey and honeydew honey. Food Chemistry, 91, 313-317. Sarıöz, P. (2006). Arı Biziz. Bal Bizdedir, Dünden Bugüne Türkiye de Arıcılık. İstanbul: Altıparmak Pazarlama, 192. Sato, T. and Miyata, G. (2000). The Nutraceutical Benefit part: Honey. Nutrition, 16, 468-469. Sawyer, R. (1988). Honey identification. United Kingdom: Cardiff Academic Press, 115. Shivanna, K. R. and Johri, B. M. (1985). The Angiosperm pollen: Structure and function. New Delhi: Wiley Eastern Limited, 87(6), 831-838. Shivanna, K. R. and Rangaswamy, N. S. (1992). Polen biology, a laboratory manual. Berlin: Springer-Verlag, 119. Silici, S. (2010). Characterization of volatile compounds of Rhododendron honey. Mellifera, 10 (19), 17-23. Silici, S. ve Gökçeoğlu, M. (2007). Pollen analysis of honeys from Mediterranean region in Anatolia. Grana, 46, 57-64. Silici S., Sagdic O. ve Ekici L. (2010). Total phenolic content, antiradical, antioxidant and antimicrobial activities of Rhododendron honeys. Food Chemistry, 121, 238-243. Skene, M. (1946). The biology of flowering plants. London: Oscar Publications, 37. Skvarla, J. J. and Turner, B. L. (1971). Fine structure of the pollen of Anthemis nobilis L. (Anthemideae- Compositae). Proceedings of the Oklahoma Academy of Science, 51, 61-62. Sorkun, K. (1982). İç Anadolu Ballarında Polen Analizi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimler Enstitüsü, Ankara, 100. Sorkun, K. (1985). Balda polen analizi. Teknik Arıcılık Dergisi, 1, 28-30. Sorkun, K. (1986a). Ballı bitkiler. Teknik Arıcılık Dergisi, 4, 7-10.
200 Sorkun, K. (1986b). Ballı bitkiler. Teknik Arıcılık Dergisi, 4, 28-29. Sorkun, K. (1986c). Ballı bitkiler. Teknik Arıcılık Dergisi, 6, 25-27. Sorkun, K. (1987). Arı ürünleri, Bilim Teknik Dergisi, 20, 20-21. Sorkun, K. (1989). Bal, sağlık koruyucu. Bilim Teknik Dergisi, 104,16. Sorkun, K. (1991). Arı zehiri üzerine. Bilim Teknik Dergisi, 211,10. Sorkun, K. (2002). Honey origin and types from Turkey. Paper presented at the First German Congress for Bee Products and Apitherapy, Passau, Deutschland. Sorkun, K. (2008). Türkiye nin Nektarlı Bitkileri, Polenleri ve Balları. Ankara: Palme Yayıncılık, 1-325. Sorkun, K. ve Doğan, C. (1995). Türkiye nin çeşitli yörelerinden toplanan ballarda polen analizi. Hacettepe Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 24(A-C), 15-24. Sorkun, K., Doğan, C., Gümüş, Y., Başoğlu, N., Bulakeri, N. ve Ergün, K. (1999). Türkiye de üretilen doğal ve yapay kaynaklı balların ayırt edilmesine esas olacak fiziksel, kimyasal ve palinolojik kriterlerin belirlenmesine yönelik araştırmalar; Tübitak Tarım, Orman ve Gıda Teknolojileri Araştırma Grubu, Proje no:. TOGTAG-1270, Bursa, 110. Sorkun, K., Güner, A. ve Vural, M. (1989). Rize ballarında polen analizi. Doğa Türk Botanik Dergisi, 13 (3), 547-554. Sorkun, K. ve İnceoğlu, Ö. (1984a). İç Anadolu Bölgesi ballarında polen analizi. Doğa Bilim Dergisi, 8 (2), 222-228. Sorkun, K. ve İnceoğlu, Ö. (1984b). İç Anadolu Bölgesi ballarında bulunan dominant polenler. Doğa Bilim Dergisi, 8 (3), 377-381. Sorkun, K. ve Yuluğ, N. (1985). Rize-İkizdere yöresi ballarında polen analizi ve antimikrobik özellikleri. Doğa Bilim Dergisi, 118-123. Söğüt Ö., Sayhan M.B., Mordeniz C., Gökdemir M.T. ve Al B. (2009). Deli bal zehirlenmesi: Olgu sunumu ve literatürün gözden geçirilmesi. Anatolian Journal of Clinical Investigation, 3(1), 100-102. Sönmez, R. ve Altan, Ö. (1992). Teknik arıcılık. İzmir: Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 246. Şahinler, N. ve Kaya, N. (2001). Bal arısı kolonilerini (Apis mellifera L.) ek yemlerle beslemenin koloni performansı üzerine etkileri. Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 6(1-2), 83-92.
201 Şahinler, N., Şahinler, S. ve Gül, A. (2001). Hatay yöresi ballarının bileşimi ve biyokimyasal analizi. Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 6(1-2), 93-108. Taormania, T., Niemira, B. A. and Beuchat, L. R. (2001). Inhibitory activity of honey against foodborne patogens as influenced by the presence of hydrogen peroxide and level of antioxidant power. International Journal of Food Microbiology, 69, 217-225. Taşkın, D. ve İnce, A. (2009). Burdur yöresi ballarının polen analizi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 13-1,10-19. Terzi, E., Yılmaz, H. ve Şakar, V. (2010, 21-22 Ekim). Bilecik ve çevresinde üretilen ballarda bulunan polenlerin araştırılması. Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumunda sunuldu, Düzce. Terzioğlu S., Merev N. ve Anşin R. (2001). A study on Turkish Rhododendron L. (Ericaceae). Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 25, 311-317. Tetik, İ. (1968). Yerli, Tabii, Süzme Ballarımızın Besleyici Değeri ve Tüzüğü Yönünden Kimyasal Bileşimlerinin Araştırılması. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Ankara, 237. Tolon, B. (1999). Muğla ve Yöresi Çam Ballarının Biyokimyasal Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir, 116. Tomlik-Wyremblewska, A. (1995). Pollen morphology of the genus Rubus L. I. İntroductory studies on the European representatives of the subgenus Rubus L. Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 64(2), 187-203. Trabzon Arı Yetiştiricileri Birliği. (2015). Gezginci arıcılık bilgi formu, Trabzon. Tutkun. E. (2000). Teknik arıcılık el kitabı. Ankara: Türkiye Kalkınma Vakfı, 235. Türk Gıda Kodeksi Bal Tebliği. (2012). Tebliğ no: 2012/58. Gıda, tarım ve hayvancılık Bakanlığı, 28 366. Türker, M. (1993). Gümüşhane Ballarında Polen Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Van, 35. Uzel, A., Sorkun, K., Önçağ, Ö., Çoğulu, D., Gençay, Ö. and Salih, B. (2005).Chemical compositions and antimicrobial activities of four different Anatolian propolis samples. Microbiological Research, 160, 189-195. Ünlü, E. (1994). Bursa da Pazarlanan Ballar Üzerine Kimyasal ve Palinolojik Araştırmalar. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa, 2-6. Valencia, R. M., Horrera, B. and Molnar, T. (2000). Pollen and organoleptic analysis of honeys in Leon Province (Spain). Grana, 39, 133-140.
202 Velikova, M., Bankova, V., Sorkun, K., Popov, S. ve Kujumgiev, A. (2001). Türkiye ve Bulgaristan kökenli propolis örneklerinin kimyasal bileşimi ve biyolojik aktiviteleri. Mellifera, 1,1. Villanueva-Gutierrez, R. (1994). Nectar sources of European and Africanized honey bees (Apis mellifera L.) in the Yucatan Peninsula, Mexico. Journal of Apicultural Research, 33 (1), 44-58. Villanueva-Gutierrez, R., Moguel-Ordonez, Y. B., Echazarreta-Gonzalez, C. M. and Arana-Lopez, G. (2009). Monofloral honeys in the Yucatan Peninsula, Mexico. Grana, 48,214-223. Warakomska, Z. and Jaroszynska, T. (1992). Analysis of the honeydew honey s Roztocze. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe, 36, 149-156. White, J.W. and Doner, L.W. (1980). Honey composition and properties. Bee Source, 335, 82-91. Wodehouse, R. P. (1959). Pollen grains. New York: Hafner Publishing Company, 574. Yılmaz, N. (1996). İzmit Yöresinden Toplanan Bal ve Polen Örneklerinde Element Analizi ile Bal Örneklerinde Polen Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 52. Yurtsever, N. ve Sorkun, K. (2003). Doğal bir arı ürünü olan balın hijyen ve kalitesini etkileyen faktörler. II. Marmara Arıcılık Kongresinde sunuldu, Yalova. Yurtsever, N. (2004). Kemaliye-Erzincan Yöresinde Üretilen Balların Mikroskobik, Kimyasal ve Organoleptik Analizleri ile Balın Fizikokimyasal Özelliklerinin Saptanması. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 113. Zander, E. and Koch, A. (1994). Der honig. Stuttgart: Eugen Ulmer Verlag, 201.
EKLER 203
204 EK-1. Terminoloji Amb Annulus Anemogam Apertür Apokolpium Biretikülat Distal Ekinat Ektekzin Ekzin Ekvatoral görünüş Ekvatoral eksen Endekzin Entemogam Fenestrate : Polenin polar görünüşünün şekli. : Porus etrafında ektekzin kalınlaşmasından oluşmuş halkaya benzer alan. : Polenleri rüzgârla tozlaşan bitkiler. : Olgun bir polende polen tüpünün meydana geldiği, ekzin tabakasının inceldiği bölgeler. : Polar görünüşte, kolpusların uçları ile sınırlanmış bölge. : İki tabakalı retikülasyon. : Tetradda polenin dışa doğru bakan yüzeyidir. : Ekzin üzerinde 3 µm den büyük sivri uçlu çıkıntıları kapsayan ornamentasyon. : Tektum, kolumella ve taban tabakasından meydana gelen, ekzinin dış tabakası. : İntinin dışında bulunan polen çeperi. : Polenin profilden görünüşü. : Ekvatoral görünüşteki bir polenin yatay eksende ekvatordan ölçülen eni. : Ekzinin iç tabakası. : Polenleri böceklerle yayılan bitkiler. : Geniş açıklıklara (lakünlere) sahip tektumun parçalanmış kesimi. Fossulat : Tektum yüzeyinin düzensiz oluklarla kaplı olduğu ornamentasyon tipi.
205 EK-1.(devam) Terminoloji Germinal zon Granül Granülat Heterokolpat İnaperturat İntin Klavat Kolpat Kolporat Kolpus Kosta Lakün Lumina : Polen tüpünün oluşmasına yardım eden, yapısal olarak değişime uğramış, genellikle zayıflamış polen çeper bölgesi. : Ekzin üzerindeki küçük tanecikler. : Genellikle organize tarzda gruplaşmamış, 1 µm den daha küçük elemanlara sahip ekzin yapısı. : Kolpuslara ilaveten yalancı kolpusların bulunduğu apertür tipi. : Apertürsüz polen şekli. : Polen duvarının (sporoderm) iç kısmı. : Bakulaların baş kısımlarının biraz genişlemesiyle oluşan ornamentasyona verilen isim. : Apertür olarak sadece yarık taşıyan polenlere verilen isim. : Aynı apertürde birleşmiş bir veya birden fazla porlu ve kolpuslu polenlere verilen isim. : Polenin ekvatoral bölgesine dik olarak uzanan, boyu eninden en az iki defa uzun olan yarık şeklinde apertür. : Porların ya da kolpusların yakınında endekzin kalınlaşması. : Aşağı yukarı sirkular, porda bulunmayan, ektekzindeki belirsiz açıklık. : Retikül, striat ve rugulat ornamentasyonda duvarlar arasında bulunan alan. Mikroretikülat : Muri ve luminaların 1µm den küçük olduğu retikül ornamentasyon. Monokolpat : Polenin tek kolpusa sahip olması.
206 EK-1.(devam) Terminoloji Monoporat Muri Oblat Oblat- sferoidal Onkus Operkulum Ornamentasyon Perforat Periporat Perikolporat Polar eksen Polar görünüş Polen şekli Polygonal Por Poroid : Polenin tek pora sahip olması. : Retikül, striat ve rugulat ornamentasyonda iki luminayı ayıran çeper kısmı. : Polar eksenin, ekvatoral eksene oranının 0,75-0,50 arasında olduğunda polenin aldığı şekil : Polar eksenin, ekvatoral eksene oranının 1,00-0,88 arasında olduğunda polenin aldığı şekil. : Por veya kolpusun altında bulunan intinin kalınlaşmış parçası : Apertür membranı üzerinde bulunan ektekzin ve endekzin parçası. : Ekzinin dıştan yapısal görünüşü. : Tektum yüzeyinin 1 µm çapında küçük çukurluklarla kaplı olması. : Porların ekvator düzlemine bağlı kalmadan yüzeyde düzenli veya düzensiz olarak dağılması. : Por ve kolpusların ekvator düzlemine bağlı kalmadan yüzeyde düzenli veya düzensiz olarak dağılması : Ekvatoral görünüşte bir polenin iki kutbu arasında meridyonel yönde ölçülen ekseni. : Polenin kutuptan görünüşü. : Ekvatoral görünüşte, polenin polar ekseninin ekvatoral eksene oranı ile bulunan özelliği. : Polenin polar görünüşte çok köşeli olması hali. : Ekzin üzerindeki yuvarlak şekilli açıklık (delik) : Porusa benzer belirsiz yuvarlak apertür.
207 EK-1.(devam) Terminoloji Psilat Pseudokolpus Retikülat Rugulat Sferoidal Sirkular Skabrat Stefanoporat Stefanokolpat Stefanokolporat Striat Subizopolar Suboblat Subprolat Sulkus : Tektum yüzeyi düz olan ornamentasyon. : Yalancı yarık. : Polen yüzeyinin ağa benzer yapı ile kaplanması. : Pilum başlarının kısa ve düzensiz sıralar oluşturmasıyla ortaya çıkan ornamentasyon tipi. : Polar eksenin, ekvatoral eksene oranının 0,88-1,00 arasında olması durumu. : Polenin polar görünüşte dairesel olması hali. : Ekzindeki spinüllerin 1 µm den kısa olması. : Porusların ekvatorda dağılmış olması durumu. : Kolpusların ekvatorda dağılmış olması durumu. : Por ve kolpusların ekvatorda dağılmış olması durumu : Yaklaşık olarak birbirine paralel dizilmiş muri ve lüminanın oluşturduğu ekzin yapısı. : Polende distal ve proksimal yüzlerin birbirine kısmen benzemesi durumu. : Polar eksenin, ekvatoral eksene oranının 0,88-0,75 arasında olması durumu. : Polar eksenin, ekvatoral eksene oranının 1,33-1,14 arasında olması durumu. : Ekvatoral eksene dik olarak uzanan uzun kayık şeklindeki oluklar. Tetrad : Anterde polen ana hücrelerinin bölünmesi ile oluşan 4 hücrenin bir arada bulunması durumu. Tetrakolporat : Dört kolpus ve dört pora sahip polen.
208 EK-1.(devam) Terminoloji Tetraporat Triangular Trikolpat Trikolporat Triporat Verrukat Vesikulat Vestibulum : Dört pora sahip polen. : Polenin polar görünüşte üç köşeli olması hali. : Polenin ekvator bölgesine dik uzanan üç kolpus ihtiva etmesi. : Polenin ekvator bölgesine dik uzanan ve ortalarında birer por bulunan üç kolpus ihtiva etmesi. : Polenin ekvatorunda üç por ihtiva etmesi. : Ekzin yüzeyinin vartlarla (siğil) kaplanmasıyla oluşan ornamentasyon. : Polenin balonlu ya da kanatlı yapıda olması. Ekzin tabakalarının porun iç ve dış kısmı arasında bir oyuk oluşturacak şekilde birbirinden ayrılmasıdır.
209 EK-2. Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Adoxaceae Sambucus a. Polar görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Apiaceae c. Ekvatoral görünüş d. Apertür ve ornamentasyon e f Aquifoliaceae-İlex e. Polar görünüş f. Apertür ve ornamentasyon g h Asteraceae g. Polar görünüş h. Ekvatoral görünüşte Apertür ve ornamentasyon Resim 2.1. Adoxaceae familyasından Sambucus; Apiaceae; Aquifoliaceae familyasından İlex ve Asteraceae ye ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
210 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Asteraceae-Anthemis a. Polar görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Asteraceae-Bellis c. Polar görünüş d. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon e f Asteraceae-Carduus e.polar görünüş f. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon g h Asteraceae-Centaurea g. Polar görünüş h. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon Resim 2.2. Asteraceae familyasından Anthemis, Bellis, Carduus ve Centaurea ya ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
211 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Asteraceae-Helianthus a. Polar görünüş b. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon c d Asteraceae-Taraxacum c. Polar görünüş d. Apertür ve ornamentasyon e f Betulaceae e. Polar görünüş f. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon g h Boraginaceae g. Ekvatoral görünüş h. Apertür ve ornamentasyon Resim 2.3. Asteraceae familyasından Helianthus, Taraxacum; Betulaceae ve Boraginaceae ye ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
212 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları Boraginaceae-Cynoglossum a. Ekvatoral görünüş b. Apertür ve ornamentasyon a b c d Boraginaceae-Echium c. Ekvatoral görünüş d. Apertür ve ornamentasyon e f Brassicaceae e. Polar görünüş f. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon Campanulaceae g. Ekvatoral görünüşte h. Apertür ve ornamentasyon g h Resim 2.4. Boraginaceae familyasından Cynoglossum, Echium; Brassicaceae ve Campanulaceae ye ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
213 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Caryophyllaceae a. Apertür ve ornamentasyon b. Apertür ve ornamentasyon c d Chenopodiaceae/ Amaranthaceae c. Apertür ve ornamentasyon d. Apertür ve ornamentasyon e f Cistaceae-Cistus e. Ekvatoral görünüş f. Apertür ve ornamentasyon g h Convolvulaceae g. Apertür ve ornamentasyon h. Apertür ve ornamentasyon Resim 2.5. Caryophyllaceae; Chenopodiaceae/Amaranthaceae; Cistaceae familyasından Cistus ve Convolvulaceae ye ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
214 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Cyperaceae-Carex a. Ekvatoral görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Dipsacaceae c. Polar görünüş d. Apertür ve ornamentasyon e f Ericaceae-Rhododendron e. Polar görünüşte apertür ve ornamentasyon f. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon g h Fabaceae g. Polar görünüş h. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon Resim 2.6. Cyperaceae familyasından Carex; Dipsacaceae; Ericaceae familyasından Rhododendron ve Fabaceae ye ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
215 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Fabaceae-Hedysarum a. Ekvatoral görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Fabaceae-Vicia c. Ekvatoral görünüş d. Apertür ve ornamentasyon e f Fagaceae-Castanea sativa e. Polar görünüş f. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon g h Fagaceae-Quercus g. Polar görünüş h. Apertür ve ornamentasyon Resim 2.7. Fabaceae familyasından Hedysarum ve Vicia; Fagaceae familyasından Castanea sativa ve Quercus a ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
216 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Geraniaceae a. Ekvatoral görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Juglandaceae c. Apertür ve ornamentasyon d. Apertür ve ornamentasyon e f Lamiaceae e. Polar görünüş f. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon g h Lauraceae-Laurus nobilis g. Apertür ve ornamentasyon h. Apertür ve ornamentasyon Resim 2.8. Geraniaceae; Juglandaceae; Lamiaceae ve Lauraceae familyasından Laurus nobilis e ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
217 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Liliaceae a. Distal görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Malvaceae c. Apertür ve ornamentasyon d. Apertür ve ornamentasyon e f Oleaceae e. Polar görünüş f. Apertür ve ornamentasyon g h Onagraceae-Epilobium g. Polar görünüş h. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon Resim 2.9. Liliaceae; Malvaceae; Oleaceae ve Onagraceae familyasından Epilobium a ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
218 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Pinaceae a. Polar görünüş b. Ekvatoral görünüş c d Plantaginaceae-Plantago c. Apertür ve ornamentasyon d. Apertür ve ornamentasyon Poaceae e. Polar görünüşte apertür ve ornamentasyon f. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon e f g h Polygonaceae-Rumex e. Apertür ve ornamentasyon f. Apertür ve ornamentasyon Resim 2.10. Pinaceae; Plantaginaceae familyasından Plantago; Poaceae ve Polygonaceae familyasından Rumex e ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
219 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Ranunculaceae a. Polar görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Rhamnaceae c. Polar görünüş d. Apertür ve ornamentasyon e f Rosaceae e. Polar görünüş f. Apertür ve ornamentasyon g h Rosaceae-Rubus g. Polar görünüş h. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon Resim 2.11. Ranunculaceae; Rhamnaceae; Rosaceae ve Rosaceae familyasından Rubus a ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
220 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Rosaceae-Sanguisorba a. Polar görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Salicaceae-Populus c. Apertür ve ornamentasyon d. Apertür ve ornamentasyon e f Salicaceae-Salix e. Polar görünüş f. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon g h Scrophulariaceae g. Polar görünüş h. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon Resim 2.12. Rosaceae familyasından Sanguisorba; Salicaceae familyasından Populus, Salix ve Scrophulariaceae ye ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
221 EK-2. (devam) Trabzon yöresi ballarında bulunan polenlerin mikrofotoğrafları a b Simaroubaceae-Ailanthus a. Polar görünüş b. Apertür ve ornamentasyon c d Tiliaceae-Tilia c. Polar görünüş d. Ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyon Resim 2.13. Simaroubaceae familyasından Ailanthus ve Tiliaceae familyasından Tilia ya ait polenlerin polar ve ekvatoral görünüşte apertür ve ornamentasyonları
222 EK-3. Toplam polen sayısı (TPS-10 g) çok zengin, zengin, normal ve fakir olan bal örneklerinin mikroskop görüntülerine örnekler Resim 3.1. Çok zengin kategorisinde polen içeren bal örneklerinin mikroskopta görünüşü Resim 3.2. Zengin kategorisinde polen içeren bal örneklerinin mikroskopta görünüşü
223 EK-3. (devam) Toplam polen sayısı (TPS-10 g) çok zengin, zengin, normal ve fakir olan bal örneklerinin mikroskop görüntülerine örnekler Resim 3.3. Normal kategorisinde polen içeren bal örneklerinin mikroskopta görünüşü Resim 3.4. Fakir kategorisinde polen içeren bal örneklerinin mikroskopta görünüşü
224 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Soyadı, adı : FİŞNE, Ahter Uyruğu : T.C. Doğum tarihi ve yeri : 09.07.1982, Trabzon Medeni hali : Evli Telefon : 0 (312) 202 12 10 Faks : 0 (312) 212 22 79 e-mail : ahter@gazi.edu.tr Eğitim Derece Doktora EğitimBirimi GaziÜniversitesi/Biyoloji Mezuniyettarihi 2016 Yüksek Lisans GaziÜniversitesi/Biyoloji 2007 Lisans Karadeniz Teknik Üniversitesi 2004 Lise Trabzon Yunus Emre Anadolu Lisesi 2000 İş Deneyimi Yıl Yer Görev 2005-Halen Gazi Üniversitesi Araştırma Görevlisi Yabancı Dil İngilizce Yayınlar Uluslararası hakemli dergilerde yayımlanan makaleler (SCI-Core, SCI-Expanded) 1. Özler, H., Pehlivan, S., Kahraman, A., Doğan, M., Celep, F., Başer, B., Yavru, A., Bagherpour, S., (2011). Pollen morphology of the genus Salvia L. (Lamiaceae) in Turkey. Flora, 206, 316-327.
225 2. Karavelioğulları, F. A., Çelik, S., Başer, B., Yavru, A. (2011). Verbascum erginhamzaoglui (Scrophulariaceae), a new species from South Anatolia, Turkey. Turkish Journal of Botany, 35, 275-283. 3. Cabi, E., Başer, B., Yavru, A., Polat, F., Toprak, U., Karavelioğulları, F. A. (2011). Scanning electron microscope (SEM) and light microscope (LM) studies on the seed morphology of Verbascum taxa (Scrophulariaceae) and their systematic implications. Australian Journal of Crop Science, 5(6), 660-667. 4. Özler, H., Pehlivan, S., Celep, F., Doğan, M., Kahraman, A., Fişne, A,. Başer, B., Bagherpour, S. (2013). Polen Morphology of Hymenosphace and Aethiopis sections of the genus Salvia (Lamiaceae) in Turkey. Turkish Journal Of Botany, 37, 1070-1084. Diğer indeksler tarafından taranan dergilerde yer alan eserler 1. Cabi, E., Başer, B., Uzunhısarcıklı, M. E., A. Yavru. (2009). Pollen morphology of Alcea L. and Althaea L. genera (Malvaceae) in Turkey. Feddes Repertorium, 120 (7-8), 405-418. 2. Aytaç, Z., Kandemir, A., Fişne, A. (2015). Silene kemahensis (Caryophyllaceae): Erzincan (Türkiye) dan yeni bir Nakılçiçeği (Silene L.) türü. Bağbahçe Bilim, 2(1), 37-42. Uluslararası bilimsel toplantılarda sunulan ve bildiri kitabında (Proceedıngs) basılan poster bildiriler 1. Alan, S., Fişne, A., Cabi, E. (2011). Palynological studies on the genus Calamintha Miller (Lamiaceae) species growing in Turkey. Biosystematics, Berlin, Almanya. 2. Başer, B., Fişne, A., Karavelioğulları, F. A. (2012). Türkiye nin bazı endemik Centaureae L. türlerinin taramalı elektron mikroskobunda (SEM) polen morfolojilerinin araştırılması. 1. Uluslararası Biyoloji Kongresi, Bişkek, Kırgızistan.
226 3. Fişne, A., Pehlivan, S., Başer, B. (2013). Pollen analysis of some honey samples which are produced from Trabzon, Turkey. XXXXIII. International Apicultural Congress (APİMONDİA), Kiev, Ukrayna. Ulusal bilimsel toplantılarda sunulan ve bildiri kitabında basılan poster bildiriler 1. Fişne, A., Pehlivan, S. (2010). Trabzon ili atmosferinde Ambrosia sp. (Asteraceae) poleni. 20. Ulusal Biyoloji Kongresi, Pamukkale Üniversitesi, Denizli. 2. Cabi, E., Fişne, A., Başer, B., Doğan, M., Pehlivan, S. (2011). Hordelymus europaeus (Jessen) Harz (Poaceae: Triticeae) türünün mikromorfolojisi ve palinolojisi. 20. Ulusal (Uluslararası katılımlı) Elektron Mikroskopi Kongresi, Antalya. 3. Özler, H., Pehlivan, S., Celep, F., Kahraman, A., Doğan, M., Fişne, A., Başer, B., Bagherpour, S. (2012). Halk tarafından yaygın olarak kullanılan bazı Salvia L. (Adaçayı) (Lamiaceae) taksonlarının palinolojik özellikleri. 1. Ulusal Disiplinlerarası Çevre Kongresi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya. 4. Fişne, A., Pehlivan, S. (2012). Trabzon ili atmosferinde bulunan Alnus, Carpinus ve Corylus (Betulaceae) cinslerine ait polenlerin araştırılması. 21. Ulusal Biyoloji Kongresi (Uluslararası Katılımlı), Ege Üniversitesi, İzmir. Hobiler Alışveriş, Tiyatro, Müzik
GAZİ GELECEKTİR...