Piyasa Takas Fiyatı'na (PTF) bağlı Sorunlar ve Çözüm Önerileri Son bir senedir devam eden aşırı düşük fiyat seviyesi ne anlama geliyor? Serbest piyasa şartları işliyor her şey yolunda diyebilir miyiz? En temel ifade ile ülkemizde hedeflenen ideal elektrik piyasa yapısı ikili anlaşmalar ile elektrik enerjisinin piyasa fiyatları (PTF) temel alınarak alınıp satılması ve günlük dengesizliklerin gün öncesi piyasasında giderilmesi esasına göre tasarlanmıştır. Sistemin sağlıklı işlemesinin diğer bir önemli olmazsa olmazı ise tüm paydaşların rasyonel kararlar ile hareket etmesidir. Ancak, bugün piyasanın çok önemli bir kısmını oluşturan Kamunun yaptığı ikili anlaşmalar gün öncesi piyasasının verdiği fiyat sinyaline (PTF) uygun yapılmamaktadır. Bu nedenle piyasada oluşan fiyatlar kamu üretim şirketleri kaynaklı piyasa fiyatlarından bağımsız gerçekleşen aşırı üretim nedeni ile düşük seyretmektedir. Bu çalışma rejiminin rasyonel olduğunu söylemek oldukça zordur. Yaklaşık fiyatlar ile bir örnek vermek gerekirse; TETAŞ, Yİ ve YİD doğalgaz çevirim santrallerinden yaklaşık 250TL/MWh ye elektrik satın alıp bunu Görevli Perakende Şirketlerine yaklaşık 177 TL/MWh ye satmaktadır. 2016 senesinde 135 TL/MWh ile bitmesi beklenen yıllık ortalama piyasa takas fiyatı (PTF) temel alındığında TETAŞ serbest piyasa şartlarına uygun bir şekilde hareket etmiş olsa idi piyasada 135 TL/MWh fiyat varken 250 TL/MWh e elektrik satın almazdı. Bunun yerine 50 TL/MWh lik sabit ödemeyi söz konusu Santrallere yapar 200 TL altındaki her fiyattan enerji satın alırdı. Bunu sadece 3.000 MW lik elektrik alımı için dahi yapmış olsa 135 TL/MWh olan PTF azalan arz nedeni 165 TL/MWh e ile çıkar (yapmış olduğumuz oldukça gerçekçi modelleme sonucunda elde edilen fiyattır). 3.000 MW için aldığı her enerji için (200-165=35 TL) 35 TL kar elde edilir. Bu kar doğrudan TETAŞ maliyetlerini düşürmek için kullanılabilirdi. Bu da nihai tüketici maliyetini düşürmek için kullanılabilir. Bu durumda PTF 135TL/MWh değil 165 TL/MWh seviyelerine gelirdi. Yani bugün oluşan fiyatlara bakıp bunun serbest piyasa gereği olduğunu söylemek doğru değildir. Piyasaya PTF den bağımsız yapılan fazladan üretim fiyatı aşağı çekmektedir. Piyasa fiyatlarının üzerinde maliyetle üretim yapmanın maliyetini ise nihai tüketici ödemektedir. Diğer yandan, doğrusu Yİ ve YİD lere ödenecek 50 TL/Mwh lik sabit ücret de boşa da gitmeyecektir. Zira Sözleşme şartlarına uygun olarak gerekirse 6 ay Yİ ve YİD santraller bu şekilde durdurulduğunda bu süre sözleşme süresini sonuna eklenerek 6 ay sadece doğalgaz bedeli ödenerek elektrik üretme hakkı verecektir. Çok büyük ihtimalle de 2018 senesinden sonra doğalgaz fiyatları daha da ucuz olacağından bu ülkemiz için bir avantaj oluşturacaktır.
Peki tüketilmeyen doğalgaz BOTAŞ için 'take or pay' kapsamında sorun oluşturur mu? Hayır. Zira tüketilmeyen doğalgaz ülkemizde son 5 sene içinde kurulmuş çok daha verimli Doğalgaz çevirim santralleri tarafından kullanılacaktır. Üstelik üretim piyasa ihtiyacına göre yapılacağından gereksiz yere doğalgaz tüketilmeyecektir. İki tüketim miktarı arasında fark mutlaka olacaktır ve bu şekilde daha az doğalgaz tüketilecektir. Bu doğaldır. Ancak bu da Botaş ın 'take or pay' süresinin 5 sene olması nedeniyle gelecek yıllar içinde telafi şansı vardır. EÜAŞ ın serbest piyasa fiyatlarına etkisi nasıldır mıdır? EÜAŞ zaman zaman Piyasa şartlarına göre oldukça düşük fiyat ile TETAŞ a satış yaparak TETAŞ maliyetini aşağı çekmek için kullanılmaktadır. Bunun yanında zaman zaman piyasa fiyatlarının özellikle 'peak' saatlerde belli bir seviyenin (200TL/MWh -230 TL/MWh) altında tutmak için elindeki ikili anlaşmaya bağlanmamış boştaki kapasiteyi kullanılmaktadır. Tüketimin EÜAŞ kapasitesini aştığı durumlarda ise gerektiğinde tüketim kısılarak fiyatların bu bandın çok üzerine çıkması engellenmektedir. EÜAŞ ın bu politikası fiyat istikrarı açısından doğru değil mi? Nihai tüketici maliyeti bu şekilde düşük tutulabiliyor. Bu iyi bir şey değil mi? Hayır. Zannedildiğinin tam tersine gün öncesi fiyatların düşük gitmesi nihai tüketicinin daha ucuz enerji tüketmesine hem kısa hem de uzun vadede hizmet etmiyor ve etmeyecektir. Dağıtım Şirketleri portföyünde bulunan ağırlığı ev ve küçük işletme olan serbest olmayan tüketicilerin enerji maliyetlerinin çok büyük oranda TETAŞ elektrik satış fiyatı oluşturuyor. Bu maliyet de 177.5 TL/KWh civarındadır. Az bir kısmı ise Gün Öncesi Piyasasında (GÖP) karşılanmaktadır. Ancak, GÖP den alınan enerjinin fiyatı düştüğünde pik saatlerde maliyet düşse de Dağıtım Şirketlerinin 'off-peak' saatlerde mecburen TETAŞ dan aldığı enerjiyi çoğunlukla sisteme satıyor. Peak saat de fiyatlar zaten ortalama 177.5 den bile düşük 'off peak' de ise ortalaması 50 TL/MWh den bile düşük. Görevli Perakende Şirketlerinin 'Off peak' lerdeki sisteme satıştaki zararı enerji tedarik maliyetini arttırmaktadır. Bu da tarifeye ek maliyet olarak yansımaktadır. Yani sonuç olarak düşük PTF fiyatı nihai tüketici faydasına değildir! Diğer yandan 15.000 MW hacme ulaşmış yenilenebilir enerjinin nihai tüketiciye olan maliyeti PTF düştükçe artmaktadır. YEKDEM Satış fiyatı 215 TL civarında iken ptf 135 TL olduğunda 80 TL/KWh maliyet nihai tüketiciye doğrudan yansırken bu fiyat PTF 165TL/KWh olduğunda 30TL/MWh daha az maliyet yansımaktadır. Bu sene sonunda YEKDEM nedeni ile ortalama 2,5 krş/kwh ila 3 krş/kwh civarındaki bir maliyet nihai tüketiciye bu nedenle yansıyacaktır. PTF Fiyatı ne kadar düşerse Nihai Tüketici de bundan o oranda olumsuz etkilenecektir. Yukarıdaki açıklamalardan özellikle serbest olmayan tüketicilerin de PTF nin düşük olması nedeni ile daha yüksek elektrik bedeli ödeyeceği açıktır.
Diğer yandan fiyatların düşük gitmesinin sistematik olarak sağlanması serbest tüketicilere elektrik satışı yapan şirketlerin üreticilerden fiyat riskine karşı uzun dönemli enerji alımı yapmasını engellemektedir. Bu piyasasının derinleşmesi ve çeşitlenmesinin önünde ciddi bir engeldir. Unutulmamalıdır ki asgari müdehale ve tarafların tamamı için adil kurallar ile işletilen serbest piyasa kuralları enerji arz güvenliğinin ve düşük enerji maliyetinin en güçlü teminatıdır. Serbest Tüketiciler mevcut düşük PTF den faydalanmakta mıdır? Serbest tüketicilerin çok küçük bir kısmı için evet faydalanmaktadır. Ancak bu durum sürdürülebilir değildir. Uzun vadeli enerji tedariki ile güvence altına alınmadıkları için bu portföye sahip olan şirketler fiyatlardaki beklenmeyen bir artış neticesinde bu portföyünü derhal boşaltacaktır. Bu nedenle sürdürülemez bir düşük fiyat politikası sektörün güvenirliliğini ve müşteri memnuniyetini kötü yönde etkilemektedir. Bu da sektörün derinleşmesine ve güvenilirliğine zarar vermektedir. GÖP deki ucuz enerji nin üç temel kaynağı vardır. Birincisi YEKDEM ile üretim yapan 15.000 MW lık portföy. İkincisi sisteme verilmek zorunda kalınan enerji (durdurulamayan kömür santralleri veya fazla enerjisi olan Perakende satış Şirketleri) üçüncüsü ise take or pay e girme tehlikesi olan şirketlerin maliyetine ve bazen maliyetinin bile altında üretim yapması. Sonuç olarak bu kaynaklardan beslenen ucuz enerjinin sürdürülebilir olmadığı açıktır. Sistemi sırtlayan bu oyuncular bu maliyetten kurtulma yönünde hareket etmeleri doğaldır. Sağlıklı olan Serbest Tüketicilerin büyük çoğunluğunun enerjisinin de kaynağı Satış Şirketleri tarafından üreticilerden uzun dönemli yapılan enerji alım anlaşmalarıdır. Bu nedenle birçok serbest tüketici için PTF nin düşük seyretmesinin bir faydası yoktur hatta aşağıda açıklanacağı üzere olumsuz etkisi vardır. Zira basiretli hiç bir perakende satış şirketi portföyünün enerjisini günlük enerji alımları ile karşılamamaktadır. Diğer yandan düşük PTF nedeni oluşan YEKDEM Maliyeti tüm Serbest Tüketicilere yansıtılması gerekmektedir. Bu durumu yönetmesi sözleşme süresi içinde mümkün olmadığı için Satış Şirketleri zaten dar olan marjlarını kaybetmektedir. Bu durum bazen de perakende satış şirketlerinin uzun dönemli elektrik alımdan gün öncesi piyasasından enerji alımına iterek sektörün daha da istikrarsız ve derinlikten yoksun hale gelmesine neden olmaktadır. PTF neden bu kadar önemlidir. Piyasa ikili anlaşmalar piyasası değil mi? PTF sadece doğrudan etkilediği satış hacmini değil aynı zamanda piyasada yapılan tüm ikili anlaşma fiyatlarını doğrudan etkilemektedir. Bu nedenle halen devam eden düşük fiyat nedeni ile ciddi yatırımcılar ikili anlaşmalar ile elektrik satamaz hale gelmiştir. Bunun da ötesinde 4,5 $cent/kwh civarında dolaşmakta olan PTF fiyatı Yatımcıların Türkiye de yeni yatırım yapmasının önündeki en büyük engeldir. Ayrıca, mevcut yatırımların kredi
borçlarını bu piyasa fiyatları ile geri ödemesi imkansızdır. Mevcut yatırımların ödeme güçlüğü içine girmesi yeni bir yatırıma cesaret edilmesini imkansız hale getirmektedir. Yatırımların 5 ila 6 sene civarında tamamlandığı düşünülürse düşük PTF fiyatları ne bugün ne ilerde yaratacağı üretimde yetersizlik nedeni ile yaşanacak daralma nedeni ile nihai tüketici için iyi olmayacağı açıktır. Özellikle ciddi bir borçluluk yükü taşıyan yeni üretim santralleri veya özelleştirmeden yeni devralınmış santrallerin kredi borçlarını bu fiyatlar ile ödemesi imkansız hale gelmiştir. Bu yatırımlar için gerekli kredinin neredeyse tamamının yerli bankalarımız tarafında karşılandığı düşünülürse yaşanabilecek bir finansal sorun tüm sektörleri oldukça olumsuz etkileme potansiyeli vardır. Peki o zaman piyasa fiyatı temelinde oluşan tüm sorunların çözümü nedir? En yalın ifade ile gerçek serbest piyasa şartlarını tam anlamıyla oluşturmaktır. Sadece özel sektör için değil. Kamu Şirketleri için de. Aksi durumda serbest piyasadan söz etmek mümkün değildir. Serbest piyasa kuralları hem özel hem de kamu şirketleri için doğrudur ve uygulanmalıdır. Norveç bunun en iyi örneğidir. Mülkiyetin ağırlıklı devlette olmasına rağmen piyasa tamamen serbest piyasa kurallarına göre sorunsuz ve rasyonel bir şekilde işlemektedir. Daha net bir ifade ile. TETAŞ da EÜAŞ da özel sektör Şirketleri gibi yönetilmelidir. Yani piyasada 135 TL ye enerji varken 200 TL ye enerji almamalıdır, karını ve verimliliğini maksimize etmeye odaklanmalıdır. Müşterisi olan Perakende Satış Şirketlerine taleplerine uygun profilde enerji satmalıdır. Gece saatlerinde satılan fazla enerji aynı şekilde şekilde bedelsiz gün öncesine piyasasına sunulmakta oluşan maliyet nihai tüketici maliyetlerine yansıtılmaktadır. Bugünlerde günün 5 ila altı hafta sonları 10 saat sıfır fiyat çıkmasının bir nedeni de budur. TETAŞ elinde bulunan sözleşmeleri kendine sunduğu hakları piyasa şartlarına uygun hareket edebilmek için sonuna kadar kullanmalıdır. Yukarı da anlatılan sabit ücreti ödeyip Perakende Satış Şirketlerine olan ikili anlaşma yükümlüğünü daha ucuz maliyet ile karşılamak gibi. Diğer yandan, serbest olmayan tüketicilere de ulusal tarife adında satış fiyatı belirlenmesinde piyasanın derinleşmesinin önündeki en büyük engellerden birisidir. Kanunda yer alan son kaynak tedarik tarifesine bir an önce geçilmelidir. Bu yapıya geçmek için gerekli şartlar fazlası ile oluşmuştur. Beklenmesi doğru değildir. Enerji arz fazlamızın oluştuğu bugünler bir fırsattır. Serbest Tüketicilere yapılan tarife uygulaması Satıcı ile Müşterinin kendi aralarında istedikleri şartlar ile uzun dönemli alış satış kontratı yapmalarını imkansız hale gelmektedir. Satıcı üç er aylık dönemlerde belirlenen ve kendi üretim veya tedarik maliyeti ile ilgisi olmadan oluşturulan tarifelerin tehdidi altındadır. Bu nedenle uzun dönemli enerji alım kontratı yapması da zorlaşmaktadır.
Serbest Tüketicilere tarife yapılmaz ise Serbest Tüketiciler yüksek maliyetlerle elektrik almak zorunda kalmaz mı? Hayır. Türkiye de oldukça dinamik bir elektrik satış rekabeti vardır. Bu nedenle serbest tüketicilere elektrik satış fiyatı her zaman ulusal tarifenin altında olmuştur. Yani serbest olmayan tüketicilere tarife yapmanın pratikte bir faydası yoktur. O zaman Serbest Tüketicilere tarife yapmakta ne zarar var? Satış fiyatlarının her zaman ulusal tarifeye göre artması veya azalması beklentisi doğurması nedeni ile müşteri ile satıcı arasında sorunlara yol açıp uzun dönemli kontratları engellemektedir. Zaman zaman yapılan tarifler ile belirli tarife gruplarına satış yapmak geçmişte imkansız hale gelmiş sonraki tarife dönemlerinde bu tekrar mümkün hale gelmiştir. Yaratılan bu tedirginliğin yol açtığı istikrarsızlığın piyasanın derinleşmesi üzerinde çok olumsuz etkisi vardır. Sonuç olarak PTF nin yapay olarak düşük tutulmasının bir dizi kısa, orta ve uzun vadede de zararı varken PTF nin olması gereken yerde olmasının da aynı şekilde birçok faydası vardır. Zararı yoktur. Bu nedenle kamu özel tüm kurum ve kuruluşların serbest piyasa şartlarına eşit şekilde uyması ve rasyonel bir özel kurum gibi hareket etmesi elzemdir.