İş yeri atmosferi- Dedektör tüplü kısa dönemli ölüçüm sistemleri-özellikler ve deney metotları

TÜRK STANDARDI TS EN 1231 Nisan 2000 ICS 13.040.30 İş yeri atmosferi- Dedektör tüplü kısa dönemli ölüçüm sistemleri-özellikler ve deney metotları Workplace atmospheres-short term detector tube measurement systems-requirements and test methods Air des lieux de travail - Systèmes de mesurage par tube détecteur à court terme - Exigences et méthodes d'essai Arbeitsplatzatmosphäre - Kurzzeitprüfröhrchen - Meßeinrichtungen - Anforderungen und Prüfverfahren EN 1231:1996 Standardının Türkçe Tercümesidir. TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA

ICS 13.040.30 TÜRK STANDARDI Milli Önsöz TS EN 1231 : 2000-04 EN 1231:1996 - Bu standard; CEN tarafından onaylanan ve Nisan 2000 tarihinde TS EN 1231:2000 numaralı Türk standardı olarak kabul edilen EN 1231:1996 standardı esas alınarak, Türk Standardları Enstitüsü Çevre İhtisas Kurulu 'na bağlı TK2: Çevre Teknik Komitesi marifetiyle Türkçeye tercüme edilmiş, TSE Teknik Kurulu'nun 04.04.2000 tarihli toplantısında kabul edilerek yayımına karar verilmiştir. - CEN/CENELEC resmi dillerinde yayınlanan diğer standard metinleri ile aynı haklara sahiptir. - Bu standardda kullanılan bazı kelime ve/veya ifadeler patent haklarına konu olabilir. Böyle bir patent hakkının belirlenmesi durumunda TSE sorumlu tutulamaz. - Bu standardda atıf yapılan standardların milli karşılıkları aşağıda verilmiştir. TS EN 1231 : 2000 standardı, EN 1231:1996 standardı ile birebir aynı olup, Avrupa Standardizasyon Komitesi 'nin (rue de Stassart, 36 B-1050 Brussels) izniyle basılmıştır. Avrupa Standardlarının herhangi bir şekilde ve herhangi bir yolla tüm kullanım hakları Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) ve üye ülkelerine aittir. TSE TÜRK kanalıyla STANDARDLARININ CEN'den yazılı izin TELiF almaksızın HAKKI TSE'YE çoğaltılamaz. AiTTiR. STANDARDIN BU NÜSHASININ KULLANIM izni TSE TARAFINDAN

EN, ISO, IEC Adı TS No Adı vb. No (İngilizce) (Türkçe) EN 482 Workplace atmospheres - General requirements for the performance of procedures for the measurement of chemical agents TS EN 482 EN 50014 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - General requirements TS IEC 60079-0 NEQ İşyeri Havası - Kimyasal Maddelerin ölçülmesi İle İlgili İşlemlerin Performansı İçin Genel Kurallar Potansiyel Patlayıcı Atmosferler İçin Elektrik Cihazları - Genel Kurallar ISO 7504 Gas analysis - Vocabulary TS 9793 Gaz Analizi - Terimler ve Tarifler

AVRUPA STANDARDI EUROPEAN STANDARD NORME EUROPÉENNE EUROPÄISCHE NORM TS EN 1231 : 2000-04 EN 1231:1996 ICS 13.040.30 İş yeri atmosferi- Dedektör tüplü kısa dönemli ölüçüm sistemleri-özellikler ve deney metotları Workplace atmospheres-short term detector tube measurement systems-requirements and Air des lieux de travail - Systèmes de mesurage par tube détecteur à court terme - Exigences et méthodes d'essai Arbeitsplatzatmosphäre - Kurzzeitprüfröhrchen - Meßeinrichtungen - Anforderungen und Prüfverfahren Bu Avrupa standardı CEN tarafından 25 Kasım 1996 tarihinde kabul edilmiştir. CEN/CENELEC üyeleri, bu Avrupa Standardına hiçbir değişiklik yapmaksızın ulusal standard statüsü veren koşulları öngören CEN/CENELEC İç Tüzüğü ne uymak zorundadırlar. Bu tür ulusal standardlarla ilgili güncel listeler ve bibliyografik atıflar, CEN/CENELEC Yönetim Merkezi ne veya herhangi bir CEN/CENELEC üyesine başvurarak elde edilebilir. Bu Avrupa Standardı, üç resmi dilde (İngilizce, Fransızca, Almanca) yayınlanmıştır. Başka herhangi bir dile tercümesi, CEN/CENELEC üyesinin sorumluluğundadır ve resmi sürümleri ile aynı statüde olduğu CEN/CENELEC Yönetim Merkezi ne bildirilir. CEN üyeleri sırasıyla, Almanya, Avusturya, Birleşik Krallık, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, Yunanistan'ın millî standard kuruluşlarıdır. AVRUPA STANDARDİZASYON KOMİTESİ EUROPEAN COMMITTEE FOR STANDARDIZATION COMITÉ EUROPÉEN DE NORMALISATION EUROPÄISCHES KOMITEE FÜR NORMUNG Yönetim Merkezi : rue de Stassart, 36 B-1050 Brussels 1996 CEN Dünya genelinde herhangi bir şekilde ve herhangi bir yolla tüm kullanım hakları CEN ulusal üyelerine aittir. Ref No:EN 1231:1996

İÇİNDEKİLER 0 Giriş......4 1 - Kapsam...4 2 - Atıf yapılan standardlar...4 3 - Tarifler...4 4 - Özellikler...5 5 - Genel deney şartları...7 6 - Deney metotları...8 7 - Deney raporu...11 8 - İşaretleme...12 Ek A (Bilgi için) Vuruş hacminin belirlenmesine örnekler.. 13 Ek B (Bilgi için) Kaynaklar.......14

ICS 13.040.30 TS EN 1231 : 2000-04 EN 1231:1996 Önsöz Bu Avrupa Standardı, CEN/TC 137 Kimyasal ve biyolojik maddelere maruz kalan işyerlerinin değerlendirilmesi " teknik komitesi tarafından hazırlanmıştır. Bu Avrupa Standardına en geç Haziran 1997 tarihine kadar aynı metni yayınlayarak ya da onay duyurusu yayınlayarak ulusal standart statüsü verilmeli ve çelişen ulusal standartlar en geç Haziran 1997 tarihine kadar yürürlükten kaldırılmalıdır. CEN/CENELEC İç Yönetmeliklerine göre, bu Avrupa Standardının ulusal standart olarak uygulamaya alınmasından sorumlu ulusal standart kuruluşlarının ülkeleri sırasıyla; Almanya, Avusturya, Belçika, Birleşik Krallık, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Lüksemburg, Norveç, Portekiz ve Yunanistan dır. 3

0 Giriş EN 482 ile bağlantılı olarak, iş yeri havasındaki kimyasal maddelerin derişiminin tayininde dedektör tüp yöntemiyle ilgili bir standard oluşturmak için bir ihtiyaç belirlenmiştir. Kısa süreli bir dedektör tüp ölçme sistemi, uyumlu bir tüp pompasına bağlı bir dedektör tüp içerir. İş yeri havasındaki belirli bir kimyasal madde tüpe çekildiği zaman, derişime karşılık gelen bir renk değişmesi gözlenir. Kısa süreli dedektör tüp ölçme sisteminin birçok uygulaması vardır. Bu Avrupa Standardı, iş yeri havasının izlenmesi için kullanılan dedektör tüpleri kapsar. Bu tüpler, ilgilenilen kimyasal maddenin sınır değeri her bir dedektör tüpün ölçme aralığının içinde kalması ve bu ölçme aralığı için toplam belirsizliğin gereklerinin karşılanması kaydıyla EN 482 de belirtilen, örneğin Sınır değer ile karşılaştırma için ölçme ve Periyodik ölçmeler gibi ölçme işleri için kullanılabilir. Farklı gerekleri olan EN 482 de açıklanan diğer ölçme işleri için toplam belirsizlik uygun olarak hesaplanabilir. NOT: Bu Avrupa Standardı, emisyon ölçmeleri, sıkıştırılmış hava veya teknik gaz analizleri gibi diğer uygulamalarda kullanılan dedektör tüp ölçme sistemlerinin performansının değerlendirilmesi için kullanılabilir. EN 482 ye göre ölçme aralığının kapsanması için kısıtlı fakat birbirini tamamlayan ve ölçme aralıkları örtüşen iki dedektör tüpünün bir birlikteliği de kullanılabilir. Bu Avrupa Standardının gereklerini karşılayan uygun işlemleri veya cihazları seçmek, başlıca kullanıcının sorumluluğudur. Bunu yapmanın bir yolu, bilginin veya doğrulamanın üreticiden alınmasıdır. Dedektör tüp pompasının yapımında kullanılan malzemeler, üreticinin talimatlarına göre kullanıldığında en az üç yıl süreyle işlevini muhafaza etmelidir. Bu Avrupa Standardı, üreticiler, deney yerleri, belgelendirme kuruluşu ve kullanıcılara performansın değerlendirilmesi için tutarlı bir yaklaşım sağlar. Dedektör tüplerinin belirtilen laboratuvar koşullarında performans gereklerini karşılamasının sağlanması üreticinin başlıca sorumluluğudur. 1 - KAPSAM Bu standard, işyeri atmosferinde belirli kimyasal maddelerin derişiminin kısa vadeli ölçülmesinde kullanılan leke uzunluğu (length-of-stain) detektör tüpler ve bunlara bağlı pompaların (detektör tüple ölçüm sistemi) tanımlanan laboratuvar şartlarında performans özelliklerini ve deney metotlarını kapsar. 2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar Aşağıdaki atıf dokümanları, bu dokümanın uygulanması için zaruridir. Tarih belirtilen atıflarda, belirtilmiş olan baskı geçerlidir. Tarih belirtilmemiş atıflarda, atıf yapılan dokümanın en son baskısı (tadiller dahil) kullanılır. EN 482, Workplace atmospheres - General requirements for the performance of procedures for the measurement of chemical agents (İşyeri Havası - Kimyasal Maddelerin ölçülmesi İle İlgili İşlemlerin Performansı İçin Genel Kurallar) EN 50014, Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - General requirements (Potansiyel Patlayıcı Atmosferler İçin Elektrik Cihazları - Genel Kurallar) ISO 7504, Gas analysis - Vocabulary (Gaz Analizi - Terimler ve Tarifler) 3 - TARİFLER Bu standardda aşağıdaki tarifler geçerlidir. 3.1 - Kimyasal Madde, Toplam Belirsizlik, Belirlenen Ölçüm Aralığı, Gerçek Değer, bu terimlerin tarifleri TS EN 482 de verilmektedir. 3.2 - Detektör Tüpü Leke Uzunluğu (Bundan Sonra Detektör Tüp Olarak Anılacaktır), içerisinden atmosfer numunesi geçirildiğinde renk değiştirecek bir kimyasal reaktif ihtiva eden bir cam tüptür. Oluşan lekenin belirlenen ölçeğe göre uzunluğu, hava içerisinde bulunan kimyasal maddenin derişiminin hesaplanmasında kullanılır. 3.3 - Kısa Süreli Detektör Tüp, havada bulunan belirli bir kimyasal maddenin derişimini kısa zamanda (< 15 dakika) ölçmeye yarayan detektör tüptür. 4

3.4 - Detektör Tüp Ölçüm Sistemi, bir detektör tüp (Madde 3.2) ve bir detektör tüp pompasından oluşan komple bir ölçüm sistemidir. 3.5 - Bozucu Etkiye Neden Olan Madde, hava numunesi içerisinde bulunan ve detektör tüpteki ölçümü etkileyebilecek, analit dışındaki herhangi bir maddedir. 3.6 - Kalibrasyon Gaz Karışımı, muhtevası (P) belli olan ve genellikle bir veya daha fazla kalibrasyon bileşiği ve tamamlayıcı bir gaz ihtiva eden gazdır TS 9793 (ISO 7504). 3.7 - Tamamlayıcı Gaz, karışımın kalibrasyona hazır olmasını sağlayan ve genellikle en bol miktarda bulunan bileşiktir (saf veya gaz karışımı olabilir) TS 9793 (ISO 7504). 4 - ÖZELLİKLER NOT - Detektör tüplü fonksiyonel ölçüm sistemi, bir detektör tüp ve uygun bir pompa ihtiva eder. Genellikle detektör tüplü ölçüm sistemleri aynı imalâtçı tarafından kalibre edilir ve satılır. 4.1 - DETEKTÖR TÜPLER 4.1.1 - Toplam Belirsizlik Belirlenen ölçüm aralığının en alt sınırında bağıl toplam belirsizlik % 50, belirlenen ölçüm aralığının % 20 si ve daha yukarısında toplam belirsizlik % 30 olmalıdır. 4.1.2 - Belirlenen Ölçüm Aralığı Detektör tüpün Madde 4.1.1 de verilen toplam belirsizlik için gerekli şartlara uygun ölçüm yapabileceği ölçüm aralığı üretici tarafından belirtilmelidir. Detektör tüp üzerinde belirtilen ölçüm aralığı üreticinin kullanma talimatlarında belirtilen aralığa uygun olmalıdır. Belirtilen ölçüm aralığının aşılabileceği durumlarda bu husus kullanma talimatlarında belirtilmelidir. 4.1.3 - Tekrar Kullanılabilen Tüpler Tekrar kullanılabilen tüplerde okunan önceki değer sıfır olduğu durumda tüpün takibeden ölçüm için kullanılabileceği zaman aralığı üretici tarafından belirtilmelidir. Bu zaman aralığında detektör tüp Madde 4.1.1 ve Madde 4.1.5 de belirtilen şartlara uymalıdır. 4.1.4 - Ölçek Ölçekte tüpün eksenine dik en az üç çizgi olmalı ve bunlara karşılık gelen derişim veya eşleniği olan değerler belirtilmelidir. Çizgilerin kalınlığı en fazla, 0,7 mm (gösterge seviyesinin başlangıcındaki çizgi hariç), uzunluğu en az 3 mm ve baskı boyu en az 1,5 mm olmalıdır. Ölçeğe göre gerekli pompa vuruş sayısı veya numune hacmi belirtilmelidir. Detektör tüp ölçekleri v/v veya m/v cinsinden derecelendirilmeli veya aynı birimlerde hazırlanmış bir kalibrasyon grafiği olmalıdır. 4.1.5 - Lekenin Değerlendirilmesi Leke, atmosfer numunesinin ölçümünden sonra en az 2 dakika sabit kalmalı ve açıkça görünür olmalıdır. Ölçüm aralığının % 20 sinde ve üstünde, tüpün bütün çevresi boyunca, leke uzunluğundaki azamî değişme, lekenin azim uzunluktaki boyunun (mm cinsinden ölçülür) % 25 ini geçmemelidir. 4.1.6 - Raf Ömrü Detektör tüpün raf ömrünün, üreticinin tavsiyelerine uygun olarak muhafaza edildiği takdirde ne kadar olacağı tüpün paketinde belirtilmelidir. Raf ömrünün sonunda, detektör tüp Madde 4.1.1 ve Madde 4.1.5 deki şartlara uymalıdır. 4.1.7 - Mekanik Mukavemet 5

Detektör tüp, Madde 6.1.7 de yer alan deneylerin ardından bütünlüğünü koruyabilmeli ve Madde 4.1.1 ile Madde 4.1.5 deki şartlara uymalıdır. 4.1.8 - Isıl Kararlılık Detektör tüpler önce -5 C da 24 saat, daha sonra da +60 C da 24 saat bekletildikten sonra, oda sıcaklığına geldiğinde, Madde 4.1.1 ile Madde 4.1.5 de belirtilen şartları sağlayabilmelidir. 4.1.9 - Detektör Tüplerin Paketlenmesi Kutu birden fazla tüp ihtiva ediyorsa, tekrar kapatılabilir olmalıdır. Üretici, tüplerin ışıktan korunmasını öngörüyorsa, kutu bu şartı sağlayacak şekilde olmalıdır. Madde 6.1.7 de belirtilen deneylerin ardından, detektör tüplerin bulunduğu kutu bütünlüğünü korumalıdır. 4.1.10 - Bozucu Etkiler Bozucu etkiye sahip maddelerin etkileri hakkında üretici tarafından kullanma talimatında (Madde 4.1.13c) bilgi verilmelidir. Lekenin tamamen oluşmasını engelleyebilecek etkenler hakkında bilgi verilmelidir. 4.1.11 - Aşırı Yükleme Belirlenen ölçme aralığının üst sınırından on kat büyük bir derişimde kullanılan detektör tüpte, en az 2 dakika süresince aşırı yükleme gözlenir. 4.1.12 - İklim Etkileri Üretici, belirlenen ölçüm aralığının geçerli olduğu sıcaklık ve nem değerlerini belirtmelidir. Sıcaklık aralığı en az 10 C ile 30 C, bağıl nem aralığı ise % 20 ile % 80 arasında olmalıdır. Bu aralıkların dışında düzeltme katsayıları (Madde 6.1.12) kullanılarak Madde 4.1.1 ile Madde 4.1.5 deki şartlar sağlanabilir olmalıdır. 4.1.13 - Kullanma Talimatı Detektör tüp kutularının üzerindeki kullanma talimatı, tüplerin satılacağı ülkelerin dilinde olmalıdır. Bu talimat en azından aşağıdaki bilgileri ihtiva etmelidir: a) Tüpün açılması ve pompaya yerleştirilmesi dahil kullanımına ilişkin kurallar, b) Her kullanımdan önce detektör tüp pompasında kaçak olup olmadığının kontrolu ile ilgili kurallar, c) Sistemde meydana gelebilecek tepkime ve renk değişiklikleri ile toplam belirsizliğin belirlenen seviye üzerine çıkmasına neden olacak su dahil diğer gaz ve buharlarla ilgili gerekli bilgiler, d) Istenirse, diğer muhtemel bozucu etkiye sahip maddelerle ilgili bilgiler, e) Mümkünse, tehlikeli reaktifler ve tepkimelere ilişkin bilgiler, f) Tüplerden zararlı maddelerin atılması söz konusu ise ulusal yönetmeliklere uygun bertaraf için gerekli bilgiler, g) Bir pompa vuruşunun tamamlanması için gerekli süre, h) Tekrar kullanım ile ilgili sınırlamalar, i) Ölçümlerin değerlendirilmesi, sonuçların hesaplanması ve gerekiyorsa sıcaklık ile nem için düzeltme katsayıları, j) Detektör tüp pompalarının işletme talimatı için referans, k) Detektör tüp pompalarının özellikleri, l) Depolama ve taşıma ile ilgili bilgiler. 4.2 - DETEKTÖR TÜP POMPASI 4.2.1 - Vuruş Hacmi Madde 6.2.1 e uygun olarak denendiğinde, pompa her bir vuruşda (100 5) ml hava numunesi alabilmelidir. 4.2.2 - Sızıntı 6

Detektör tüpü ile pompa arasındaki bağlantı, pompanın ilk vuruşundaki sızıntı debisi, 3 ml/min i geçmeyecek kadar sıkı olmalıdır. 4.2.3 - Vuruş Süresi Akış kontrolüne karşı kullanılan detektör tüp pompasının tipik bir detektör tüp (Madde 5.5) için vuruş süresi, ortalama değerin % 20 si kadar olmalıdır. Vuruş süresinin bittiği açıkça fark edilebilmelidir. İlgili şartlar kullanma talimatında belirtilmelidir. 4.2.4 - Mekanik Mukavemet Madde 6.2.4 deki deneyden sonra, pompa Madde 4.2.1, Madde 4.2.2 ve Madde 4.2.3 deki şartları sağlamalıdır. 4.2.5 - Mekanik Fonksiyon Pompa, Madde 5.5 deki dirençte 5000 vuruş yaptıktan sonra, Madde 4.2.1, Madde 4.2.2 ve Madde 4.2.3 deki şartları sağlamalıdır. 4.2.6 - Patlama Tehlikesi (sadece elektrikle çalışan pompalar için) Üretici tarafından pompanın patlama tehlikesi olan yerlerde kullanılabileceği belirtilmişse, TS EN 50014 deki şartlar sağlanmalıdır. 4.2.7 - Kullanma Talimatı Pompayla birlikte verilen kullanma talimatı, pompanın satılacağı ülkenin dilinde hazırlanmalıdır. Bu talimat en azından aşağıdaki bilgileri kapsamalıdır: a) Kullanma talimatı, b) Her kullanımdan önce yapılması gereken sızıntı tesbiti deneylerine ilişkin bilgiler, c) Bakım talimatı, d) Detektör tüpünün kullanma bilgilerine referans, e) Vuruş hacmi, f) Bir vuruşun bittiğini gösteren kriter. 5 - GENEL DENEY ŞARTLARI NOT - Bu standarda uygun olduğu tesbit edilmiş olan detektör tüp ölçüm sisteminin parçalarının tekrar denenmesine gerek yoktur. 5.1 - REAKTİFLER Kalibrasyon gaz karışımları ISO standardları veya diğer ilgili standardlarda (Ek B) uygun görülen metotlara göre hazırlanmalıdır. 5.2 - CİHAZLAR 5.2.1 - Normal laboratuvar cihaz ve malzemeleri. 5.2.2 - Cam veya PTFE gibi inert bir malzemeden imal edilmiş ve içerisinden kalibrasyon gaz karışımının geçirileceği bir baca. 5.2.3 - Üretim sisteminden geçen gazın akış hızının ölçülmesi, kontrol edilmesi ve sistematik olarak değiştirilmesi, kalibrasyon gaz karışımının (ilgili ISO standardları Ek B) bileşimi, sıcaklığı ve bağıl neminin belirlenmesine ilişkin kurallar. 5.3 - BAĞIMSIZ METOT Kalibrasyon gaz karışımının bileşiminin belirlenmesi için uygun bir bağımsız metot kullanılmalıdır. Kalibrasyon gaz karışımının bileşimi ve belirsizlik değeri, deney raporunda belirtilmelidir. 7

5.4 - DETEKTÖR TÜPLERİ İÇİN DENEY ŞARTLARI Aksi belirtilmediği takdirde deney işlemi, aşağıdaki iklim şartlarında gerçekleştirilmelidir: yorum [ND]: ksi sıcaklık: (22 3) C, nem : (10 2) g/m 3, basınç : (1013 30) hpa. Belirtilen aralığın dışındaki basınçlarda ölçülen değerler 1013 hpa ya göre düzeltilmelidir. 5.5 - POMPALAR İÇİN DENEY ŞARTLARI Pompa, Madde 6.2.1, Madde 6.2.3 ve Madde 6.2.5 e göre detektör tüplerinin pompaya bağlı oldukları zamanki dirençte ve aşağıdaki basınç düşmelerinden birinde denenmelidir. a) (140 10) hpa, akış hızı 500 ml/min, b) (430 30) hpa, akış hızı 100 ml/min. 6 - DENEY METOTLARI 6.1 - DETEKTÖR TÜPLERİ 6.1.1 - Genel Belirsizlik Belirlenen ölçüm aralığının en altı, en üstü ve %20 sine eşit derişimlerde üç adet kalibrasyon gaz karışımı hazırlanır. Genel belirsizlik, aşağıdaki eşitlik kullanılarak TS EN 482 göre yüzde cinsinden hesaplanır: Toplam Belirsizlik = x - x + 2s kar x kar x 100 Burada; x : n defa tekrar edilen ölçüm sonuçlarının ortalaması, x kar : derişime karşılık gelen gerçek veya kabul edilen değer, s : ölçümün standard sapması dır. İki tane ölçüm aralığı olan detektör tüplerde deney işlemi her bir aralık için ayrı ayrı yapılır. NOT - Uygun istatistik hesapları ile genel belirsizlik değerlendirilirken, kalibrasyon gaz karışımı derişiminin belirsizliği dikkate alınmalıdır. 6.1.2 - Belirlenen Ölçüm Aralığı Kullanım talimatında ve detektör tüpün üzerinde belirtilen ölçüm aralıklarının tam ve birbirinin aynısı olduğu belirlenmelidir. 6.1.3 - Tekrar Kullanılabilir Tüpler 8

On adet detektör tüp, kullanma talimatında belirlenen azamî hacme kadar tamamlayıcı gaz ile deneye tabii tutulur. Genel belirsizlik, Madde 6.1.1 de tanımlanan şekilde belirlenen ölçüm aralığının %20 ve %30 u arasındaki derişimlerde belirlenir. Birkaç ölçüm aralığı olan tüpler için deney, en düşük olanında gerçekleştirilir. 6.1.4 - Ölçek Tayin ve görsel kontrol. 6.1.5 - Lekenin Değerlendirilmesi Madde 6.1.1 de tanımlanan her bir tayin serisinde yer alan 2 tüpteki renkli bölge, 2 dakika boyunca izlenir. Madde 6.1.1 e göre yapılan tayinlerde kullanılan tüplerde oluşan renkli bölgelerin herhangi birinde belirgin bir değişim gözleniyorsa, en büyük (I max ) ve en küçük (I min ) olanların uzunluğu milimetre cinsinden ölçülür ve aşağıdaki eşitlik kullanılarak sapmanın yüzdesi hesaplanır: Sapma = I max - I I max min x 100 6.1.6 - Raf Ömrü Üretici tarafından belirtilen raf ömrünün son üç ayında Madde 6.1.1 ve Madde 6.1.5 deki deneyler gerçekleştirilir. Deneyler, on adet detektör tüp kullanılarak, belirlenen ölçüm aralığının % 20 ile % 30 u arasındaki derişimlerde gerçekleştirilir. 6.1.7 - Mekanik Mukavemet 6.1.7.1 - Cihaz 1 - Tüp Sabitleyici 2 - Basma mili 3 - Disk ŞEKİL 1 6.1.7.2 - İşlem Detektör tüpler, paketleri açılmadan, deney cihazına yatay ve düşey olarak yerleştirilir ve sıkıca sabitlenir. Numunenin yerleştirildiği cihazın brüt kütlesi, basma mili dahil (3 0,5) kg dır. Her bir deneyde 2000 vuruş olmalıdır. Vuruş sıklığı, yeni detektör tüp paketlerinin, iki vuruş arasında kalan sürede hazırlanabileceği şekilde belirlenmelidir (örneğin, 15 dakikada 2000 vuruş). Dolgu tabakaları ve tutucu elemanlar gözle kontrol edildikten sonra, iki seriden onar adet detektör tüp Madde 9

6.1.1 ve Madde 6.1.5 deki ölçme sapmaları ve okunan değerler dikkate alınarak denenmelidir. Deneyler, belirlenen ölçüm aralığının % 20 si ile % 30 u arasındaki derişimlerde gerçekleştirilmelidir. Birkaç ölçüm aralığı olan tüplerde deneyler en küçük olanında gerçekleştirilmelidir. 6.1.8 - Isıl Kararlılık Detektör tüpler -5 C ve +60 C da peşpeşe 24 saat bekletilir. Oda sıcaklığına geldikten sonra, 10 adet tüp Madde 6.1.1 ve Madde 6.1.5 deki ölçme sapmaları ve okunan değerler dikkate alınarak denenmelidir. Deneyler, belirlenen ölçüm aralığının % 20 si ile % 30 u arasındaki derişimlerde gerçekleştirilmelidir. Birkaç ölçüm aralığı olan tüplerde, deneyler, en küçük olanında gerçekleştirilmelidir. 6.1.9 - Detektör Tüplerin Paketlenmesi Gözle kontrol edilir. 6.1.10 - Bozucu Etkiler Kullanım kılavuzunda (Madde 4.1.13c) bu bilgilere yer verilip verilmediği kontrol edilir. NOT - Kullanma kılavuzunda, bozucu etkilerin lekenin oluşumunu engelleyeceği şeklinde bilgiler mevcutsa, muhtemel etkiler ve deney gereksinimleri göz önünde bulundurulmalıdır. 6.1.11 - Aşırı Yükleme Belirlenen ölçüm aralığının 10 kat üzerinde 3 adet detektör tüp denenir. Belirlenen ölçüm aralığının üst sınırı, derişimin % 10 u veya üzerindeyse deneyler seyreltme yapılmadan gerçekleştirilir. Birden fazla ölçekli detektör tüplerde deney, en yüksek üst sınıra sahip olan ölçekte uygun vuruş sayısında gerçekleştirilir. 6.1.12 - İklim Okunan değer ve sapma Madde 6.1.1 ve Madde 6.1.5 e uygun olarak aşağıdaki iklim şartlarının her birinde 10 adet detektör tüp kullanılarak denenir: a) sıcaklık: (10 2) C, basınç : (1013 30) hpa, nem : (2 0,5) g/m 3, b) sıcaklık : (30 2) C, basınç : (1013 30) hpa, nem : (25 2) g/m 3. Deney, belirlenen ölçüm aralığının % 20 si ile % 30 u arasındaki derişim değerlerinde gerçekleştirilir. Birkaç ölçme aralığı olan tüplerde, deney bütün aralıklarda gerçekleştirilir. Kullanma kılavuzunda (Madde 4.1.12), iklim şartları için daha geniş bir aralık belirtilmişse, yukarıdaki aralıklar genişletilebilir. 6.1.13 - Kullanma Talimatı Bilgiler bütünlük ve doğruluk açısıdan kontrol edilmelidir. 6.2 - DETEKTÖR TÜP POMPALARI 6.2.1 - Vuruş Hacmi 90 ml ile 100 ml arasında ölçme aralığına ve en fazla 1 ml belirsizliğe sahip olan bir hacim ölçme cihazı ile denenir. Vuruş hacmi, kullanma talimatında belirtildiği şekilde, pompa vuruşunun sonunda ölçülür, ikinci ölçme 30 saniye sonra yapılır. İki değer de (100 5) ml aralığında yer almalıdır. Her bir detektör tüp, altı defa denenir. NOT - Ek A da, uygun metotlara örnekler verilmektedir. 6.2.2 - Sızıntı 10

6.2.2.1 - Basınç Deneyi Detektör tüp pompası manometreye sıkıca bağlanır. Pompa vuruşu başlatılır. Basınç düşmesi anında okunur. Bir dakika sonra basınç düşmesi tekrar okunur. 6.2.2.2 - Hacim Deneyi Madde 6.2.1 e uygun bir hacim ölçme cihazı kullanılır. Detektör tüp pompası cihaza kesici vana ile birleştirilir. Pompa vuruşu vana kapalıyken başlatılır. Bir dakika sonra vana açılır. Hacim, pompa vuruşunun görünen ucundan ölçülür. 6 defa tekrarlanan ölçüm sonuçları, Madde 6.2.1 de hesaplanan hacim değerlerinin ortalamasından 3 ml den fazla sapmamalıdır. 6.2.3 - Süre ve Vuruşun Sonu Kullanma talimatında belirtildiği şekilde, pompa vuruşunun başından sonuna kadar geçen zaman ölçülür. Her bir detektör tüp pompası, altı defa deneye tâbi tutulur. Vuruşun sonu, kullanma talimatında belirtildiği şekilde gözle belirlenir. 6.2.4 - Mekanik Mukavemet Madde 6.1.7 ye uygun bir cihazla, 40 dakikada 4000 vuruş ile denenir. Pompa Madde 6.2.1, Madde 6.2.2 ve Madde 6.2.3 e göre deneye tâbi tutulur. 6.2.5 - Mekanik Fonksiyon Detektör tüp pompası ile standard akış kontrol cihazı, 5000 pompa vuruşu sonunda, kullanma talimatında belirtildiği şekilde birbirine bağlanır. Pompa, Madde 6.2.1, Madde 6.2.2 ve Madde 6.2.3 e göre deney tâbi tutulur. NOT - Elektrikle çalışan pompalarda kullanılan bataryanın deney sırasında değiştirilmesi veya şarj edilmesi gerekebilir. 6.2.6 - Patlama Tehlikesi (sadece elektrikle çalışan pompalar için) Deney sonucuyla belgelenmelidir. 6.2.7 - Kullanma Raporu Elde edilen bilgilerin bütünlüğü ve doğruluğu kontrol edilmelidir. 7 - DENEY RAPORU 7.1 - DETEKTÖR TÜPLER Deney raporu en azından aşağıdaki bilgileri ihtiva etmelidir: a) atıf yapılan standardlar, b) detektör tüp tipi, c) detektör tüp pompasının tipi, d) kalibrasyon gaz karışımlarının özellikleri ve belirsizliği, e) bağımsız metot, f) deney sonuçları, g) kabul edilebilir sınırlara uygun olup olmadığı, h) işlemler sırasında karşılaşılan anormal durumlar, i) bu standardda yer almayan ancak sonucu etkileyebilecek işlemler. 7.2 - DETEKTÖR TÜP POMPALARI Deney raporu, en azından aşağıdaki bilgileri ihtiva etmelidir. a) atıf yapılan standardlar, b) detektör tüp pompasının tipi, c) deney sonuçları, d) kabul edilebilir sınırlara uygun olup olmadığı, e) işlemler sırasında karşılaşılan anormal durumlar, f) bu standardda yer almayan ancak sonucu etkileyebilecek işlemler. 11

8 - İŞARETLEME 8.1 - KUTULAR Detektör tüp kutularının her birinin üzerinde aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır: a) üreticinin adı veya ünvanı ile tür belirleyici işaret, b) standardın numarası (TS EN 1231), c) tüplerin kullanılabileceği gaz(lar) veya buhar(lar) ile ölçme aralıkları, d) üreticinin parti numarası, e) son kullanma tarihi, f) önerilen muhafaza şartları, g) tüplerin sayısı, h) kullanma talimatına referans. 8.2 - DETEKTÖR TÜPLER Detektör tüpler aşağıdaki bilgileri ihtiva edecek şekilde işaretlenmelidir. a) üreticinin adı veya ünvanı ile tür belirleyici işaret, b) tüplerin kullanılabileceği gaz(lar) veya buhar(lar), c) gaz akışının yönü, d) ölçekler ve ölçme birimleri, e) pompa vuruş sayısı veya numune hacmi. 8.3 - POMPALAR Detektör tüp pompaları aşağıdaki bilgileri ihtiva edecek şekilde işaretlenmelidir: a) üreticinin adı veya ünvanı ile tür belirleyici işaret, b) ürünün numarası ve/veya üretim ayı ve yılı, c) standardın numarası (TS EN 1231). Kutunun üzerinde aşağıdaki bilgi bulunmalıdır: Kullanma talimatına referans. 12

EK A (Bilgi İçin) VURUŞ HACMİNİN BELİRLENMESİNE ÖRNEKLER A.1 - ENJEKSİYONLU KALİBRASYON METODU A.1.1 - Prensip Detektör tüp pompası çalışırken, deri altı şırıngasının hacmine karşılık gelen numune hacmi ölçülür. A.1.2 - Cihaz Madde 4.2.1 de belirtilen şartlara uygunluğu belirlemek için fazladan 10 ml alabilecek, Luer sabitleyicisi bulunan 100 ml lik deri altı şırıngası. NOT - Genellikle 100 ml lik deri altı şırıngasınnda, 110 ml yi alabilecek kapasite mevcuttur. Normal deri altı şırıngaları gaz sıkıştırmalı olanlara tercih edilir, çünkü bunlar deney için gerekli sıkıştırmayı gerçekleştirilebilmektedir ve bunların silindirleri harekete karşı daha az direnç gösterir. A.1.3 - İşlem Deri altı şırıngasının silindiri 110 ml çizgisine kadar çekilir. Detektör tüp pompası yeni açılmış detektör tüpe birleştirilir, tüp deri altı şırıngasına bağlanır, yatay pozisyonda sabitlenir. Detektör tüp pompası, üreticinin talimatlarına uygun olarak kullanılır. Numunenin hacmi, deri altı şırıngasından okunur ve Madde 4.2.1 e uygun olup olmadığına bakılır. A.2 - SABUN KÖPÜĞÜ AKIŞ ÖLÇER DENEYİ A.2.1 - Prensip Detektör tüp pompası çalışırken, sabun köpüğü, dereceli bürette yukarı doğru ilerler ve durduğu yerde hacim okunur. A.2.2 - Cihazlar 120 ml lik dereceli büret, 25 ml sabun çözeltisi içeren 50 ml lik beher, 6 mm iç çapı olan bağlantı tüpü. A.2.3 - İşlem Detektör tüpün uçları açılır ve akış yönünü gösteren ok doğrultusunda, detektör, tüp pompasına yerleştirilir. Detektör tüpün giriş kısmı, bağlantı tüpü kullanılarak büretin çıkışna yerleştirilir. Büretin alt ucu sabun çözeltisine daldırılır ve pompa çalıştırılır. Kabarcık hareketsiz kaldığı anda, büretteki seviye tesbit edilir. 13

EK B (Bilgi İçin) 1. ISO 6141, Gas analysis - Calibration gas mixtures - Certificate of mixture preparation 2. ISO 6142, Gas analysis - Preparation of calibration gaz mixtures - Welghing methods 3. ISO 6143, Gas analysis - Determination of composition of calibration gas mixtures - Comparison methods 4. ISO 6144, Gas analysis - Preparation of calibration gas mixtures - Static volumetric methods 5. ISO 6145-1 Gas analysis - Preparation of calibration gas mixtures - Dynamic volumetric methods - Part 1: Methods of calibration 6. ISO 6145-3, Gas analysis - Preparation of calibration gas mixtures - Dynamic volumetric methods - Part 3: Periodic injections into flawing gas stream 7. ISO 6145-4, Gas analysis - Preparation of calibration gas mixtures - Dynamic volumetric methods - Part 4: Continous injection method. 8. ISO 6145-6, Gas analysis - Preparation of calibration gaz mixtures -Dynamic volumetric methods - Part 6: Sonic orifices. 9. ISO 6349, Gas analysis - Preparation of calibration gas mixtures - Permeation method 10. ISO 6879, Air quality - Performance characteristics and related concepts for air quality measuring methods 11. Barratt, R.S. The preparation of standard gas mixtures. The analyst, 106, 817-849 (1981) 14