Dünya Döndükçe Sabriye Afl r HER TENCEREYE B R BALIK! Kamboçya gezisinde karfl karfl ya kald ve bir toplumsal sa l k sorununa dönüflen kans zl k konusunda, uzun bir süre araflt rma yapan Kanadal doktor Christopher Charles, basit ve ulafl labilir bir çözüm gelifltirdi: Demir bal k. fi imdiden binlerce Kamboçyal n n iyileflmesini sa layan bu proje, dünyan n dört bir yan ndaki milyonlarca düflük gelirli aile için de düflük maliyetli bir tedavi umudu haline geldi Kamu sa l ve beslenme dan flmanl alan nda çal flan Kanadal Doktor Christopher Charles, alt y l önceki Kamboçya ziyaretinde, kans zl n bu yoksul Asya ülkesinde çok ciddi bir halk sa l sorunu oldu unu gördü. 131
Anemi, özellikle çocuk do urma ça ndaki tüm kad nlar, gençleri ve çocuklar etkileyen, dünya genelinde en s k görülen bir beslenme sorunudur. Dr. Christopher Charles Kendal bölgesindeki köylerdeki gezilerinde, çocuklar n kendilerinden beklenen hareketli ve c v l c v l hallerinin aksine, çelimsiz, hareketsiz ve zihinsel geliflimlerinin yavafl oldu una tan kl k eden Dr. Charles a, kad nlar da bafl a r s ve yorgunluktan flikayet ederek çal flamayacak denli bitap düfltüklerini anlat yorlard. Hamile kad nlar da do um öncesinde ve sonras nda, kanama gibi çeflitli komplikasyonlar yafl yorlard. Tüm bunlar ö renmesinin ard ndan Dr. Charles, Kamboçya da ciddi bir toplumsal sa l k sorunu olan, demir eksikli ine ba l kans zl k konusuna kafa yormaya bafllad. BÜYÜK B R KÜRESEL SA LIK SORUNU Befl y l boyunca, Kamboçya da kans zl k ve etkileri üzerine araflt rmalar yapan Dr. Charles, kans zl n ciddi bir sa l k sorunu oldu unu flu sözlerle anlat yor: Anemi, özellikle çocuk do urma ça ndaki tüm kad nlar, gençleri ve çocuklar etkileyen, dünya genelinde en s k görülen bir beslenme sorunudur. Anemi, hem insan sa l hem de sosyal ve ekonomik geliflme konusunda ciddi sonuçlara yol açan bir sorun. Bebek bekleyen bir kad n, e er kans zl k problemi yafl yorsa, kanama yaflama riski art yor. Bebekte de enfeksiyon kapma riski art yor. Kamboçya gibi geliflmekte olan ülkelerde, demir eksikli ine ba l sa l k sorunlar na kad nlar ve çocuklar n yar s nda, yani oldukça yayg n biçimde rastlan yor. Genel bir çözüm olan demir destekleri ve tabletler ise, demir emilimini art rma konusunda ifle yaram yor. Çünkü insanlar genellikle yan etkilerinden dolay bu çözümlere baflvurmaktan yana olmuyorlar. Ayr ca bu destekler oldukça pahal. Kamboçya da 6 milyon insan, - ki bu ülke nüfusunun yar s demek, demir eksikli ine ba l kans zl k problemi yafl yor. Dünya genelinde ise bu önlenebilir sa l k sorununu yaflayan kifli say s 2 milyar n üzerinde 2011 y l nda Kanada daki Guelph Üniversitesi nde Biyomedikal Bilim 132
ve Epidemiyoloji alan nda doktoras n tamamlayan Dr. Christopher Charles, 14 bin kilometrelik yolculu un sonundaki o Asya ülkesine, Kamboçya ya tafl nmaya karar verdi. Ve neredeyse köylülerin tamam n n pirinç yetifltirerek ve bal kç l kla u raflarak geçimlerini sa lad klar bir köye yerleflti: Bu ciddi soruna bafl m çevirip yaflam ma geri dönemez ya da bunu kimsenin okumayaca bir rapora dönüfltürerek üzerime düfleni yapt m düflünüp, öylece yürüyüp gidemezdim. Çal flmaya devam etmem ve çözüm üretmem gerekiyordu. Dolaflt m yerlerde, insanlar n her bulduklar yerde dinlendiklerini ve uyuduklar n görüyordum. Kimsenin çal flacak gücü, çocuklar n oyun oynayacak ya da bir fleyler ö renecek enerjisi, konsantrasyonu yoktu. Biliyoruz ki, demir insan vücudunun ve beyinin geliflimi için zorunlu. Ayr ca yaflad m köydeki çok say da kad n, kans zl n direkt bir sonucu olarak önemli kanama sorunlar yla karfl lafl yorlard. VE DEM R BALIK TENCERELERE G R YOR Dr. Charles, Kamboçya da karfl s na ç kan bu toplumsal sa l k sorununa çözüm aray fl ndayken basit, Dr. Charles n tencerelerin içerisine konulmas için düflündü ü demir parças na bal k biçimini bulmas da sanc l bir süreçti. Önce bir dikdörtgen bar biçiminde tasarlanan demir parças n n, ka t a rl -kap tutucu gibi de iflik alanlarda kullan ld na tan k oldu. Sonra ise tepsi biçiminde bir demir parças tasarlad. Bundan da sonuç alamay nca, Budist inan fllarla kültürel bir ba olan lotus çiçe i flekline umut ba lad. Ancak insanlar çiçek biçimindeki demir parças n da tencerelerinin içerisine koymay benimseyemediler. Son ve köylülerin kullanmakta uyum sa lad klar tasar m ise bal k biçimiydi. nsanlar neredeyse her yemekte bal k tüketiyorlard ve bal k Kamboçya kültüründe flans anlam na geliyordu. Bu tasar m deneyimi Dr. Charles a yeni bir fleyi daha ö retti: Bilimsel çözümler üretebilmenin temeli insanlar anlamaktan geçiyor. Çünkü biz bilimadamlar bazen ne yapt m z, neden yapt m z ve bunun insanlar nas l etkileyece ini unutabiliyoruz. 133
Bu basit, ucuz ve y llarca kullan labilecek demir bal k, eski araba parçalar gibi baz metallerin eritilmesiyle haz rland. Bu çevresel sürdürebilirlik anlam na da geliyordu. sürdürülebilir, ucuz ve kolay ulafl labilir bir çözüm fikrine ulaflt. Dökme demir tencerelerin, içerisinde piflirilen yiyeceklerin demir içeri ini art rd na yönelik bilimsel araflt rmalardan yola Demir Bal k Projesi, sonuçlar yan s ra, ayn zamanda bir sosyal kurulufl olarak da somutlaflt. Proje için haz rlanan www.luckyironfish.com sayfas nda, aneminin halsizlik, biliflsel yetene in bozulmas, çocuklarda fiziksel geliflim konusundaki tehlikelere ve hastal k riskinin artmas na, hatta ölümlere yol açabilece i belirtilirken, küçük bir bal kla tüm bunlar n önlenebilir oldu una dikkat çekiliyor. Buradaki bilgiye göre, küçük bir demir bal kla, 5 y l boyunca tüm ailenin günlük ihtiyac n n yüzde 90 karfl lanabiliyor. 134 ç kan Dr. Charles, bundan esinlenerek yemek piflen tencerelerin içerisine bir demir parças koymaya karar verdi. Ülkedeki çocuklar n ve kad nlar n yeteri miktarda demir almas n sa layabilecek bu buluflunu ise, Kamboçya da flans anlam na gelen bal k biçimindeki bir demir parças olarak tasarlad. Dr. Charles, nas l kullan laca n da tarif etti: Kaynayan suda ya da çorbada demir bal k 10 dakika süreyle kaynat - lacak. Daha sonra demir bal tencereden ç karabilirsiniz. Ve son olarak da, -demir emilimini art rmak için önemli, biraz limon s k n. K anada daki laboratuvar nda, demir bal k kullanarak haz rlanan yiyeceklerden demir emiliminin ne ölçüde sa lanabildi i üzerinde araflt rmalar n sürdüren Dr. Charles, demir bal n t pk anlatt gibi her gün kullan lmas halinde, bunun yetiflkinlerdeki günlük önerilen demir al m n n yüzde 75 ini, çocuklarda ise daha fazlas n karfl layabilece i sonu-
cuna ulaflt. Bu aflamaya geldikten sonra, Dr. Charles demir bal n köylüler üzerindeki etkilerini denedi. Her üç ayda bir de kan örnekleri almaya devam etti. Ve bu s k çal flma, sonuç verdi. Kamboçya n n belirlenen bölgesindeki, yiyeceklerini demir bal k kullanarak haz rlayan 400 civar ndaki köylünün yar s nda, bir y l sonunda kans zl a ba l sa l k sorunlar art k tamam yla kaybolmufltu: nsanlar yan ma gelip demir bal n kendilerine ve ailelerine nas l iyi geldi ini, daha enerjik hissettiklerini anlatmaya bafllad lar. Art k bafl a r lar yaflam yor ve kendilerini sersem hissetmiyorlard. Kad nlar, çocuklar n n daha sa l kl, daha mutlu ve güçlü olduklar n söylediler. Demir bal klar, geçti imiz y l Kamboçya da 2 bin 500 aile taraf ndan kullan ld. Ülkedeki hastane ve sivil toplum kurulufllar na da 9 bin demir bal k da t ld. Dr. Christopher Charles, bu yaz y haz rlarken yararland m kaynaklardan biri olan 2014 May s nda Dubai de yapt bir konuflmada, Toplum sa l için büyük bir bulufl yapm fl olabilirsiniz ama insanlar onu kullanmazlarsa, kabul etmezlerse ifle yaramaz. Ve basit bulufllar hayat kurtar r. Biz demir bal k ile hayat kurtar yor, iyilefltiriyoruz. diyor. Ve bugün Dr. Charles, demir bal gülümseyerek kabul eden Kamboçyal lar görmek, buluflunun insanlar iyilefltirdi ine yönelik sonuçlara tan k olmak mutlu ediyor. sabriyeasir@butundunya.com.tr RASTLANTI! Adam, salonunu duvar ka d yla kaplatacakt. Bu ifli daha önce yapt rm fl olan komflusuna, Sen, salonun için kaç top ka t ald n? diye sordu. Arkadafl n n 45 top yan t ndan sonra gidip 45 top duvar ka d ald ve ifle bafllad. fli bitti inde elinde 23 top duvar ka d kalm flt. Hemen komflusuna gitti: Ben de 45 top ka t ald m ama dedi. fl bittikten sonra elimde 23 top ka t kald? Komflusunun da kafas kar flt : Amma da rastlant dedi. nan r m s n, ifl bittikten sonra benim elimde de tam 23 top kalm flt... 135