Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Bağlamında Kırım Tatar Geleneksel Halk Kültürünün Tespiti ve İncelenmesi: Eskişehir Örneği Muhammed Emin Yıldızlı TÜBİTAK 1001 ( SOBAG) programınca desteklenen ve yürütücülüğünü Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali Yolcu nun üstlendiği Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Bağlamında Kırım Tatar Geleneksel Halk Kültürünün Tespiti ve İncelenmesi: Eskişehir Örneği adlı bir proje önümüzdeki günlerde yapılacak bir çalıştay ile tamamlanacaktır. Proje ekibinde aynı üniversitede araştırma görevlisi olan Muhammed Emin YILDIZLI, Mehmet Emin DEDE, Serkan KÖSE, Erdem TAZEGÜL ve Öğr. Gör. Tuğba GÖNEL yer almaktadır. Proje Konusu, Türkiye de yaşayan Kırım Tatarlarıdır. Kırım Tatarları, Rusya nın 1783 yılında Kırım yarımadasını işgal etmesinden sonra büyük topluluklar halinde Anadolu topraklarına göç etmeye başlamışlardır. Bu ilk göç dalgasından sonra, Rusya nın Kırım Tatarları üzerindeki işgale dayalı siyasi, sosyal, dini baskıları sonucunda yirminci yüzyıla kadar göçler aralıksız devam etmiştir. Anadolu ya yapılan bu göçler neticesinde Türkiye de yaşayan Kırım Tatarlarının anavatandaki nüfuslarının kat kat üstüne, yaklaşık 2 milyondan fazla bir sayıya ulaştığı tahmin edilmektedir. Anavatanda kalan Kırım Tatarları günümüzde Ukrayna ya bağlı Kırım Özerk Cumhuriyetinde yaşamaktadır. Kırım ın genel nüfusu, 2005 sayımına göre 1.964.544 olup Kırım Tatarları Kırım Özerk Cumhuriyeti nde nüfusun %13 ünü oluşturmaktadır. Kırım Tatarları kısmen de olsa ana dili ve kültürünü korumayı başarmışlar ve bu birikimi Anadolu ya taşıyabilmişlerdir. Bu bağlamda hem göçleri hem de sürgünü yaşamış ve bu olumsuzluklar neticesinde anavatanlarında azınlık durumuna düşmüş Kırım Tatarlarının kültürü ve dilinin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalması, UNESCO nun Tehlikedeki Dünya Dilleri Atlası nda da bu durumun geçmesi ve Somut Olmayan Kültürel Miras Sözleşmesinin ilgili maddeleri gereği Türkiye de yaşayan Kırım Tatar geleneksel halk kültürünün derlenmesi ve incelenmesidir.
Kırım Tatarlarının gelenek görenekleri, toplumsal adetleri, halk inançları, kısacası halk kültürünün ve bu kültüre bağlı gelişen milli kimliklerinin sosyokültürel yaşam ve toplumsal yapılarının şekillenmesine, diasporada bu kimliğin sürdürülmesine nasıl etki etmektedir, sorusu bu projenin temel problemini oluşturmaktadır. Bu projeyle anavatan ve diasporadaki Kırım Tatar kimliğinde, daha özel anlamda geleneksel halk kültüründe ne gibi farklılıklar oluştuğu, bu kültürün Türkiye deki ulusal kültürle hangi noktalarda uyum sağladığı, her iki geleneksel halk kültürünün ne gibi etkileşimler yaşadığının tespiti amaçlanmaktadır. Bununla birlikte Türkiye deki Kırım Tatarlarının geleneksel halk kültürü veya bir başka ifadeyle UNESCO nun 2003 sözleşmesinin ilke ve amaçlarına yönelik hazırladığı somut olmayan kültürel miras kadrolarından gelenek, görenek, halk inançları, geçiş dönemi adetleri vb. unsurları ile kültürün aktarılması hususunda informel ortamların işlevlerinin anlaşılması, değerlendirilmesi hedeflenmektedir. Türkiye de yaşayan Kırım Tatarlarının gündelik yaşamlarının bir parçası olan geleneksel halk kültürü unsurlarının anlaşılması ve değerlendirilmesi bu projenin temel amacını oluşturmaktadır. Sözü edilen bu sonuca ulaşmak için alan araştırmasıyla toplanan verilere dayalı olarak
Kırım Tatarlarının geleneksel halk kültürü ile inanç ve ritüellerinin tespit ve değerlendirilmesi yapılacaktır. Böylece Kırım Tatarlarının kültürel yaşam ve toplumsal yapılarının geleneksel halk kültürü ve buna bağlı gelişen milli kimlik ile şekillendiği sonucuna ulaşılması hedeflenmektedir. Çünkü halk kültürüne bağlı uygulama ve ritüeller, sosyal davranış kalıplarını şekillendiren aidiyet ve kimliği inşa etmekte, sürdürmekte ya da dönüştürmektedir. Bu bağlamda, Somut Olmayan Kültürel Miras Sözleşmesinin amaçlarından bazıları sözleşme metninde şu şekilde belirtilmiştir: a) Kültürel ifadelerin çeşitliliğini korumak ve geliştirmek, b) Kültürlerin gelişmesi ve karşılıklı ve yararlı bir şekilde serbestçe etkileşime girmeleri için gerekli koşulları yaratmak, c) Kimlik, değer ve anlam araçları olarak kültürel etkinliklerin malların ve hizmetlerin kendine özgü niteliğini tanımak, ç) Devletlerin kendi ülkelerinde kültürel ifadelerin çeşitliliğini korumak ve geliştirmek için uygun buldukları politikaları ve önlemleri sürdürmeye kabul etmeye ve uygulamaya yönelik egemen haklarını teyit etmek i. Bir diaspora örneği olan Kırım Tatar kimliğinin SOKÜM sözleşmesinin yukarıda belirtilen amaçları doğrultusunda proje kapsamında tespit edilmesi ve elde edilen verilerin bu kimliğin korunmasında yararlı bir işlev görmesi hedeflenmektedir. Projenin özgün değeri Kırım Tatarlarının geleneksel halk kültürü ile milli kimlik ve aidiyet duyguları arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Bu çalışma öncelikle Kırım Tatarlarının geleneksel halk kültürüne bağlı unsurların diaspora kimliğinin oluşumu, devamlılığı ve dönüşümü için gereken dinamikleri sağladığı hipotezinden hareket etmektedir. Bunun yanı sıra temel kök paradigmalarıyla ortak ve uzlaşılmış geleneklere sahip oluşundan hareketle Kırım Tatar kültürünün Anadolu daki ulusal kültürün besleyici ve taşıyıcı bir öğesi olarak düşünülmesi çalışmanın bir diğer hipotezini oluşturmaktadır. Bu çalışmanın özgün değeri, kullandığı yöntem, kuramsal eğilimi, Somut Olmayan Kültürel Miras Sözleşmesinde sistemleştirilen çalışma çerçevesine göre hazırlanacak olması ve konunun kendisinden kaynaklanmaktadır. Kırım Tatarlarının geleneksel halk kültürünü, dışarıdan gözlem, katılımlı gözlem, mülakat, derinlemesine görüşmeler ve tarihi kaynaklardan elde edilen verilerle anlamak ve yorumlamak esasına dayalı nitel bir bakışla konunun ele alınması çalışmanın özgün değerini ortaya koymaktadır. Söz konusu yöntem salt veri toplamanın ötesinde değerlendirme ve zaman zaman Kırım Tatarlarının Eskişehir de birlikte yaşadıkları diğer topluluklarla ve yazılı kaynaklardan hareketle anavatan Kırım da yaşayan geleneksel halk kültürüyle karşılaştırmalar yapmayı hedefleyen yönü ile de özgündür. Diğer yandan projenin anlayıcı ve yorumlayıcı bir eğilimi kullanması, dahası diaspora topluluklarıyla ilgili kavramsal
geliştirmeler amacını taşıması da çalışmanın özgün değerini ortaya koymaktadır. Böylesi bir yaklaşım, Anadolu Türk kültürünün temelinde aslında ortak uzlaşılmış kök paradigmaların yattığını göstermesi bakımından önemli olduğu gibi kültür merkezli derinlemesine analizler için de bir kapı aralayacaktır. Kırım Tatarlarının göç ve geleneksel halk kültürü ilişkisinin ortaya konulması, sözü edilen hipotezlerin araştırılması noktasında ayrıca önem arz etmekte ve çalışmanın orijinalliğini artırmaktadır. Kırım Tatarlarına dair bu konu temelinde yapılan çalışmaların azlığı, çalışmalarda toplanan verilerin UNESCO nun ilan ettiği Somut Olmayan Kültürel Miras kadrolarıyla ilişkilendirilmemiş olması da göz önünde tutulduğunda bir saha araştırması niteliğini taşıyan bu çalışmanın kuramsal bakışı ve yöntemi ile literatüre kayda değer bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Proje sonucunda hazırlanacak kitap, makale ve bildirilerle daha sonra Kırım Tatarları ve Anadolu da yaşayan diğer diaspora toplulukları hakkında çalışma yapacak araştırmacılar için önemli bir literatür bilgisi sağlanmış olacaktır. Yukarıda konusu, amaç ve hedefleri ile özgün değeri anlatılan proje 2014 yılı Ekim ayı itibarı ile TÜBİTAK 1001 projeleri kapsamında desteklenmiştir. Desteklenen proje kapsamında bugüne kadar aşağıdaki iş planları gerçekleştirilmiştir. Konu ile ilgili olarak üniversite, kurum ve devlet kütüphanelerinde literatür taraması gerçekleştirilmiştir. Daha sonra elde edilen bilgilerle veri girişi yapılmış ve proje kaynakçası tam olarak hazırlanmıştır. Ayrıca; proje yürütücüsü ve bursiyerler tarafından konuyla ilgili Kırım Simferopol de bulunan Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi, Кırım Tatar ve Türk Filolojisi Fakültesi kütüphanelerindeki yazılı kaynaklar üzerine literatür çalışması yapılmış ve proje ekibi tarafından üniversitede konferanslar verilmiştir. Literatür taraması esnasında diaspora ve kimlik kavramlarıyla ilgili yeteri kadar Türkçe kaynak bulunmaması nedeniyle ve diaspora, kimlik ve folklor arasındaki ilişkiyi daha iyi görebilmek için diaspora ve kimliği kuramsal açıdan değerlendiren alanında uzman kişilerin yazdığı 9 makale İngilizceden Türkçeye çevrilmiş ve kitap haline getirilmiştir ii. Eskişehir de yapılacak alan araştırması için önceden Eskişehir e gidilmiş kaynak kişiler tespit edilmiştir. Daha sonra araştırmada kullanılacak sorular hazırlanmış ve alana çıkılmıştır. Eskişehir merkezde ve 39 köyde 90 gün süren alan araştırmasında toplam 215 kaynak kişi ile görüşülmüş; ses ve görüntü kayıtları alınmıştır. Halihazırda elde edilen dil veriler deşifre edilmektedir.
Proje konusu ile ilgili olarak bir de çalıştay planlanmış ve aşağıdaki program hazırlanmıştır: GÖÇ KÜLTÜR VE KİMLİK KAPSAMINDA ESKİŞEHİR KIRIM TATARLARI ÇALIŞTAYI Tarih: 11 Aralık 2015 Cuma ÇALIŞTAY PROGRAMI Saygı Duruşu ve İstiklal Marşı [09.00-09.05] Açış Konuşmaları [09.05-09.30] Birinci Oturum [09.30-11.10] (Oturum Başkanı: Prof. Dr. Zühal Yüksel) Yrd. Doç. Dr. Cezmi Karasu Dobruca Kırım Tatarları Üzerine Bir Projeksiyon: Dün-Bugün-Yarın Prof. Dr. Zühal Yüksel Kırım Tatar Türkçesinin Bugünkü Sorunları Prof. Dr. Ülkü Çelik Şavk Kaybolan Diller ve Kırım Tatar Türkçesi Prof. Dr. Mehmet Aça Kırım daki Folklor Çalışmalarının Bugünü ve Geleceği Üzerine Doç. Dr. Toğrul İsmayıl Kırım daki Siyasi Gelişmelerin Bölge Güvenliğine ve Türkiye ye Yansımaları Tartışma [11.10-11.30] İkinci Oturum [13.30-14.50] (Oturum Başkanı: Prof. Dr. Metin Ekici) Prof. Dr. Metin Ekici SOKÜM, Diaspora ve Kimlik: Kırım Tatarları Yrd. Doç. Dr. Evrim Ölçer Özünel Türkiye de SOKÜM Çalışmaları: Dünü, Bugünü ve Yarını Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali Yolcu Eskişehir de Yaşayan Kırım Tatarlarının Somut Olmayan Kültürel Mirası Arş. Gör. Mehmet Emin Dede Müzeler, Diasporalar ve SOKÜM ün Sürdürülebilirliği Tartışma [14.50-15.10]
Ara [15.10-15.30] Üçüncü Oturum [15.30-17.10] (Oturum Başkanı: Prof. Dr. Hakan Kırımlı) Prof. Dr. Hakan Kırımlı Göç ve Kimlik: Türkiye deki Kırım Tatarları Yrd. Doç. Dr. İlhan Ersoy Kırım Tatar Ritüeli Tepreş Örneğinde Diasporik Toplumlarda Müzik ve Kimlik İlişkisi Doç. Dr. Nuri Kavak Kırım Tatar Diasporasının Kırım İçin Ortak Akıl Çalıştayı Üzerinde Eskişehir Teşkilatlarının Rolü Dr. Filiz Tutku Aydın Bezikoğlu Türkiye deki Kırım Tatar Diaspora Milliyetçiliği Evren Olcay Eskişehir Kırım Türkleri Kültür Yardımlaşma ve Spor Kulübü Derneğinin Faaliyetleri Tartışma [17.10-17.30] Sonuç Bildirgesinin Okunması [17.30-17.50] Kapanış i OĞUZ, Öcal (2009), Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir?, Geleneksel, Ankara. ii Çevrilen makaleler şunlardır: James Clifford: Diasporalar, Michel Bruneau: Diasporalar, Uluslar Ötesi Mekânlar ve Topluluklar, William Safran: Diasporaların Karşılaştırılması ve Yapısal Çözümlemesi, Stuart Hall: Kültürel Kimlik ve Diaspora, Chih-Yun Chiang: Diasporik Kuramsallaştırma Paradigması, Jean Mills: Birleşen Topluluklar: Kimlik, Dil ve Diaspora, Kevin Macdonald: Etnik Kimlik: Etnisiteye Bütüncül Bir Evrimsel Bakış, Elliott Oring: Kimliğin Sanatları, Yapıtları ve Zanaatları, Richard M. Dorson: Etno-Tarih ve Etnik Folklor.