Geleneksel Ekonomik Kalkınma Kuramları
Kalkınma ekonomisinin ortaya çıkışı İkinci Dünya Savaşı sonrası yeni yapılanma Soğuk savaşın yarattığı rekabet ortamı Dünya ekonomilerinin karşılıklı bağımlılığı
Klasik İktisat Kuramı Adam Smith, işbölümü ve uzmanlaşma Malthus, nüfus teorisi David Ricardo, azalan verimler yasası ve karşılaştırmalı üstünlükler teorisi
J.M. Keynes Keynes gelişmekte olan ülkeler için özel bir teori oluşturmamıştır. Ancak kalkınma ekonomisinin devlet müdahalesi görüşüne dayanak oluşturmuştur.
R.Harrod ve E.Domar Tasarruf, yatırım ve milli geliri artırmaya yönelik büyüme eksenli kalkınma yaklaşımı oluşturmuştur. Yatırım artışı yurt içi kaynak yetersizliğinde dış borç ya da yabancı sermaye ile karşılanabilir.
Kalkınma Başarısı Sanayileşmiş ülkelerin belli bir kalkınma sürecinden geçtiği ve bunun bir benzerinin gelişmekte olan ülkelerde de geçerli olabileceği savunulmaktadır.
Öncü Kalkınma Teorileri Yapısal Değişme ve Basit Aşama Teorisi 1939 da A.G.B.Fischer in Üretim, Birincil, İkincil ve Üçüncül adlı makalesi 1940 da C.Clark ın Ekonomik Büyümenin Koşulları başlıklı makalesi Basit Aşama Teorisine göre ülkeler belli aşamalardan geçerek kalkınabilirler.
Yapısal Değişme ve Basit Aşama Teorisi Üretim faaliyetleri Birincil (tarım, ormancılık, madencilik ) İkincil (imalat, inşaat ) Üçüncül (hizmetler ) Engel kanunlarından yola çıkarak, bir ülkede gelir yükseldikçe gelirden birincil ürünlere ayrılan pay da azalmaktadır. Verimlilik artışı nedeniyle sektörlerin gelir payları artabilir. Ekonomideki yapısal değişim daha ileri ürünler lehine gelişir.
H.B.Chenery ve S.Kuznets Chenery e göre optimal kaynak dağılımı ile piyasa mekanizması arasındaki ilişki zayıftır. Girişimci kârı ile sosyal kâr arasındaki fark ne kadar büyükse kaynak dağılımı optimalden uzaklaşır. Kuznets e göre tasarruf ve yatırımların milli gelir içindeki payı arttıkça milli gelir yükselir. Büyümenin ilk aşamalarında gelir dağılımı adaletsiz olacak, büyümenin sonraki aşamalarında düzelecektir.
Ortodoks Neoklasik Kalkınma Teorileri Az gelişmiş ülke toplum düzeni feodalizmdir. Bütün toplumlar sabit bir evrimsel şema doğrultusunda kalkınırlar. Toplumsal değişme içseldir. Kalkınma toplumun tasarruf eğilimine, uzmanlık düzeyine ve davranış kalıplarına bağlıdır. Geleneksel toplumlar gelişmiş ülkelerle ticaret ve yatırım ilişkisi kurarak kalkınabilir.
DOĞU ASYA ÜLKELERİ VE TÜRKİYE DE BÜYÜME, 1950-1995 K.B.Gelir K.B.Gelirin Yıllık Ort.Büyüme Hızı % K.B.Gelir 1950 $ 1950-60 1960-70 1970-80 1980-93 1995 $ Japonya 639 7,3 9,5 4,1 3,4 39,640 G.Kore 146 2,6 6 8,3 8,2 9,700 Çin - - 4,6 3,7 8,2 620 Tayvan 224 4,8 6,1 6 - - H.Kong 470 3,6 7,5 8,7 5,4 22,990 Singapur - - 6,5 6,8 6,1 26,730 Malezya 350 0,8 3,6 5,5 3,5 3,890 Tayland 132 2,6 5,1 4,4 6,4 2,740 Türkiye 316 3,5 3,5 3,4 2,4 2,780 Uzun vadede gelir artışındaki %1 ya da 2 lik bir fark önemli sonuçlar veriyor. 1950 de Japonya da k.b.gelir Türkiye nin iki katı iken, 1995 de 14 katından fazladır. G.Kore de k.b.gelir Türkiye nin yarısından azken, 1995 de 3.5 katıdır.
DOĞU ASYA ÜLKELERİ VE TÜRKİYE DE TASARRUF VE YATIRIM (GSYİH nın % si olarak) 1960 1970 1980 1995 tas yat tas yat tas yat tas yat Japonya 34 34 40 39 31 32 31 29 G.Kore 2 11 15 24 23 31 36 37 Çin - - 29 28 30 31 42 40 H.Kong 1 19 25 21 24 29 33 35 Singapur -3 11 18 39 30 43 33 32 Tayland 14 16 21 26 22 27 36 43 Malezya 27 14 - - 32 29 37 41 Türkiye 14 16 17 20 18 27 20 25 Türkiye nin tasarruf oranı hep %20 nin altında kalmış, Doğu Asya ülkelerinde 1980 den başlayarak tasarruf oranı %20 nin, 1990 larda ise %30 un üzerine çıkmıştır.
Ekonomik, sosyal, kültürel ve politik özelliklerin zaman ve mekan bakımından farklılık göstermesi nedeniyle, tek tip bir kalkınma modelinin tüm ülkelerde uygulanması çok büyük sorunlara yol açabilmektedir.
Ekonomik kalkınma 1950 li yıllarda yeni bir disiplin haline gelmiştir.
1.W.W. Rostow un Tarihsel Kalkınma Aşamaları Kuramı Amerikalı bir ekonomist olan Walt W. Rostow, bu kuramı 1960 yılında yazdığı Ekonomik Kalkınmanın Aşamaları adlı kitabında açıklamıştır. Rostow, kuramında tüm ülkelerin belli tarihsel aşamalardan geçtikten sonra gelişmişlik düzeyine ulaştıklarını savunmaktadır.
Her toplum için geçerli olan bu beş aşama şunlardır Geleneksel Toplum Aşaması, Geçiş Dönemi, Sürdürülebilir Büyümeye Geçiş Dönemi, Olgunluğa Geçiş Aşaması, Yüksek Tüketim (Olgunluk) Dönemi.
Geleneksel Toplum Aşaması Bu dönemde ekonomi tarıma dayalıdır ve gelir düzeyi oldukça düşüktür. Basit bir eğitim düzeyinde yapılan üretim ile ilkel teknoloji kullanımı nedeniyle durağan bir ekonomi söz konusudur. Geleneksel toplumlarda tarım kesiminde çok yüksek oranda işgücü (%75 den fazla) bulunmaktadır. Birçok toplum geleneksel aşamayı tamamlamıştır.
Hazırlık Aşamasındaki Geçiş Toplumu Ekonomik, sosyal, kültürel ve politik değer yargılarında değişmeler, Belli bir sermaye birikiminin ortaya çıkışı, Modern tekniklerin bir ölçüde kullanılmaya başlanması, Alt yapı faaliyetlerinin gelişmesi, Eğitim çabaları başlamıştır.
Hazırlık Aşamasındaki Geçiş Toplumu İnsanın doğayı olduğu gibi kabullenmesi değil, doğadan üretimi artırmak için yararlanması düşüncesi topluma hakim olur. İşgücü dağılımında değişiklikler, kent nüfusunun büyümesi, beyaz-yakalı işçilerin sayılarındaki artış, geleneksel yöneticilikten sanayi liderliğine dönüşüm gibi yapısal farklılıklar da ortaya çıkar.
Take-off Dönemi Bu dönemde ekonomik kalkınma sürekli hale gelmektedir. Ekonomik büyümenin kendi kendini beslemesi ve modern teknolojinin yaygın olarak kullanımı söz konusudur.
Ön Koşulları Yatırımların milli gelir içindeki payının en az %10 olması, Birkaç önemli imalat sanayi dalının ya da öncü sektörün ortaya çıkması, Bu yapıya uygun politik, sosyal ve hukuki kurumların olması.
Rostow a Göre Farklı Ülkelerdeki Take-off Dönemi Ülkeler Take-off Yılları Ülkeler Take-off Yılları İngiltere 1783-1802 Rusya 1890-1914 Fransa 1830-1860 Kanada 1896-1914 Belçika 1833-1860 Arjantin 1935- ABD 1843-1873 TÜRKİYE 1937- Almanya 1850-1890 Hindistan 1952 Japonya 1878-1900 Çin 1952-
Olgunluğa Geçiş Aşaması Take-off aşamasından yaklaşık 60 yıl sonra olgunlaşma aşamasına geçilmektedir. Sanayi sektörü ekonomi içinde birinci derecede önem kazanmıştır. Ekonomide her türlü üretim için gerekli teknoloji vardır. Yatırımların milli gelir içindeki payı daha da yükselmiştir. Gelir artışı nüfus artışından fazladır.
Yüksek Tüketim (Olgunluk) Dönemi Sosyal refah düzeyi çok yükselmiştir. Kişi başına gelir düzeyi artmış ve gelir dağılımı adil hale gelmiştir. Yatırım malları üretimi ağırlık kazanmıştır. Ülke teknolojiyi ihraç edebilmeye başlamıştır.
Rostow a göre bir toplumun ekonomik kalkınma sürecinde yaşaması gereken aşamalar Kişi başına gelir düzeyinin düşük olduğu geleneksel toplum aşaması, Ekonomik büyüme öncesi hazırlık dönemi, Ekonomik büyüme sürecinin başladığı aşama (take-off), Teknolojik olgunluk dönemi ve yoğun üretim ve tüketim aşaması
Bu kuramın genel olarak kabul görmesiyle birlikte 1960 lı yıllardan itibaren dünya çapında dış yardımlar artmıştır. Ancak, ABD den Avrupa ya olan para akışında görüldüğü gibi bir başarı, gelişmekte olan ülkeler için geçerli olmamıştır. Sizce neden?
Rostow un Öngöremediği Rostow tezini savunurken başlangıç noktasının önemi üzerinde durmamıştır. Ancak, bugün biliyoruz ki başlangıç noktası kötü ise sonuç hiç de iyi olmuyor.
Fark nerede? Sanayileşmiş ülkeler başlangıç aşamasında bugün gelişmekte olan ülkelerin yaşadığına benzer büyük bir nüfus artışına sahip değillerdi. Sanayileşme süreci boyunca kendi teknolojilerini kendileri ve gereksinimlerine uygun bir şekilde geliştirmişlerdir. Günümüzde gelişmekte olan ülkeler bu teknolojileri ithal etmek zorunda kalmaktadır.
Fark nerede? Söz konusu teknolojilerin hem maliyeti yüksektir, hem de emek-yoğun üretim gerçekleştiren bu ülkelerin yapısına uyum sağlamamaktadır. İşsizlik sorunu ortaya çıkmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin tüketim fonksiyonu Batı ülkelerinin tüketimlerinden etkilenmektedir. Sonuç tüketim çılgınlığı şeklinde kendini göstermektedir.
Fark nerede? Dış ticaret hadleri gelişmekte olan ülkelerin ürettiği malların aleyhine gelişmektedir. Ekonomik büyüme için sermaye birikimini artırmak gerektiği yönündeki düşüncenin paralelinde, gelişmekte olan ülkelerin dış borç dinamiğinde büyük sorunlar ortaya çıkmıştır.
2.Dengeli Kalkınmaya Yönelik Kuramlar Friedrich List, ekonomide tarım, imalat ve ticaret kesimlerinin, diğer bir deyişle tüm sektörlerin aynı anda ve birlikte canlandırılmasının dengeli bir kalkınmayı sağlayacağını savunmuştur. Gelişmekte olan ülkelerde piyasanın tek başına kalkınmayı sağlayamayacağı ve kalkınma planlanmasının ön koşul olduğu düşünülmektedir.
Diğer Ekonomistler Rosenstein-Rodan, Nurkse, T.Scitovsky, A.Lewis, H.Leibenstein ve H.Chenery
Dengeli kalkınma kuramları üç ayrı grupta incelenebilmektedir Ekonominin tüm sektörlerine yapılacak olan yatırımların, bu sektörlerin aynı oranda büyümesini sağlayacak şekilde gerçekleştirilmesidir. Bütün sektörler aynı oranda büyümeyebilirler; ancak, bütün sektörlerde eş anlı bir kalkınma olması gerekmektedir. Yatırımlar, toplam arzın artan gelir tarafından mas edilebileceği şekilde tüm sektörlere dağılmalıdır.
Rosenstein-Rodan ın Büyük İtiş Modeli 1943 yılında Doğu ve Güney-Doğu Avrupa nın Sanayileşme Sorunları adlı makalesini yayınlamıştır. Rodan ekonomide birçok kesimde eşanlı yatırımlar gerektiğini ve bu yatırımların kalkınmanın ilk hareketini ortaya çıkardığını savunmuştur.
Rosenstein-Rodan ın Büyük İtiş Modeli Kaynakların birbirini tamamlayıcı yatırımlara yönlendirilmesi gerekmektedir. Başlangıçta gelişmemiş ve tarıma dayalı bir ekonomi yapısı varsa, tarımsal nüfus fazlasını değişik amaçlı üretim gerçekleştiren bir çok fabrikaya yerleştirmek gerekmektedir.
Rosenstein-Rodan ın Büyük İtiş Modeli Yapılacak yatırımlar sektör ve projeler arasında öyle dağıtılmalıdır ki her biri talep açısından diğer pazarları desteklesin. Bu nedenle, yatırımlar önceden planlanmalıdır.
Rosenstein-Rodan ın Büyük İtiş Modeli Yalnızca sanayi yatırımlarına değil, ülkenin her yerinde gerekli olan sosyal içerikli altyapı yatırımlarına (yol, köprü, liman, iletişim sistemi, hastane, okul, sulama, baraj vb) da öncelik verilmesi gerekmektedir.
R.Nurkse nin Kısır Döngü Kuramı R.Nurkse, 1952 yılında yayınladığı Ekonomik Kalkınmanın Bazı Uluslararası Görünümleri adlı çalışmasında bir ülke yoksul olduğu için yoksuldur formülünün geçerli olduğunu savunmuştur.
R.Nurkse nin Kısır Döngü Kuramı KİŞİ BAŞINA GELİR DÜZEYİNDEKİ DÜŞÜKLÜK TASARRUF YETERSİZLİĞİ DÜŞÜK TALEP VE PAZARIN DARLIĞI DÜŞÜK ÜRETİM YATIRIMLARIN DÜŞÜKLÜĞÜ SERMAYE YETERSİZLİĞİ VE VERİM DÜŞÜKLÜĞÜ
R.Nurkse nin Kısır Döngü Kuramı Sermaye arzı tasarruf kapasitesi, sermaye talebi de yatırım dürtüsüyle belirlendiğine göre, sermaye oluşumunda hem arz hem de talep yönlü bir kısır döngü vardır. Diğer bir deyişle, bir ülke yoksul olduğu için yoksul kalır.
R.Nurkse nin Kısır Döngü Kuramı Dengeli kalkınmanın nicel etkileri iç piyasayı genişletmekte ve verimliliği artırmaktadır. Dengeli kalkınma, nitel bakımdan, iç piyasaya hareketlilik getirmekte ve yatırımların artmasına neden olmaktadır. Nicel ve nitel etkiler birbirini tamamlar özelliktedir ve iç içe geçmiştir.
R.Nurkse nin Kısır Döngü Kuramı Ekonomi politikaları tarım ve sanayi arasında bir denge yaratır biçimde uygulanmalıdır. Eğer, tarım sektörü yeteri kadar hızlı gelişemiyorsa, sanayi sektörü gereksinim duyacağı hammaddeyi sağlayamayacaktır. Ayrıca sanayi tarafından üretilen mallara yeteri kadar talep olmayacaktır.
Kısır döngü modeline yönelik eleştiriler Lewis, tasarrufun düşük olmasının asıl nedeninin yoksulluktan çok, modern kesimin nitelik ve nicelik olarak yeterince gelişmemiş olmasından ve kârların düşüklüğünden kaynaklandığını savunmuştur. Değişkenler arasındaki etkinin tek yönlü olması gerçekçi değildir. Bir zamanlar gelir düzeyleri ve sermaye birikimleri düşük olan bugünün gelişmiş ülkelerinin kısır döngüden nasıl kurtulduğu ve gelişmekte olan ülkelerin kısır döngüye nasıl düştükleri açıklığa kavuşturulmamıştır.
İkili Yapı (Düalizm) Teorisi Tarımsal (geleneksel) Kesim: sanayi öncesi toplumsal yapı, üretim teknikleri ve değer yargıları Sanayi (modern) Kesim: piyasa yapısı ve sanayileşme Geleneksel yapı çözülüp modern kesimin ekonomiye egemen olması sağlanmalıdır.
Ekonomik İkilik W.A.Lewis in Sınırsız Emek Arzı ile Ekonomik Kalkınma çalışmasında gelişmekte olan ülkelerin dağıtım, birikim ve büyüme sorunlarına çözüm sunulmuştur.
Ekonomide birbirinden çok farklı iki ayrı kesimin varlığı söz konusudur: Modern (sanayi) kesim ve geleneksel (tarımsal) kesim. Modern kesim sermaye-yoğun teknolojilerin kullanıldığı ve uluslararası piyasalarda rekabet edebilir malların üretildiği bir sistemdir. Geleneksel kesim ilkel üretim tekniklerinin kullanıldığı ve yoksulluğun ekonomiye hakim olduğu bir yapıyı göstermektedir.
W.A.Lewis in Sınırsız Emek Arzı ile Ekonomik Kalkınma makalesi Geleneksel kesimde sınırsız bir işgücünün varlığından söz etmiş, bu kesimde marjinal verimliliğin sıfıra kadar düştüğünü savunmuştur. Lewis e göre, geleneksel kesimde gizli işsizler bulunmaktadır. Bu nedenle, marjinal verimliliği çok düşük olan kişiler geleneksel kesimden çekilip tarım dışında istihdam edildiğinde, tarımsal üretimde bir azalma ortaya çıkmayacaktır
Ekonomik İkilik Lewis e göre, ekonomik kalkınmanın sağlanabilmesi için, tasarrufların artması ve bilgi ve yetenekleri de içeren hızlı bir sermaye birikimi artışı sağlanması gerekmektedir. Genişlemenin hızı yatırım oranı ve modern sektördeki sermaye birikimi tarafından belirlenmektedir.
Ekonomik İkilik Modern kesimde kapitalistlerin amacı kâr maksimizasyonudur. İşçiye ödenen ücret marjinal verimliliklerine eşittir. İşçiler elde ettikleri gelir arttıkça tasarruf eder ve tasarruflar da yatırıma dönüşebilir. Üretime dönüşen yatırımlar büyüme sürecini artıracaktır. Geçimlik kesimde marjinal verimlilik ve üretkenlik çok düşüktür. Ücretler marjinal verimliliğe göre değil, geleneklere ve göreneklere göre belirlenmektedir.
Ekonomik İkilik Sanayici yüksek kâr elde edebilir ve yatırımını artırabilir. Üretim artışı ve teknoloji kullanımının yaygınlaşması sonucunda, sanayi kesiminin milli gelir içindeki payının artması beklenmektedir. Böylece, ekonomide sanayi kesiminin ağırlığı artacaktır. Bu gelişme, modern kesim dışındaki emek fazlası bitinceye kadar devam edecektir
Ekonomik İkilik Lewis ekonomik büyümenin insanın çevresi üzerindeki kontrolünü artırdığını ve özgürlüğü de beraberinde yükselttiğini savunmuştur. Lewis, kalkınma koşullarının gerçekleşebilmesi için planlamanın gerekli olduğuna inanmaktadır.
Sosyal İkilik J.H.Boeke, ikili yapının tek bir ekonomi politikasının ekonominin bütününe uygulanmasını engellediğini savunmuştur. Ekonomide bir kesim için yararlı olabilecek bir uygulama diğer kesimin dışlanmasına neden olabilmektedir. Boeke, ikili bir toplumun ekonomi politikasının da ikili olması gerektiğini savunmaktadır
Sosyal İkilik Boeke, geleneksel kesimde piyasa kurallarının geçerli olamayacağını savunmuştur. Ancak uygulamalı araştırmalar bu tezi doğrulamamaktadır.
3.Dengesiz Kalkınma Modelleri Kalkınma sürecinde, başlangıçtan ileri düzeye geçiş tek aşamada gerçekleşmeyecektir. Bu geçiş, kendi içinde dengesizlikleri, dalgalanmaları ya da sıçramaları da beraberinde getirecektir. Kalkınma dinamik bir süreçtir. Planlamaları ve müdahaleleri bir kenara bırakıp, piyasa ekonomisinin işlerliğini sağlamak gerekmektedir. Bazı koşullarda dengesizlik ekonomik büyümeyi hızlandırabilmektedir.
A.O. Hirschman ve Dengesiz Kalkınma Ekonominin darboğaza ve kıtlığa düşmesi olasılığı üzerinde durmuştur. Bu dönemlerde fiyatlar girişimcilerin kârını yükseltebilecek ve yatırımları artırabilecektir. Yüksek fiyatlar-yüksek kârlar-yüksek yatırımlar zinciri
A.O. Hirschman ve Dengesiz Kalkınma Hirschman na göre, ekonomiyi dengeden uzaklaştırıcı her tür hareket, ekonomik kalkınmayı hızlandıracaktır. Büyüme ve kalkınmanın önündeki engel, mevcut tasarrufların verimli yatırımlara dönüştürülememesidir. Ekonomik planlamanın gerekli olmadığını savunmaktadır.
Paul Streeten ve Dengesiz Kalkınma Dengesiz kalkınma görüşünü nicel ve nitel faktörlere dayandırmaktadır. Nicel faktörler bölünemezlikler ve ölçek getirileri gibi faktörlerdir. Nitel faktörler ise, ekonomideki yatırımlar, piyasanın dinamizmi ve yeni buluşlardır.
Paul Streeten ve Dengesiz Kalkınma Gelişmekte olan ülkelerde piyasa dinamizmi ve teknik buluşlar zor bulunur faktörlerdir. Büyüme oranları ile ilgili önlem alma konusunda, kalkınma çok başarılıdır. Ancak yolsuzluk, adalet ve yoksulluğun ortadan kaldırılması konusunda yetersizdir ya da çok az başarılıdır.
Neoliberal Kalkınma Teorileri Planlama ve kamu müdahalesi kalkınmayı engellemektedir. Özel yatırımları ve fiyatları bozmaktadır. Piyasa dinamikleri kalkınmayı kendiliğinden sağlayacaktır. Gelişmekte olan ülkelerin dünya ekonomisine entegrasyon yoluyla kalkınması mümkündür.
Her gelişme olayı, uzun dönem içinde bir büyüme gerçekleştirdiği halde, her büyüme olayında mutlaka bir gelişme gerçekleşmeyebilir
Neo-klasik çerçevede oluşturulan büyüme merkezli kalkınma yaklaşımları, gelişmekte olan ülkelerin sorunlarına yanıt vermekte yetersizdir.
Gerçekte ekonomi, fiyat mekanizması ve gelir maksimizasyonundan çok ekonomik olmayan faktörler tarafından yönlendirilmektedir. Ekonominin diğer disiplinlerle (sosyoloji, antropoloji, politika bilimi gibi) ortak değerler üretebilmesi gerekmektedir.