BİTKİ KULLANIMI YRD.DOÇ.DR. DOĞANAY YENER İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Bitki Materyali ve Yetiştirme Tekniği Anabilim Dalı
BİTKİ KULLANIMI Bitkiler, tarih boyunca tertip ve düzenlemelerde insanlar tarafından kullanılmıştır. Her şeyden önce bitkiler, insanların yaşam kalitesini ve diğer canlılarla olan ilişkilerini iyileştirirler. Sonra da insan ile doğa arasındaki bozulmuş olan dengeyi yeniden sağlamaya yardımcı olurlar.
İnsanlar önceleri ekonomik değeri olan tarım ve orman bitkilerini yetiştirdi. Ancak zamanla ekonomik değeri olmayan, estetik bitkilendirmeler de söz konusu oldu. İran bahçe planları, fonksiyonel tarım peyzajlarından adapte edilerek geliştirildi. Eşit aralıklarla düzenli dikilmiş meyve ağaçları ve su kanalları, daha sonra eğlence ve süs amaçlı düzenlenmiş bahçelere dönüştürüldüler. 18. ve 19. yüzyılda tarla ve otlakları kuşatmak amacıyla çitler tesis edildi. İngiltere de çitler; pastoral(doğal) peyzajı hem daha çekici hem de daha prodüktif hale getirmiştir. Tarlaları korumak-kuşatmak yanında bu çitler, birçok yaban hayvanı için barınma, üreme ve beslenme fonksiyonuna da sahipti. Bu özelliklerden dolayı çitler, zamanla kentlerdeki parkbahçelerde ve kamuya açık yeşil alanlarda da tesis edilmeye başlandı.
Orta Avrupa ülkelerinde önceleri sadece odun üretimi amaçlı bitkilendirmeler ön planda iken, görsel güzellik ve bitki- hayvan türlerini koruma amacı göz ardı edilmiştir. Ancak günümüzde rekreasyonel kullanım, görsel güzellikleri sergileme, yaban hayatını koruma öncelikli amaç haline gelmiştir.
BİTKİLERİN ÖNEMİ ve KULLANILIŞ AMAÇLARI 1. Bitkiler, yaban hayatı için önemlidirler. Onlar için beslenme, üreme, sığınma ve barınma ortamı oluştururlar. Özellikle doğala yakın - korunmaya değer bitki toplumları ve insan eliyle oluşturulmuş kültürel peyzajlar bu amaca hizmet ederler. 2. Bitkiler genel görüşleri, çiçeklerinin güzelliği ve kokusu, yaprak ve meyvelerinin güzelliği yanında dallanmalarıyla da insanların günlük yaşam kalitesini arttırırlar.
3. Zengin bitki örtüsüne sahip orman, hem yaban hayatı bakımından değerlidir hem de birçok doğa araştırmacısını bilimsel açıdan, ayrıca da konuyla ilgisi olmayan kişileri estetik açıdan cezbeder. 4. Bitkiler ve dolayısıyla bitkilendirmeler, aktif ve pasif rekreasyonlar için yeterli miktarda mekan ve mikro-iklim yaratma potansiyeline sahiptirler. Bu rekreasyon alanları şehrin merkezinde olabileceği gibi, çok uzak mesafelerde de olabilirler. 5. Bitkiler, özensiz yapılmış mimari veya mühendislik hatalarını gizlemek, keskin hatları yumuşatmak amacıyla kullanılırlar.
6. Bitkiler, yapay strüktürleri ve onların rahatsız edici özelliklerini azaltırlar, bertaraf ederler. Cazip ve çevresiyle bütünleşmiş mekânlar yaratırlar. Mesela bir çocuk alanını ele alalım. Bu alandaki salıncak, tahterevalli, tırmanma aletleri önemli strüktürlerdir. Bu strüktürler tek başına oyun için ideal ortamı oluşturamazlar. Başka şeylere de ihtiyaç vardır. Alanın sıcak bir mekana dönüşmesini sağlamak; gürültülü oyunlar ile sakin sessiz ortam gerektiren oyunları birbirinden ayırmak; küçük çocuklar için koruma amaçlı kuşatma sağlamak; ileri yaş çocuklar için de bağımsız olma hissini yaratmak, macera oyunlarına ve yaratıcı aktivitelere imkan sağlamak, çocuklardaki yaratıcılık ve hayal gücünü geliştirmek gerekir. Bunların hepsi bitkilendirmeler ile sağlanır. Örneğin bir çit veya çalı kuşağı ile koruma sağlanır ve mekanlar birbirinden ayrılır.
Ağaç ve çalılar birlikte kullanılarak sıcak ortamlar yaratılır. Çocuk oyun alanında kullanılan ağaçlar, ağaç evler ve kulübeler çocukların tırmanması ve sallanması için doğal ortam yaratırlar. Çocuklarda bitki ve hayvan türlerini keşfetme ve tanıma imkanı sağlarlar. Bunun yanında bu tür alanların bitkilendirilmesinde kullanılacak türler dikkatle seçilmelidir. Bu türlerin insan zararlarına karşı dayanıklı olmaları, türlerin birbirlerinden farklı ve incelenmeye özendirici özelliklere sahip olması gerekir. Yani çocuk oyun alanında kullanılan türlerin, kent merkezinde daha çok yaşlıların kullanacağı bir açık yeşil mekan düzenlenmesinde kullanılan ağaç düzenlemesinden farklı olması gerekir. Mekanlar birden çok fonksiyonu yerine getirecek şekilde tasarlanmalıdır.
BİTKİLERİN KULLANIM SAHALARI
Bitki malzemelerinin görsel özelliği önemli olsa da bunları dış mekanda hakkıyla kullanmak için, diğer olası işlevlerini de anlamak gerekir. Bitki materyalinin peyzajda sayısız kullanımı arasında şunlar sayılabilir: mekan yaratmak, hoş olmayan görüntüyü engellemek, dik bayırları dengelemek, peyzajda hareketi yönlendirmek, bir bina grubunu görsel olarak birleştirmek, ve güneş ve rüzgara karşı koruma sağlamak. Tek bir bitki ya da bitkiler grubu belirli bir ortamda bu işlevlerden yalnızca bir tanesini yerine getirebilir veya aynı anda birden çok işlev üstlenebilir.
Bir tasarımdaki bu işlevlerinin yanında bitki materyalleri birtakım çevre sorununa da çözüm getirirler. Bitkiler havayı temizler, topraktaki nemi korur, erozyonu ve toprak kaybını önler, hava ısısını düzenler ve kuşlarla hayvanlar için doğal bir çevre oluşturur. Örneğin 183 metre genişlikte bir yeşil kuşak, hava kaynaklı partikülleri yüzde 75 oranında azaltabilir. Doğal ağaçlarının çoğu kesilmiş bir su bendinin yüzeyinde tutunamayan su miktarında ve oranında kayda değer bir artış görülür ve bu özellikle toprağın korumasız kaldığı inşaat süresince daha fazla erozyon anlamına gelir.
Bir ağaçlık arazide çökelti miktarı yılda 350kg/hektar olabilir ve yüksek yapılaşma döneminde bu miktar yılda 350270 kg/hektara kadar çıkabilir. Bir tarım arazisinde, tüm yıl süren bir bitki örtüsünün olmaması yıllık 1751 kg/hektarlık bir erozyona neden olur. Bitki materyali çevrenin genel kalitesini artırmanın yanı sıra binaların ve sitelerin emlak değerini de artırır. Evin çevresindeki bitki materyalleri de dahil olmak üzere, iyi tasarlanmış bir sitenin mülkün değerini % 30 artırabileceği tahmin edilmektedir. İyi kullanılırlarsa bitki materyalleri iyi bir yatırımdır; getirisi olmayan bir seferlik bir harcama değildir.
Bitki materyallerinin işlevsel kullanımlarını; yapısal, çevresel ve görsel olarak sınıflandırabiliriz. Yapısal elemanlar olarak bitki malzemeleri peyzajda mekanı tanımlayan ve düzenleyen duvar, çatı ve taban işlevi görürler ve yön ile hareketi etkilerler. Bitki materyallerini yapısal elemanlar olarak kullanırken bitkilerin boyut, form, katılık ve opaklıkları göz önünde bulundurulmalıdır. Çevresel elemanlar olarak, bitki materyalleri hava kalitesini etkiler, erozyonun kontrol edilmesine yardımcı olur, su kalitesini etkiler ve iklimi düzenler. Son olarak, görsel eleman olarak bitki materyalleri baskın odak noktaları olarak ve görsel bağlantılar olarak ya da boyut, form, renk ve doku özelliklerinden dolayı kullanılabilir.
Gary O. Robinette Plants, People and Environmental Quality (Bitkiler, İnsanlar ve Çevre Kalitesi) adlı kitabında bitki materyallerinin işlevsel kullanımlarını biraz farklı bir biçimde sınıflandırır. Robinette bitki işlevlerini mimari kullanım, mühendislikte kullanımı, iklim kontrol kullanımı ve estetik kullanım olarak dört ana kategori belirler. Mimari kullanımı mekan tanımı, istenmeyen görüntünün perdelenmesi, dış mekanlarda mahremiyet sağlama ve uzamsal ve görüntü sıraları (kademeli realizasyon) içerir. Bitki materyalinin mühendislikte kullanımları parıltı kontrolü ve önleme, erozyon kontrolü, gürültü kontrolü ve modifikasyonu ile araç ve yaya trafiğini yönlendirmeyi kapsar.
Bitki materyalinin iklim kontrol kullanımı gölgeleme, tampon oluşturma, hava ısısını düzenleme ile yağmur ve kar birikimini etkilemeyi içerir. Bitki materyalinin estetik kullanımı görsel vurgu sağlama, görüntü çerçeveleme, çevrede özel noktaları gösteren ve odak noktaları için nötr arka fon oluşturan diğer tasarım elemanlarını tamamlamayı içerir.
BİTKİLERİN KULLANIM SAHALARI Gary Robinette, Bitkiler, İnsanlar ve Çevre Kalitesi adlı kitabında bitki materyallerinin fonksiyonel kullanımını aşağıdaki tabloda olduğu gibi sınıflandırmaktadır.
Bitkilerin strüktürel (yapısal) karakteristikleri denilince, bitkilerin olgunluk çağındaki boyu, tepe genişliği, dallanması, büyüme şekli, büyüme hızı gibi peyzajın mekansal strüktürüne katkı yapan özellikleri kastedilmektedir. 1. Bitkilerin Mimari Kullanımı (Strüktürel özellikler) Mekan oluşturma (zımmî mekan, açık ve yarı açık mekan, kapalı mekan, kuşatılmış mekan..) Dikkat çekme 2. Bitkilerin Estetik Kullanımı (Görsel özellikler) 3.Bitkilerin Mühendislik Kullanımı (Ekonomik özellikler) İklim Kontrolü Toprak koruma Su Koruması Rüzgar kar ve çığ koruması
İnsan kullanımına yönelik dış mekanların tasarlanmasında, insan ile onun çevresini yararlı olacak şekilde bütünleştirmek esastır. Dış mekanlarda yapılan düzenlemelerde, doğal ve yapay elemanlar, kültürel ve bilimsel veriler ışığında öyle bir aranje edilmelidir ki, burada hem kaynaklar hem de yapılacak düzenlemeler sonucu insana yararlı ve kullanıcıların zevk alabileceği, eğlenip dinlenebileceği bir çevre yaratılmış olmalıdır.
Bu tanımda da görüldüğü gibi, dış mekanın düzenlenmesi sırasında, kaynakların ve çevrenin biyolojik-ekolojik özelliğinin korunması ya da yapılacak düzenlemelerde bu özelliklerinin daha da güçlendirilmesi gerekmektedir.
Pek çok kişi park ve bahçe düzenlemelerinde kullanılan bitki materyalinin sadece estetik amaçla kullanıldığı ve kullanılacağını sanmaktadır. Bu durum ülkemizde de son yıllarda artan yapılaşmaya paralel olarak hız kazanan peyzaj tasarım ve düzenlemelerinde de çok açık olarak gözlenmektedir. Oysa bu tür düzenlemelerde kullanılan her bir bitkinin belli bir amaca hizmet etmesi gerekmektedir. Ayrıca kaynakların mümkün olduğunca korunması, burada kullanılan bitkilerin iyi yetişmesi ve bunların bakımının az masraflı olması demektir ki; bu yörenin ekolojik koşullarına uygun olarak seçilmiş bitki türlerinin kullanılmasıyla olanaklıdır.
Bitki Gelişimini Etkileyen Ekolojik Faktörler Doğal yetişme koşulları altında bitkilerin gelişimlerini etkileyen ekolojik faktörlerden klimatik, biyotik ve edafik (toprak) faktörler, büyük değişkenlik ve farklılık göstermeleri nedeniyle özel önem taşırlar. Bunların içinde en önemlisi klimatik, yani iklim faktörüdür. Çünkü iklim bir yandan bitki türlerinin doğal yayılışını dikte ederken, diğer yandan alınacak teknik önlemlerden en az etkilenenidir. Birçok yabancı kökenli süs bitkisinin kullanımı, ancak bu bitkilerin doğal yayılış alanlarındaki iklim isteklerine uygun yetişme ortamı koşullarının söz konusu olduğu yerlerde mümkün olmaktadır ki, bunun bilinmesi gerekir.
Her bir bitki türünün özel yetişme ortam istekleri iklim faktörünün farklı yönlerini ilgilendirebileceğinden, her bir bitki türü için meteorolojik ölçüm değerlerini verme olanağı yoktur. Bu yüzden tek bir türü belirli bir vejetasyon tipinin üyesi olarak düşünmek ve buna göre karakterize etmek daha yerinde olur. Yeryüzündeki bitki örtüsü belirli vejetasyon tiplerinden oluşmaktadır ki, bunların her biri de genel iklim koşullarının yanında, yöreden yöreye farklı iklim koşulları gösteren yerlere bağlı kalmaktadır. Benzer iklim özellikleri sonucu birbirinden oldukça uzakta bulunan bölgelerde de aynı vejetasyon tipi oluşmaktadır.
Gerçi burada böyle bir vejetasyon tipini oluşturan türler birbirinden tamamen farklıdır, fakat dış görünüş, yani fizyonomi yönünden ise birbirine çok benzer. Park ve bahçe düzenlemelerinde çok değişik coğrafi bölgelerden bitki türleri kullanıldığında, tasarım daha ilginç ve çekici olacaktır. Bu durum peyzaj mimarları açısından çok önemlidir. Bu nedenle peyzaj düzenlemelerinde kullanılacak odunsu bitkilerin mümkün olduğunca birbirine yakın, benzerlik gösteren vejetasyon tiplerinden seçilmesi halinde ya da kombine edilmesi halinde bu düzenlemeler daha uyumlu bir etki yapabilir.
İklim ve iklimin bitki gelişmesi üzerine olan etkisi İklim bitki üzerine bir bütün olarak etki etmekte ise de, iklimi oluşturan tek tek unsurların önemi farklıdır. Burada herşeyden önce sıcaklık ve nem önemli bir yer tutmaktadır. Sıcaklık için kış ayları ortalama sıcaklığı ile yaz ayları ortalama sıcaklığı, nem için ise yaz aylarındaki yağış miktarı ile kış aylarındaki yağış miktarı önemlidir. En önemlisi de kış aylarındaki en düşük mutlak sıcaklıktır. Bu aylarda tespit edilen mutlak minimum değeri, sınırlayıcı faktörlerden biri olup, bir türün yaşamının sürdürüp sürdürememesi bu değerlere bağlıdır.
Bir de don koruması vardır ki, bu sıcaklıkta bitki herhangi bir zarar görmeden yaşamını sürdürebilmektedir. Bu aynı zamanda bitkinin dona karşı dayanıklılık yeteneğini göstermektedir. Bu değerler her bir bitki türü için farklıdır. Örneğin Pinus cembra - 45 C, Fagus sylvatica -30 C, Olea europaea ise -12 C sıcaklıkta bile oldukça fazla zarar görmektedir.
Sıcaklık Yaz sıcaklığının önemi ise daha farklıdır. Zira mutlak maksimum değerinin bitkinin gelişmesiyle ilgili herhangi bir fonksiyonu yoktur. Burada önemli olan, ortalama sıcaklık değerlerinin bitkilerin gelişimi için yaz aylarında gerekli olan sıcaklık miktarını karşılayıp karşılayamamasıdır. Örneğin bir ormanın yetişmesi, yani ağaçların gelişmesi için yılda en azından 30 gün boyunca ortalama sıcaklık değeri 10 C üzerinde olmalıdır.
Her bir türün sıcaklık istekleri birbirinden farklı olabilir. Örneğin herhangi bir tür için sıcaklık miktarı yeterli değilse, bu türün sürgünleri olgunlaşmamakta ve bunlar çok hafif donlardan bile etkilenmektedirler. Sürgünler tam anlamıyla gelişmiş olduklarında, bu tür don olaylarını herhangi bir zarar görmeden atlatabilir. Bitkilerin çiçek ve meyvelerinin gelişimi için de yine belirli bir miktarda sıcaklığa ihtiyaç vardır.
Yağış Su, bitkinin en önemli yapı ve fonksiyon elemanı olduğundan, doğal koşullar altında yetişen bitkiler için yağış miktarının, özellikle de vejetasyon süresi içinde düşen yağış miktarının büyük bir önemi vardır. Yazın periyodik olarak ortaya çıkan kuraklıklar bitkinin gelişimini engelleyebilir. Örneğin Akdeniz iklim tipinin hüküm sürdüğü bölgelerde bitkiler, yaşamını ancak yaz aylarında ortaya çıkan aşırı kuraklığa karşı geliştirilmiş oldukları özel korunma sistemleriyle sürdürülebilirler.
Kış aylarında yağış miktarı pek önemli değildir, zira bitkiler dinlenme durumlarında suya pek fazla ihtiyaç göstermezler. Burada önemli olan, dona karşı daha duyarlı olan türlerdir ki, bunların toprağa yakın ve toprak altında kalan kısımları kar sayesinde kuvvetli donlara karşı korunmaktadır. Kar örtüsü olmadığında don kuraklığı bazı herdem yeşil türler için zararlı olabilir. Zira bu türler donlu havalarda da su kaybetmektedirler. Bu durumda derin kısımlarda toprak don sonucu kurumuş olduğundan fizyolojik kuraklık meydana gelmekte, kullanılan, daha doğrusu kaybedilen su ( transprasyon ) yerine bitki kökleriyle su almamakta, bunun sonucunda da kurumaktadır.
Diğer Faktörlerin Etkileri: Toprak, Arazi yapısı Rekabet
Toprak Toprak, bitkiler için temel dayanak teşkil eder ve aynı zamanda bitkiler gerek duyduğu su ve mineral besin maddelerini de topraktan alırlar. Bahçe ve park düzenlemelerinde toprağın yapısı, besin maddeleri ve su durumu oldukça önemlidir ama vejetasyon tiplerinin oluşması üzerinde ise toprağın bir etkisi yoktur. Burada esas olan iklimdir.
Toprak farklılıkları tek tek bitki türlerinin bir vejetasyon tipi içinde farklı bir şekilde dağılmasına yol açabilir. Yani burada toprağın türü pek büyük rol oynamaz. Fakat bazen iyi olan toprak şartları, uygun olmayan iklim şartlarını yok edebilir. Örneğin yaz kuraklığının hakim olduğu yerlerde taban suyu seviyesinin yüksekte bulunması; görülen su açığını kapatarak, bitkiler için daha iyi yetişme koşulları sağlayabilir.
Arazi yapısı Arazi yapısı, özellikle eğim ve bakı da iklimin modifiye olmasında çok büyük etken olabilir. Örneğin güney yamaçlar genel olarak yörenin meteoroloji ortalama verilerinden daha sıcak ve kurak, kuzey yamaçlar ise daha serin ve nemlidir.
Rekabet Daha önceleri pek önem verilmeyen rekabet faktörü ise, birçok yanlış anlamalara ve kararlara yol açmıştır. Bahçede ya da tarlada bitkiler arasında arzulanmayan, istenmeyen rekabet kaldırabilir; fakat doğada bu genellikle mümkün değildir ve bu yüzden rekabet faktörü büyük önem taşımaktadır. Rekabetin etkisi daha çok, boylu ve sık büyüyen türlerin, bodur fazla boylanmayan türleri gölgelemesi sonucu görülmektedir. Bu durumda birçok bitki türü, bunların iklim ve toprak istekleri, o yerde mevcut olsa bile, orada diğer türlerin rekabeti nedeniyle yetişememektedir.
Buna en güzel örneği Pinus slyvestris oluşturmaktadır. Pinus slyvestris Orta Avrupa da doğal olarak, yanlızca çok kuru, besin maddesi bakımından fakir, kumlu ve kireçli toprak üzerinde ya da turbalıkların çevrelerinde yer alan çok ıslak, asidik topraklar üzerinde bulunur. Bundan dolayı da, Pinus sylvestris ekstrem yetişme ortamlarını tercih eden-seven orman ağacı olarak bilinir. Oysa bu çok önceleri iddia edildiği gibi bir sevme ve tercih meselesi olmayıp Sarıçam ın ancak o yetişme ortamlarında rekabet yeteneğinde olmasıyla ilişkilidir. Sarıçam yeterince iyi olmayan yetişme ortamlarında kötü bir gelişim gösterir.
Bahçelerde ya da orman ağaçlandırmalarında kullanılan örneklerde bunu görüyoruz. Fakat doğada bunu kendi gücüyle yapamaz, çünkü gençlik döneminde fazlasıyla ışığa ihtiyac duyan bu tür, diğer gölgeye dayanıklı türlerin gölgelemesi sonucu yok olur. Toprak ve arazi yapısının bitkilerin doğal yayılışı üzerinde yalnızca yöresel bir etkisi olmasına karşın, rekabet koşulları doğal vejetasyonun yayılışı üzerinde daha etkili olabilmektedir.