T.C. DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI YAYIN NO : DPT : 2679 AVRUPA BİRLİĞİ MALİ İŞBİRLİĞİ POLİTİKALARI VE TÜRKİYE Metin GENÇKOL Uzmanlık Tezi AVRUPA BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ UYUM DAİRESİ BAŞKANLIĞI EYLÜL 2003
ISBN 975 19 3489-3 (basılı nüsha) Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayın 400 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... İ TABLO LİSTESİ... İX KISALTMALAR... Xİİ KISALTMALAR... Xİİ GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM AB'DE MALİ İŞBİRLİĞİNİN DOĞUŞ NEDENLERİ VE GELİŞİMİ 1.1. Nedenleri... 4 1.1.1. Ekonomik ve sosyal dengesizlikler... 4 1.1.2. SSCB nin yayılmacı hareketleri... 5 1.1.3. Dayanışma İlkesi... 6 1.2. AB mali yardımlarının türleri ve gelişimi... 8 1.2.1. Bütçeden sağlanan mali yardımlar... 8 1.2.1.1. 4. Mali döneminde mali yardımlar-bir öngörü... 9 1.2.1.2. Yapısal Fonlar... 12 1.2.1.2.1. Yapısal Fonların amacı (1993-1999)... 13 1.2.1.2.2. Yeni tüzük ve hedefler... 16 1.2.1.2.3. Yapısal Fonların alt başlıkları... 22 1.2.1.2.3.1. ATYGF-Yönverme Kısmı... 22 1.2.1.2.3.2. ABKF... 22 1.2.1.2.3.3. ASF... 23 1.2.1.2.3.4. Uyum Fonu... 24 1.2.1.3. ATYGF... 25 1.2.1.4. AYB den sağlanan mali yardımlar... 28 1.3. AB de Dış Yardımların Nedenleri ve Gelişimi... 29 i
1.3.1. Nedenleri... 29 1.3.1.1. Siyasi neden... 29 1.3.1.2. Ticari neden... 30 1.3.1.3. Barış ve istikrar... 31 1.3.2. Gelişimi... 31 1.3.2.1. Younde Antlaşmaları... 31 1.3.2.2. Gıda Yardımı Antlaşması... 32 1.3.2.3. Dünya ve OECD ölçeğinde AT yardımlarının yeri... 32 1.3.2.4. AT yardımlarının coğrafi gelişimi... 33 1.3.2.5. AT yardımlarının dağılımının ülkeler itibariyle gelişme seyri.. 35 1.3.2.6. AT yardımlarının gerçekleşme oranları... 38 1.3.2.7. Maastricht Antlaşmasının getirdiği yenilik... 40 1.3.2.8. Amsterdam Antlaşmasının öncelik tanımı... 41 1.3.2.9. AT dış yardımlarında reform çalışmaları... 41 1.3.2.9.1. Yeni öncelikler... 42 1.3.2.9.2. Yeni yapılanmalar... 45 1.3.2.9.2.1. Yardımların gözden geçirilmesi... 45 1.3.2.9.2.2. Tüm yardım işlerinin idari yönden entegre edilmesi... 45 1.3.2.9.2.3. Tüm yardım faaliyetlerinin tek bir çatıda toplanması... 46 1.3.2.9.2.4. Komisyon delegasyonlarına yetki devri... 47 İKİNCİ BÖLÜM AKP ÜLKELERİYLE MALİ İŞBİRLİĞİ 2.1. Nedenleri ve Gelişimi... 50 2.1.1. Nedenleri... 50 2.1.2. Gelişimi... 51 2.1.2.1. Younde Antlaşmaları... 51 2.1.2.1.1. Birinci Younde Antlaşması... 51 2.1.2.1.2. İkinci Younde Antlaşması... 52 2.1.2.1.3. Arusha Sözleşmesi... 52 ii
2.1.2.2. Lome Antlaşmaları... 52 2.1.2.2.1. Birinci Lome Antlaşması... 52 2.1.2.2.2. İkinci Lome Antlaşması... 53 2.1.2.2.3. Üçüncü Lome Antlaşması... 53 2.1.2.2.4. Dördüncü Lome Antlaşması... 53 2.1.2.2.5. Lome Antlaşmalarının amaçları... 54 2.1.2.2.6. Lome Antlaşmalarının ilkeleri... 55 2.1.2.2.7. Lome Antlaşmalarının ayırt edici özellikleri... 55 2.2. Yardımların Sektörel Dağılımı... 56 2.3. Lome Antlaşmalarının temel araçları... 58 2.3.1. Teknik ve mali işbirliği... 58 2.3.1.1. Programlı yardımlar... 58 2.3.1.2. Programsız yardımlar... 59 2.3.1.2.1. Yapısal uyumun desteklenmesi... 59 2.3.1.2.2. Stabex... 60 2.3.1.2.3. Sysmin... 61 2.3.1.2.4. İnsani yardım ve rehabilitasyon yardımı... 62 2.3.1.3. Gıda yardımı... 62 2.3.1.4. Sivil Toplum Kuruluşlarına (STK) yardım... 64 2.3.1.5. Proje yardımları... 64 2.4. AKP ülkelerine yardımların antlaşmalara göre dağılımı... 64 2.5. Yardımların bölgesel dağılımı... 65 2.6. Kişi başına yardım miktarı... 68 2.7. Yardımların kaynakları itibariyle dağılımı... 68 2.8. Ticari işbirliği... 69 2.9. Diğer işbirliği alanları... 70 2.10. AYB kredileri... 70 2.11. Cotonou Antlaşması... 72 2.11.1. Birinci öncelik: Fakirlikle mücadele... 72 2.11.2. Diğer öncelikler... 72 2.11.2.1. Önceliklere ulaşmada kullanılacak strateji... 73 2.11.3. Mali araçların etkinleştirilmesi... 74 iii
2.11.4. İşbirliği alanları... 75 2.11.4.1. Ekonomik işbirliği... 75 2.11.4.2. Bölgesel entegrasyonların desteklenmesi... 75 2.11.4.3. Kurumsal destek... 76 2.11.4.4. Sağlık... 76 2.11.4.5. Diğer işbirliği alanları... 76 2.12. AB-AKP mali işbirliği sonucu varılan nokta... 77 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AKDENİZ ÜLKELERİYLE MALİ İŞBİRLİĞİ 3.1. Genel Çerçeve... 79 3.1.1. Ortaklık Antlaşmaları Dönemi (1958-1979)... 80 3.1.2. Global Akdeniz Politikası veya Protokoller Dönemi (1979-1995) 81 3.1.3. Dördüncü Protokol veya YAP dönemi... 82 3.1.4. MEDA Dönemi (1995-)... 83 3.2. Avrupa- Akdeniz yardımlarının amaçları... 85 3.2.1. Ortaklık Antlaşmaları ve protokoller dönemi... 85 3.2.2. YAP dönemi... 86 3.2.3. MEDA Dönemi... 87 3.3. Yardımlardan en çok yararlanan ülkeler... 90 3.4. Protokoller ve MEDA kapsamında yapılan yardım miktarı... 92 3.4.1. Protokoller döneminde yardımlar... 92 3.4.2. MEDA I döneminde yardımlar... 94 3.5. Ülkeler itibariyle yardımların dağılımı... 95 3.5.1. Protokoller döneminde ülkeler itibariyle yardımlar... 95 3.5.2. MEDA döneminde ülkeler itibariyle yardımlar... 96 3.6. Akdeniz Ülkelerine yapılan yardımların sektörel dağılımı... 99 3.7. MEDA Programı... 100 3.7.1. MEDA yardım araçları... 102 iv
3.7.1.1. Ulusal endikatif programlar... 102 3.7.1.1.1. UEP lerin finansman metodu... 103 3.7.1.1.2. UEP lerin amaçları... 103 3.7.2. Yapısal uyum... 104 3.7.3. Merkezi olmayan işbirliği... 105 3.7.4. AT yatırım ortaklıkları... 106 3.7.5. Bölgesel endikatif programlar... 106 3.8. Krediler ve sübvansiyonlu krediler... 107 3.9. Diğer bütçe kalemleri... 112 3.9.1. Gıda yardımı... 113 3.9.2. Sivil toplum ve STKlar... 113 3.9.3. Rehabilitasyon ve mülteciler... 114 3.10. Ticari işbirliği... 114 3.11. MEDA II Programı... 119 3.11.1. MEDA II nin getirdiği yeni hedefler... 119 3.11.2. İkili İşbirliği öncelikleri... 121 3.11.3. MEDA II kapsamında mali yardım miktarı... 121 3.11.4. AYB kredileri... 123 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MERKEZİ VE DOĞU AVRUPA ÜLKELERİYLE MALİ İŞBİRLİĞİ 4.1. Nedenleri... 125 4.2. MDAÜ ne yapılan yardımların miktarı... 126 4.3. PHARE... 127 4.3.1. PHARE programının amacı... 130 4.3.2. PHARE programının öncelikleri... 131 4.3.2.1. Kurumsal yapılanma... 131 4.3.2.2. Müktesebat ile ilgili yatırımlar... 132 4.3.3. PHARE yardımlarının dağıtımında uygulanan kriterler... 132 4.3.4. PHARE yardımlarının ülkelere ve yıllara göre dağılımı... 133 v
4.3.5. PHARE programı yardımlarının sektörel dağılımı... 137 4.3.6. PHARE programına yön veren araçlar... 138 4.3.7. PHARE programında yapılan reformlar... 139 4.3.7.1. Delegasyonlara yetki devri... 139 4.3.7.2. Sözleşme yetkisinin devri... 139 4.3.7.3. Ulusal Fonların kurulması... 140 4.3.7.4. Uygulama birimleri... 140 4.3.7.5. İkizleme yöntemi... 141 4.3.7.6. Bürokratik sürecin kısaltılması... 141 4.3.7.7. İzleme komiteleri... 141 4.3.8. PHARE kapsamındaki program türleri... 142 4.3.8.1. Ulusal Programlar... 142 4.3.8.2. Çok yararlanıcılı programlar... 143 4.3.8.3. Çok ülkeli programlar... 143 4.3.8.4. Sınır İşbirliği Programları... 143 4.4. ISPA... 144 4.4.1. Proje hazırlama prosedürü... 144 4.4.2. ISPA programının amacı... 145 4.4.3. Yatırım alanları... 145 4.4.4. ISPA yardımları ve ülkeler... 146 4.4.5. Yardım kriterleri... 148 4.5. SAPARD... 148 4.5.1. SAPARD programının amacı... 148 4.5.2. Yardım kriterleri... 150 4.5.3. SAPARD yardımları ve ülkeler... 150 4.6. PHARE, ISPA ve SAPARD için yardım kriterlerinin metodolojisi.. 152 vi
BEŞİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE İLE MALİ İŞBİRLİĞİ 5.1. Gümrük birliği öncesi dönem (1964-1996)... 154 5.1.1. Birinci Mali Protokol (1964-1969)... 156 5.1.2. İkinci Mali Protokol (1971-1977)... 157 5.1.3. Üçüncü Mali Protokol (1979-1982)... 159 5.1.4. Dördüncü Mali Protokol (1982-1986)... 160 5.1.5. Özel İşbirliği Fonu (1980)... 160 5.1.6. Körfez Savaşı dolayısıyla verilen krediler... 161 5.1.7. İdari İşbirliği... 161 5.1.8. Demokrasi, insan hakları ve sivil toplumun güçlendirilmesi... 161 5.2. Gümrük birliği sonrası dönem (1996-2000)... 162 5.2.1. Bütçe kaynaklarından hibe şeklinde yardım... 164 5.2.2. YAP (1992-1996) kapsamındaki yardımlar... 164 5.2.3. Özel AYB kredileri... 165 5.2.4. MEDA Programı... 166 5.2.4.1. MEDA yardımlarında Türkiye nin karşılaştığı sorunlar... 166 5.2.4.2. Hibeler... 168 5.2.4.3. Krediler... 171 5.2.4.4. Makro ekonomik yardım... 172 5.2.5. İdari İşbirliği Fonu... 172 5.3. Adaylık Dönemi (1999-2006)... 172 5.3.1. Katılım Öncesi Stratejisi... 174 5.3.2. Türkiye ye mali yardımları düzenleyen tüzükler... 174 5.3.3. Adaylık dönemi mali yardımları... 175 5.3.3.1. Hibeler... 175 5.3.3.1.1. MEDA II... 175 5.3.3.1.2. Türkiye İçin Avrupa Stratejisi... 178 5.3.3.1.3. Deprem Yardımları... 178 vii
5.3.3.2. AYB Kredileri... 178 5.3.3.2.1. Euromed II... 179 5.3.3.2.2. TERRA... 179 5.3.3.2.3. Özel Eylem Programı (2001-2004)... 180 5.3.3.2.4. Katılım Öncesi Kolaylığı... 180 5.3.3.2.5. Avrupa-Akdeniz Ortaklığı Kolaylığı (2001-2007)... 180 5.4. Merkezi Olmayan Yapılanma... 180 5.4.1. MOY Birimleri ve görevleri... 181 5.4.1.1. Ulusal Mali Yardım Koordinatörü... 181 5.4.1.2. Ulusal Fon... 182 5.4.1.3. Ulusal Yetkilendirme Görevlisi... 182 5.4.1.4. Merkezi Finans ve İhale Birimi... 183 5.4.1.5. Mali İşbirliği Komitesi... 183 5.4.1.6. Ortak İzleme Komitesi... 184 5.5. Türkiye ye yönelik mali yardımların kıyaslanması... 184 5.5.1. Akdeniz ülkeleri ile kıyaslanması... 184 5.5.1.1. Bazı temel göstergeler... 184 5.5.1.2. Protokol dönemi kıyaslanması... 186 5.5.2. Gümrük birliği içinde kıyaslanması... 188 5.5.2.1. Türkiye nin AB ye karşı ticaret dengesi ve telafi oranı... 189 5.5.2.2. Bazı üyelerin AB ye karşı ticaret dengeleri ve telafi oranları. 190 5.5.3. Aday ülkelere karşı kıyaslanması... 192 5.5.3.1. Aday ülkelerin bazı temel göstergeleri... 192 5.5.3.2. Türkiye dışındaki adaylar için kişi başına yardım miktarı... 195 5.5.3.3. Türkiye için kişi başına yardım miktarı... 196 SONUÇ... 197 ABSTRACT... 208 KAYNAKÇA... 210 viii
TABLO LİSTESİ BİRİNCİ BÖLÜM Tablo 1 -Bazı üye ülkelerin Üye olmadan ve olduktan sonraki kişi başına gelirleri... 7 Tablo 2 -AT Mali planları... 9 Tablo 3 -Topluluk bütçesinden üye ülkelere yapılan net katkılar... 11 Tablo 4 -Yapısal Fonlardan üye ülkelere yapılan tahsisler ve ödemeler... 13 Tablo 5 -Yapısal Fonların dağılımı... 18 Tablo 6-2000-2006 Mali perspektifinde Yapısal Fonlar... 19 Tablo 7 -Yapısal Fonların Topluluk İnsiyatifleri ve ülkeler itibariyle dağılımı... 21 Tablo 8 -Hedefler ve kaynakları... 22 Tablo 9 -AB Harcamalarının Sektörel Dağılımı... 26 Tablo 10 -AB Harcamalarının Sektörel Dağılımı... 27 Tablo 11 -AT dış mali yardımlarından en çok yararlanan ülkeler... 36 Tablo 12 -AT mali yardımlarının bölgesel dağılımı... 38 İKİNCİ BÖLÜM Tablo 13 -AKP ülkelerine mali yardımların sektörel dağılımı... 57 Tablo 14 -Kalkınmaya yönelik gıda yardımından yararlanan başlıca ülkeler... 63 Tablo 15 -AKF ve AYB nin gelişimi... 65 Tablo 16 -AKP ye AT mali yardımlarının bölgesel dağılımı... 66 Tablo 17 -AKP ülkelerine AYB kaynaklı krediler ve AKF kaynaklı risk kapitali... 71 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Tablo 18 -Avrupa-Akdeniz İlişkilerinde 3 dönem... 80 Tablo 19 -Ortaklık Antlaşmaları çizelgesi... 84 Tablo 20 -Akdeniz Bölgesine AB yardımlarının bölgesel dağılımı... 85 Tablo 21 -En çok yardım alan 10 ülke... 90 ix
Tablo 22 -Akdeniz ülkelerine AT yardımı... 91 Tablo 23 -Ülkeler itibariyle taahhüt ve ödemeler... 92 Tablo 24 -Avrupa-Akdeniz İşbirliğinin mali kaynakları... 94 Tablo 25 -Protokol 1-4 döneminde bütçe ve AYB den yapılan yardımlar... 96 Tablo 26 -MEDA fonlarının ve AT ve AYB kaynaklı krediler... 97 Tablo 27 -MEDA taahhüt ve ödemeleri... 97 Tablo 28 -MEDA kapsamında yardım taahhütleri... 98 Tablo 29 -Akdeniz ülkelerine AYB kaynaklı krediler... 110 Tablo 30 -Sübvanse edilen AYB kredileri... 112 Tablo 31 -Akdenizli ortakların AB ye ihracatlarının toplam ihracatlarındaki payı 116 Tablo 32 -AB nin Akdenizli ortaklarıyla ticareti... 117 Tablo 33 -Akdeniz ülkelerinin AB karşısındaki ticari açıkları... 118 Tablo 34 -Avrupa-Akdeniz Ortaklığı: Taahhütler ve Ödemeler... 122 Tablo 35-1995-2001 döneminde MEDA için taahhüt/ödeme oranları... 123 Tablo 36 -AYB kaynaklarının sektörel dağılımı... 124 Tablo 37 -AYB kaynaklarının ülkelere dağılımı... 124 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Tablo 38 -Katılım Öncesi Yardım Araçları... 126 Tablo 39 -Katılım öncesi fonların ülkelere yıllık tahsisleri... 127 Tablo 40 -Aday ülkelerin üyelik başvuruları... 129 Tablo 41 -PHARE kapsamında yapılan yardım taahhütleri... 134 Tablo 42 -PHARE yardımları... 135 Tablo 43 -PHARE kapsamında yardım tahsisleri... 136 Tablo 44 -Sektörler itibariyle PHARE yardımları... 137 Tablo 45 -ISPA yardımları... 147 Tablo 46 -SAPARD yıllık yardımları... 151 BEŞİNCİ BÖLÜM Tablo 47 -Gümrük birliği öncesinde Türkiye ye sağlanan mali yardım... 155 x
Tablo 48 -Birinci Mali Protokol yardımları... 156 Tablo 49 -İkinci Mali Protokol yardımları... 158 Tablo 50 -Üçüncü Mali Protokol yardımları... 159 Tablo 51 -Özel İşbirliği Fonu yardımları... 160 Tablo 52 -Topluluk Mali Deklarasyonunda yer alan yardımlar... 163 Tablo 53 -YAP (1995-1996) ve Akdeniz Ortaklığı (1997-1999) Çerçevesinde AYB den Finanse Edilen Projeler... 165 Tablo 54 -MEDA nın Türkiye Ulusal Bölümünde Finansman Sağlanan Projeler.. 168 Tablo 55 -Adaylık Sürecinde AB den Sağlanacak Mali Yardımlar... 173 Tablo 56-2000 Yılı İçin MEDA II Çerçevesinde Sağlanan Hibe Yardımıyla Finanse Edilecek Projeler... 176 Tablo 57-2001 Yılı İçin MEDA II Çerçevesinde Sağlanan Hibe Yardımıyla Finanse Edilecek Projeler... 177 Tablo 58-2000-2006 döneminde Türkiye nin faydalanabileceği AYB Kredileri... 179 Tablo 59 -Akdeniz ülkeleri temel göstergeler... 185 Tablo 60 -Akdeniz ülkelerinin yüz ölçümleri... 186 Tablo 61 -Protokol döneminde yardım oranları... 187 Tablo 62 -AT-Türkiye ticaretinin gelişimi... 189 Tablo 63 -Bazı üye ülkelerin Topluluğa karşı ticaret dengeleri... 191 Tablo 64 -Net katkı, açıklar ve telafi... 191 Tablo 65 -Aday ülkelerin 2000 yılına ait bazı temel göstergeleri... 193 Tablo 66 -Aday ülkelere sağlanan AYB kredileri... 194 Tablo 67 -MDAÜ için kişi başına yardım miktarı... 195 xi
KISALTMALAR AB ABD ABKF AET AKÇT AKF AKP ALA AP ASF AT ATYGF AYB AYİO BDT BEP BM BYMA ÇBÜİ DB DPT DTM DTÖ ECU FASB GAP GSYİH IMF ISPA : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu : Avrupa Ekonomik Topluluğu : Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu : Avrupa Kalkınma Fonu : Afrika, Karayip ve Pasifik : Asya ve Latin Amerika : Avrupa Parlamentosu : Avrupa Sosyal Fonu : Avrupa Topluluğu : Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu : Avrupa Yatırım Bankası : Avrupa Yardımı İşbirliği Ofisi : Bağımsız Devletler Topluluğu : Bölgesel Endikatif Programlar : Birleşmiş Milletler : Balıkçılık Yönverme için Mali Araçlar : Çok Borçlu Ülkeler İnsiyatifi : Dünya Bankası : Devlet Planlama Teşkilatı : Dış Ticaret Müsteşarlığı : Dünya Ticaret Örgütü : Avrupa Para Birimi : Fakirliğin Azaltılması için Strateji Belgesi : Global Akdeniz Politikası : Gayri safi yurt içi hasıla : International Monetary Fund : Instrument for Structural Policies for Pre-Accession xii
KOB : Katılım Ortaklığı Belgesi KOBİ : Küçük ve Orta Boy İşletmeler m : Milyon md : Madde MDA : Merkezi ve Doğu Avrupa MDAÜ : Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri MOY : Merkezi Olmayan Yapılanma OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development OTP : Ortak Tarım Politikası PHARE : Poland and Hungary: Action for the Reconstruction of the Economy SAPARD : Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği STK : Sivil Toplum Kuruluşları TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TYO : Teknik Yardım Ofisi UEP : Ulusal Endikatif Programlar UKP : Ulusal Kalkınma Planı YAP : Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası YBD : Yeni Bağımsız Devletler xiii
GİRİŞ Bu çalışmanın amacı, Türkiye-AB mali işbirliğinin ortaya çıkış ve gelişimini, Avrupa Birliği mali işbirliği ve dayanışma politikalarının çerçevesinde incelemek ve bu bağlamda Türkiye nin günümüze kadar almış olduğu mali yardımları, dönemler itibariyle, içinde bulunduğu ülke grupları karşısında değerlendirmektir. Bu kapsamda, özellikle gümrük birliği ve adaylık dönemleri değerlendirme konusu yapılmaktadır. Tarih boyunca kurulmuş olan çeşitli ekonomik birlikler, üyeler arasında karşılıklı çıkarları dengeleyemedikleri için başarısız olmuşlardır. Bunun nedeni birlik oluşturmanın tabiatından kaynaklanmaktadır. Doğal olarak ekonomik birlikler, birliği oluşturan üyelerin bazılarına diğerlerinden daha fazla yarar sağlar hatta bazılarına zarar bile verebilir. Bu durumda çıkar oluşturan etkilerin tanımlanabilmesi, ölçülebilmesi ve bir telafi mekanizması vasıtasıyla çıkar dengesinin sağlanabilmesi, üyeleri bir arada tutarak birliğin sürekliliğini korumak için zorunlu olmaktadır. Birbirinden çok farklı gelişmişlik düzeyindeki ülkeleri bir arada tutmayı sağlayabildiği için uzun süredir birlikteliğini sürdürebilen AB, tarihin en başarılı ekonomik birlik örneğini oluşturmaktadır. AB nin ekonomik birlik yönünü oluşturan AET, bu açıdan ele alınınca, gümrük birliği ile bunun gereği olan ortak ticaret politikası ve telafi mekanizması işlevini yerine getiren geniş bir ortak çıkar ve dayanışma sisteminden oluşmaktadır. AB ye bakıldığı zaman kuzeyin gelişmiş ülkeleri ile güneyin az gelişmiş ülkeleri olan Yunanistan, İspanya ve Portekiz arasındaki sanayileşme farkı hemen görülmektedir. Söz konusu farkın sonucu olarak anılan ülkelerin Topluluğa karşı büyük ticari açıklar vermeleri kaçınılmaz olmuştur. Yalnız başına böyle bir ticari ilişki, gelişmişleri daha fazla geliştiren ve az gelişmişleri daha geriye götüren bir süreç oluşturur. Bu döngüyü kırmak üzere Topluluk çeşitli telafi ve dayanışma 1
mekanizmaları geliştirmiştir. Bunların başında Avrupa Yatırım Bankası ve AB bütçesi gelmektedir. AB de telafi mekanizması, ticarette dezavantajlı ülkelere doğrudan kaynak aktarmayı öngörmemekte, bunun yerine bir dayanışma anlayışı içinde gelişme ve refahı bütün Topluluk coğrafi alanına yaymayı esas almaktadır. Bu kapsamda, Topluluk içinde yer alan bölgesel ekonomik dengesizlikleri ve farkları gidermeye yönelik ciddi ve kapsamlı kalkınma politikaları uygulamak yoluna gidilerek, Topluluğu birlik ve istikrar içinde tutacak bir yapıya kavuşturmak amaçlanmaktadır. Çalışmanın Birinci Bölümünde, AB nin üyelerine ve daha sonra dış ülke gruplarına yönelik mali işbirliği incelenmektedir. Gelişmeyi Topluluk sathına yaymaya yönelik dayanışma politikalarına atfedilen önem çok büyük boyutlardadır. Bir arada yaşamanın ve ortak bir pazara sahip olmanın, az gelişmişlerin zararına cereyan eden veya gelişmiş üye ülkelere daha çok yarar getiren ve sonuç olarak Topluluk çapında dengeli bir kalkınmayı önleyen sonuçları, anılan politikaları gerekli kılmaktadır. Dış yardımlar konusunda ise AB günümüzde, 140 ülkeyi kapsayan ve yıllık yaklaşık 10 milyar Euro seviyesine 1 yükselen yardım tutarı ile, dünyada ilk sıraya ulaşmıştır. Bütçenin yaklaşık yüzde 7-8 ini alan dış yardımlar, AB nin önemli dış politika araçlarından biridir. İkinci Bölümde AB ve Afrika, Karayipler ve Pasifik (AKP) ülkeleri arasındaki mali işbirliği genel hatlarıyla açıklanmaya çalışılmaktadır. Eski sömürgeleri olmaları sebebiyle, AB, AKP ülkelerine büyük önem vermiş ve sıkı bir mali ve ticari işbirliğine gitmiştir. Avrupa Ekonomik Topluluğunun (AET) zaman içinde genişlemesiyle birlikte Topluluğa yeni katılan ülkelerin eski sömürgeleri de anılan ilişkilere dahil edilmiştir. 1 Söz konusu miktar Dünya kalkınma amaçlı yardımlarının yüzde 10 u mertebesindedir. 2
Üçüncü Bölümde, AB-Akdeniz mali işbirliği incelenmektedir. Akdeniz ülkeleri AB nin güneyinde en yakın komşularıdır. Bu nedenle, AB bölge ülkeleriyle yakın mali ve ticari ilişkiler geliştirmiştir. AB, bir dönem Türkiye nin de içinde ele alındığı bu ülkeler grubu ile kendi arasında 2010 yılına kadar bir serbest ticaret bölgesi oluşturmayı amaçlamaktadır. Dördüncü Bölümde, aday Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri (MDAÜ) ve aldıkları mali yardımlar incelenmektedir. Söz konusu ülkeler Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin (SSCB) dağılmasıyla birlikte AB nin ilgi odağı olmuştur. 1990 yılı ile birlikte AB, MDAÜ yü kendi içine alabilmek için gittikçe yoğunlaşan ve derinlik kazanan mali işbirliği politikaları geliştirmiştir. 10 yıl içinde, 10 aday MDAÜ ye yapılan toplam yardımlar, AB dış yardımlarının en büyük kalemi haline gelmiştir. Söz konusu yoğun gayretler sonucu MDAÜ nün 8 tanesi 2004 yılında, 2 tanesi ise 2007 yılında üyeliğe hazır hale geleceklerdir. Beşinci Bölümde, AB ile en eski ve köklü ilişkilere sahip aday ülke olan Türkiye ve aldığı mali yardımlar incelenmektedir. 40 yıllık geçmişe sahip AB-Türkiye mali işbirliğinin değişik evreleri irdelenmektedir. Bölümün sonunda, Türkiye aldığı mali yardımlar itibariyle, gümrük birliği öncesi dönemde, sonrası dönemde ve adaylık döneminde Akdeniz ülkeleriyle, benzer Topluluk üyeleriyle ve aday ülkelerle karşılaştırılmaktadır. Sonuç bölümünde ise, 5 bölümde incelenen AB mali yardımları yorumlanmakta ve bu yorumlar ışığında Türkiye nin AB ile ilişkilerinin seyrine ilişkin bazı değerlendirmeler yapılmaktadır. Türkiye nin ne zaman AB ye üye olabileceği veya AB nin ne zaman Türkiye yi üye olarak görmek isteyeceği konusunda AB mali yardımlarından bazı ip uçları aranmaktadır. Bu bölümde ayrıca, Türkiye nin kendine dönük AB mali işbirliği politikaları karşısında takip edebileceği bazı politika önerilerinde bulunulmaktadır. 3
BİRİNCİ BÖLÜM 1. AB DE MALİ İŞBİRLİĞİNİN DOĞUŞ NEDENLERİ ve GELİŞİMİ 1.1. Nedenleri 1.1.1. Ekonomik ve sosyal dengesizlikler Avrupa Birliği (AB) ülkeleri, çok farklı ekonomik ve sosyal yapılara sahiptir. Bu farklılıklar, ülkeler arasında olduğu gibi, bölgeler arasında da çok belirgindir. 1990 ların başında, AB nin en zengin on bölgesindeki kişi başına gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH), en yoksul on bölgesindekinin üçbuçuk katı seviyesindeydi. İşsizlik oranı açısından bakıldığında, işsizliğin en yoğun olduğu bölgedeki oran, işsizliğin en az olduğu bölgedeki oranın yedi katı daha fazla idi (Bölgesel Politika ve Kohezyon 1996: 2). AET nin kurulduğu 1957 yılından itibaren, üye ülkelerde bulunan gelişmiş bölgeler daha çok gelişmiştir. Bunun nedeni, büyüyen pazardan pay alma endişesiyle yapılan yeni yatırımların, üretim maliyetlerini mümkün olduğunca düşürebilmek amacıyla, alt yapı itibariyle en gelişmiş bölgelere yönelmeleridir. Bu da, gelişmiş bölgelerin daha çok gelişmesi anlamına gelmektedir. Az gelişmiş bölgeler ise, cazibe merkezi olamamaktadırlar. Sonuçta, gelişmiş ve az gelişmiş bölgeler arasındaki makas gittikçe açılma eğilimi göstermiştir (TOBB: 2). 1973 yılında İrlanda, 1981 yılında Yunanistan ve 1986 yılında İspanya ve Portekiz in üye olmasıyla Topluluk içindeki ekonomik dengesizlik ve gelişmişlik farkları artış göstermiştir. Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu (ABKF), İrlanda nın üyeliğini takiben 1975 yılında oluşturulmuştur (TOBB: 3). AB de bölgesel sorunlar, merkez-çevre ilişkisi şeklinde görülmektedir. AB nin gelişmişlik yönünden önde olan ülkeleri merkezde, gelişme yönünden sorunlu bölgeler ise çevrede yer almaktadır. Çevre içinde, özellikle Akdeniz ülkeleri düşük kişi başına gelirde öne çıkmaktadır. (Armstrong 1990: 168) 4
Tüm bu farklılıklar, AB yi, zayıf bölgelere yardımda bulunmaya itmiştir. Zira, AB nin kuruluş amacı, ekonomik ve sosyal açıdan dengeli kalkınmış ve barış içinde bir bölge teminidir. Aksi halde, uzun ömürlü bir AB mümkün olmayacaktır. Bu husus, AB ülkeleri için geçerli olduğu gibi, diğer komşu ve bölge ülkeleri için de geçerli olan bir uluslar arası gerçektir. Armstrong a göre (1990: 171), AB entegrasyonu ve ekonomik ve parasal birliğin başarısı, ancak tüm üye ülkelerin ortaklıktan kazançlı çıkması ile mümkün olabilir. Avrupa asırlar boyunca kanlı ve uzun süren savaşlara sahne olmuştur. Bunların en yıkıcı olanı II. Dünya Savaşı olmuştur. Avrupa baştan aşağıya yıkıma uğramış, yıllar içinde elde edilmiş olan kazanımlar kısa bir sürede yok olmuştur. Bundan önceki asırlarda, Avrupa ülkelerinin kendi aralarında ve Osmanlı İmparatorluğu ile yaptıkları savaşlar da Avrupa yı çok yıpratmıştır. Asırlar boyunca birleşik bir Avrupa Devletler Topluluğu hayali kurulması savaşların bu yok edici etkilerinden doğmuştur. II. Dünya Savaşı na kadar meydana gelen savaşlar, yıkıcı etkileri bakımından tolere edilebilir savaşlardır. Ancak, II. Dünya Savaşı nda silah teknolojisinin çok ileri bir düzeye ulaşmasıyla, dünya savaş tarihinde yeni bir sayfa açılmıştır. Artık savaşlar insanlığın varlığını tehdit edecek derecede tahrip edici boyutlara ulaşmışlardır. Özellikle, Avrupa gibi bir çok milletin bir arada yaşadığı dar bir coğrafyada refah ve saadet içinde yaşamanın tek yolu barış olarak görülmüştür. Bunu temine yönelik tek çıkış yolu ise, AB ülküsünü gerçekleştirmek şeklinde tezahür etmiştir. 1.1.2. SSCB nin yayılmacı hareketleri SSCB, II. Dünya Savaşından sonra, Hint Okyanusu, Akdeniz ve Orta Doğuya yayılma stratejisi içine girmiştir. Onun bu yayılma stratejisine karşı, AT da etki bölgesindeki ülkeleri bu yayılmadan korumak ihtiyacını hissetmiştir. Bu hem kendisinin bekası hem de bölge istikrarı için zaruri idi. Bu nedenle çevre ülkelere 5
yardımda bulunarak onları SSCB nin yayılmacı etkilerinden korumayı amaçlamıştır. Komünizmin yayılmasına engel olmak, bir başka deyişle Batı Avrupa değerler sistemini korumak amacıyla, AT, kendi üyelerine ve bölge ülkelerine çeşitli yardımlarda bulunmuştur. 1.1.3. Dayanışma İlkesi Güçlü ve zayıf ekonomilerin bir araya gelmesi sonucu kurulan AB de dengeli bir gelişmeyi sağlamak, ancak dayanışma ilkesinin hayata geçirilmesi ve telafi mekanizmalarının çalıştırılmasıyla sağlanabilir. AT içindeki ekonomik ve sosyal dengesizlikler, AT nin kuruluşundan itibaren dayanışma ilkesi nin benimsenmesine neden olmuştur. Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşmada öngörülen gümrük birliği ve gittikçe derinleşen işbirliği ile oluşturulan ortak pazarın olumsuz etkilerini telafi etmek üzere ortak eylem ve bir mali mekanizma gerekliliği ortaya çıkmıştır Ancak, buradaki ortak eylem ya da dayanışma felsefesi üye devletlerin kayıplarını doğrudan telafi etmekten çok, bölgesel farklılıkların giderilerek refah düzeyinin tüm Birlik dahilinde uyumlaştırılması anlamına gelmektedir. AT de mali yardımlardan en çok yararlanan ülkeler, en az gelişmiş ülkeler olmuştur. Dayanışma ilkesini hayata geçirmek için Topluluk içinde, Yapısal Fonlar ve Uyum Fonu, aday ülkeler için ise PHARE (Poland and Hungary: Action for the Reconstruction of the Economy), ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession) ve SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development) programları kullanılmaktadır. Dayanışma İlkesinin hukuki temellerini, Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğunu (AKÇT) Kuran Antlaşma (md. 54), Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşma (md. 2,3 ve giriş bölümü) ve daha sonra Avrupa Tek Senedi (md. 130D), Avrupa Birliği Antlaşması (md. 130A) ve Amsterdam Antlaşması (md. 158-162) oluşturmaktadır. Söz konusu Antlaşmalara bakıldığında AB nin üç temel üzerine oturduğu görülmektedir: 6
Gümrük Birliği Ortak ticaret politikası Genel dayanışma sistemleri ve telafi yöntemleri AT ye üye olarak giren zayıf ekonomili ülkeler, mali yardımların da büyük katkısıyla zaman içinde kayda değer ilerlemeler göstermişlerdir. Bu durumu çarpıcı bir biçimde Yunanistan, İspanya, Portekiz, İrlanda ve İtalya örneklerinde görmek mümkündür. Bu ülkelerin üye oldukları tarihteki kişi başına milli gelirleriyle, 2000 yılında sahip oldukları milli gelirleri karşılaştırmak meselenin açıkça anlaşılması açısından çok yararlı olacaktır. Tablo 1 -Bazı üye ülkelerin Üye olmadan ve olduktan sonraki kişi başına gelirleri (AB ortalamasının yüzdesi olarak) Ülke Üyelik tarihi Üyelik tarihindeki kişi 2000 yılı kişi başına başına gelir milli gelir Yunanistan 1981 43.5 65 İspanya 1986 54 84 Portekiz 1986 25.5 60 İrlanda 1973 55.2 119 Kaynak: Bilici 2002: 36 Tablo 1 incelendiği zaman göze çarpan husus, ekonomik açıdan diğer Avrupa ülkelerine kıyasla zayıf durumda olan ülkeler, üyelikle birlikte ekonomik açıdan çok daha iyi bir konuma yükselmişlerdir. Bu başarıda mali yardımların çok büyük bir katkısı olduğu üzerinde genel bir konsensüs bulunmaktadır. 7
1.2. AB mali yardımlarının türleri ve gelişimi AB mali yardımları temel olarak AT bütçesinden karşılanan hibe yardımlarından ve Avrupa Yatırım Bankası (AYB) tarafından sağlanan ayrıcalıklı kredilerden oluşmaktadır. Bunların dışında kalan mali yardım araçları da bulunmakla birlikte, toplam mali yardımlar içinde küçük bir yere sahiptirler. 1.2.1. Bütçeden sağlanan mali yardımlar AT bütçesi birden fazla yıla yayılan mali planlar şeklinde hazırlanmaktadır. 2000-2006 dönemini kapsayan 3. Mali Plan, 1999 Berlin Zirvesinde kabul edilmiştir. Planın müzakereleri yaklaşık 20 ay gibi uzun bir zaman almıştır. Uzun müzakerelerin sebebi, AB içindeki gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasında cereyan eden pastadan pay alma mücadelesidir. Az gelişmiş ülkeler, almakta oldukları mali yardımların artırılması için kıyasıya bir uğraş vermişlerdir. Almanya ve Fransa gibi gelişmiş ülkeler ise aday ülkelere de yeterince pay ayrılmasını savunmuşlar, ancak Yunanistan, İspanya ve Portekiz den güçlü bir muhalefetle karşılaşmışlardır. Sonuç, az gelişmiş üye ülkelerin istediği gibi olmuş ve almakta oldukları mali yardımlarda artış gerçekleşmiştir. Örneğin, İspanya 1993-1999 Mali Planı döneminde almış olduğu 43 milyar Euro mali yardıma karşılık, 2000-2006 döneminde 50 milyar Euro ya çıkmayı başarmıştır. Az gelişmiş üye ülkelerin sıkı pazarlığı aday ülkelerin aleyhine olmaktadır Görüşmelerde, mali yardımın alınması, ilgili ülkenin kamu sektörü bütçe açığının GSYİH nin yüzde 3 ünü geçmemesi şartıyla mümkün olabileceği kararlaştırılmıştır.(bilici 2002: 39) 8
Tablo 2 -AT Mali planları (milyar euro) Plan Dönem Miktar 1. Mali Plan 1988-92, 5 yıl 264 2. Mali Plan 1993-99, 7 yıl 505 3. Mali plan 2000-2006, 7 yıl 640 Kaynak: Billici 2002: 39 1.2.1.1. 4. Mali döneminde mali yardımlar-bir öngörü 4. Mali Plan döneminde üye sayısının 27 ye çıkacağı düşünüldüğünde, mali yardımlardan yararlanan ülkeler kategorisinde ve kapsamında büyük değişiklikler olması kaçınılmazdır. ABKF den yararlanma şartı olan ülke kişi başına düşen GSYİH nin Topluluk ortalamasının yüzde 75 inden aşağı olması ve yeni üyelerin katılımı sonucu Topluluk ortalamasında ciddi bir düşme olacağı hesaba katılırsa, İspanya, Portekiz, Yunanistan gibi ülkelerin büyük bölümü mali yardım kapsamından çıkacaklardır. Çünkü, bu ülkelerin ortalamaları, ülke bölgelerinin büyük çoğunluğunda Topluluk ortalamasının üstüne çıkacaktır. Üye sayısının 27 ye çıkması sonucunda, Topluluk nüfusu yüzde 30 artarken, Topluluk GSYİH si sadece yüzde 7 artacaktır. Bu ise ortalamayı aşağı çekecek bir husus olacaktır. Ayrıca, AB de mali yardımlardan yararlanan nüfus, GSYİH si ortalamanın yüzde 75 inden az olan bölgelerdeki nüfus, günümüz itibariyle 36 milyon iken 2006 dan sonra 146 milyon gibi bir seviyeye 4 kat artışla ulaşacaktır. Tüm bu hususlar, mevcut bütçeden yardım alan ülkeleri olumsuz yönde etkileyecektir. Türkiye de üyelik hakkını elde edebilirse durum daha dramatik bir hale gelecektir. Zira, Türkiye nin kişi başına GSYİH si Topluluk ortalamasına göre çok düşük ve nüfusu da büyüktür. (Bilici 2002: 39) 9
Topluluk bütçesinden üye ülkelere yapılan net katkılar Tablo 3 de görülmektedir. Tabloya göre, 1982-2000 döneminde bütçeye en fazla net katkı sağlayan ülkeler sırasıyla Almanya, İngiltere, Fransa, Hollanda, İtalya, Belçika gibi Topluluğun gelişmiş ülkeleridir. Aynı dönemde bütçeden en fazla net yarar sağlayan ülkeler sırasıyla, Topluluğun az gelişmiş ülkeleri olan Yunanistan, İspanya ve Portekiz olmuştur. 10
Tablo 3 -Topluluk bütçesinden üye ülkelere yapılan net katkılar (1982-2000, m euro) Ülkeler 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Toplam Belçika -535.0-480.4-398.2-222.6-283.9-717.2-995.0-1123.9-865.7 312.3 66.9-37.5-415.8-387.4-757.2-238.8-1427.4-1275.7-1312.3-11094.8 Danimarka 228.3 276.6 487.2 292.1 421.1 299.5 330.6 174.2 395.2 315.5 246.2 347.9 168.3 313.6 245.7-7.3-192.3-144.5-85.4 4112.5 Almanya -3171.7-2646.8-3033.1-3319.3-3741.8-4842.8-6107.1-6530.6-8930.8-9249.9-10134.1-12262.9-14067.4-12711.5-10522.8-13018.6-10465.8-11359.0-11532.5-157648.5 Yunanistan 604.3 973.7 1008.2 1314.8 1272.7 1536.5 1491.6 1998.2 2451.2 2904.4 3584.7 4117.2 3835.1 3554.9 4038.8 4212.1 4566.2 3642.9 4116.5 51224.0 İspanya 94.9 276.1 1334.3-30.7 1640.8 2207.3 2653.5 3024.0 3050.8 6543.9 6248.7 5837.2 6482.6 6656.1 4491.9 50511.4 Fransa -804.7-251.7-459.8 97.2-561.5-585.7-1780.9-2946.3-1997.8-2652.7-1630.3-1208.0-2813.4-1751.7 163.9-1689.8-1718.4-1164.1-2152.5-25908.2 İrlanda 671.5 756.6 924.1 1252.3 1230.1 1100.5 1159.3 1340.8 1876.1 2340.5 2122.7 2351.3 1727.7 1905.5 2332.2 2573.3 2135.0 1822.5 1615.3 31237.3 İtalya 911.4 776.3 1519.0 850.8-194.9 64.6 124.2-1428.8-562.2-1556.6-650.7-1651.5-2668.7-1539.6-822.5-1341.2-2110.5-1751.9-94.4-12127.2 Lüksemburg -24.3-38.3-40.1-42.2-59.3-61.5-67.3-64.6-61.1 157.8 162.3 187.9 251.8-35.5-66.3-64.9-133.7-114.1-114.6-228.0 Hollanda 86.9 295.6 434.8 342.5 217.5 524.0 1150.1 1129.4 241.9-703.4-990.7-1489.9-2001.9-2055.7-2350.7-2430.7-3046.6-3357.9-3054.6-17059.4 Avusturya -893.2-217.0-823.5-822.4-836.1-735.9-4328.1 Portekiz 219.2 389.6 514.9 487.2 583.8 1491.1 2115.3 2487.6 1804.5 2258.0 2788.2 2641.7 2824.2 2677.5 1991.1 25273.9 Finlandiya -161.2 63.6-111.5-228.5-310.0 145.1-602.5 İsveç -938.6-578.2-1045.6-1122.6-1226.8-1312.6-6224.4 İngiltere -1153.6-1000.8-1337.0-1982.9-1438.4-2606.0-2070.1-3353.8-3649.9-941.1-2655.4-3402.8-1445.2-6003.3-5495.5-4957.2-5658.8-5290.1-5227.7-59669.6 Diğer -21152.6-23008.0-24866.9-26040.9-33227.5-35263.8-40721.9-44256.9-45373.1-49606.0-51794.2-59087.2-58443.4-65356.7-65986.9-75976.7-77085.6-77227.5-83047.3-957523.1 Toplam 18024.9 21680.0 23998.2 27703.4 30489.6 38812.0 36129.1 34052.9 37277.5 53796.6 58573.4 64207.6 60304.8 63041.3 72793.3 76107.2 76493.6 75802.8 78688.1 947976.3 Kaynak: Şahin 1998:15 ve 22; The Community Budget 2000: 73 ve 95; Court of Auditors 1997: XXI, 1998: XV, 1999: XVII, 2000: XVII. Anılan kaynaklardan yararlanılarak yazar tarafından hesaplanmıştır. 11
1.2.1.2. Yapısal Fonlar Bu fonlar AB nin en önemli dayanışma mekanizmalarıdır. AT nin kurulmasından günümüze, Yapısal Fonların ne derece önem arzettiğini bu fonlara aktarılan kaynakların miktarına bakarak anlayabiliriz. 1988 yılı Şubat ayında Brüksel de toplanan Avrupa Konseyi, 1989-1993 dönemi için Yapısal Fonlara toplam 68 milyar ECU tutarında bir kaynak tahsis etmiştir (Avrupa Komisyonu web sayfası h). Aralık 1993 Edinburg Avrupa Konseyinde tahsis edilen miktar ise 145 milyar ECU dür. Yapısal Fonlardan, hemen hemen AB nüfusunun yarısı istifade etmektedir. Günümüzde bu fonlara aktarılan kaynaklar Topluluk bütçesinin yüzde 43 üne ulaşmıştır. Tarım harcamalarına ayırılan payın giderek azalmasıyla Yapısal Fonlara giden kaynaklar daha da artacaktır. (Bilici 2002: 41) 1994-1999 mali programlama döneminde Yapısal Fonlardan üye ülkelere yapılan tahsisler ve ödemeler Tablo 4 degörülebilir. Tabloya göre, Yunanistan, İspanya ve Portekiz Yapısal Fonlardan büyük miktarlarda yardım almaktadırlar. Almanya nın aldığı miktarın yüksek olmasının sebebi, Almanya nın Doğu Almanya yı ilhak etmesinden kaynaklanmaktadır. Çünkü, Doğu Almanya nın, geri kalmış ekonomisi nedeniyle, kişi başına GSYİH si düşüktür. 1993 yılında Tek Pazarın yürürlüğe girmesiyle, az gelişmiş bölgelerin karşılaşacakları ekonomik sorunları telafi etmek amacıyla Yapısal Fonlarda reform yapılması ve bütçelerinin artırılması karara bağlandı. Bu ekonomik sosyal kaynaşmanın AB için önemini göstermektedir. AB Antlaşmasında da bu husus, öncelikler içinde dahil edilmiştir. Tek Pazarla birlikte bölgeler arası ekonomik ve sosyal dengesizliklerin artma eğilimine girmesi kaçınılmazdır. Çünkü, serbest rekabet ve piyasa koşulları dengeli bir kalkınma temin etmek kabiliyetinden çok uzaktırlar. Bu durumda, Yapısal Fonların önemi birkat daha artmıştır. Tek tek ülkelerin bölgesel politikalar için ayırdıkları kaynakları, Maastricht Kriterlerine uyum sağlamak kaygısıyla, önemli miktarlarda kısmaları da bu önemin artmasına katkıda bulunmuştur. 12
Tablo 4 -Yapısal Fonlardan üye ülkelere yapılan tahsisler ve ödemeler (1994-1999, m euro) Tahsis Taahhüt Ödeme Taahhüt/tahsis (%) Ödeme/taahhüt (%) Belçika 1916,2 1891,4 1336,8 98,7 70,7 Danimarka 797,8 764,9 605,4 99,6 79,1 Almanya 20484,3 20267,9 15939,7 98,9 78,6 Yunanistan 14565,5 14380,1 10608,9 98,7 73,8 Ispanya 33112,0 32686,8 26783,5 98,7 81,9 Fransa 14061,5 13768,9 10114,7 97,9 73,5 Irlanda 5855,4 5822,8 5070,7 99,4 87,1 Italya 20733,7 20677,7 13168,3 99,7 63,7 Lüksemburg 90,2 85,1 63,4 94,3 74,5 Hollanda 2287,2 2221,4 1374,6 97,1 61,9 Avusturya 1537,1 1537,0 1212,0 100,0 78,9 Portekiz 14585,5 14421,4 12950,4 98,9 89,8 Finlandiya 1615,3 1615,1 1054,8 100,0 65,3 Isveç 1341,9 1332,8 937,2 99,3 70,3 Ingiltere 11916,3 11370,6 7846,9 95,4 69,0 Toplam 144899,9 142843,8 109058,4 98,6 76,3 Yüzde hesaplamalar yazar tarafından yapılmıştır. Kaynak:Court of Auditors 2000 1.2.1.2.1. Yapısal Fonların amacı (1993-1999) Yapısal Fonların nihai amacı AB yi oluşturan devletlerdeki ekonomik gelişme, yaşam standartları ve istihdam oranı farklılıklarını gidererek hep birlikte dengeli ve mümkün olduğunca eşit bir refah düzeyine erişmektir. Bu ise ancak Birlik çapında bir dayanışmayla mümkündür. AB yi birarada ve istikrarlı bir topluluk halinde sürdürmek böyle mümkün olacaktır. 13
1994-1999 döneminde Yapısal Fonlar kanalıyla desteklenecek projelerin belirlenmesinde kullanılmak üzere altı adet kriter veya hedef belirlenmiştir. Bu kriterler Yapısal Fonların amaçlarını özetlemektedir: 1- Az gelişmiş Bölgeler (Şahin 1998: 38) Bu kritere göre, bir bölgenin son üç yıldaki GSYİH ortalaması Topluluk ortalamasının %75 inden az ise Yapısal Fonlardan yardım alabilecektir. Bu kritere uyan bazı bölgeler aşağıdaki gibidir: Yunanistan : Tamamı Portekiz : Tamamı İrlanda : Tamamı Belçika : Hainaut idari bölgesi Almanya : Branderburg, Saxsony, Saxsony-Anhalt, Mecklenburg- Vorpommern ve Thüringe ve Doğu Berlin İspanya : Andalucia, Asturias, Cantabria, Castillaa y Leon, Castilla-La Mancha, Ceuta y Melilla, Comunidad Valenciana, Extremadura, Galicia, Kanarya Adaları ve Murcia Fransa : Fransanın deniz aşırı bölgeleri, Korsika ve Valanciennes'in çevresi, Douai ve Avesnes İtalya : Abruzzo, Basilicata, Calabria, Campania, Molise, Apuglia, Sardunya ve Sicilya Hollanda : Flevoland İngiltere : Kuzey İrlanda, Merseyside ve Dağlık Bölgeler ve Adaların Yatırım Alanları Avusturya : Burgenland idari bölgesi Anılan dönemde, Topluluk nüfusunun yüzde yirmibeşi yukarıda yazılan birinci kriter kapsamındaki bölgelerde yaşamakta idi. Bu oran, AT de bölgeler arasındaki 14
ekonomik dengesizlikleri çok güzel yansıtmaktadır. Kriter kapsamına, Yunanistan, Portekiz ve İrlanda tamamen, İspanya nın yüde 58 i ve İtalya nın yüzde 36 sı girmektedir. Hollanda, Avusturya, Fransa ve İngiltere nin yüzde 1,5 ila 6 sı birinci kriter kapsamında iken, Finlandiya, İsveç, Lüksemburg ve Danimarka tamamen dışındadır. Bu kriter kapsamında olan bölgeler, ABKF, Avrupa Sosyal Fonu (ASF), Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu (ATYGF) ve Balıkçılık Yönverme için Mali Araçlar (BYMA) fonlarından yardım almışlardır. 2- Gerileyen Sanayi Bölgeleri ve Alanları (Şahin 1998: 41) Bu kriter kapsamına alınan bölgelerdeki toplam nüfus 60,4 milyondur. En çok yardım alan bölgeler AB nin İngiltere, İspanya, Fransa, Almanya ve İtalya gibi en çok sanayileşmiş bölgeleri olması cok ilgi çekicidir. Bu ise sanayi sektörünün sürekli kendisini yenilemesini gerektiren çok dinamik bir yapısı olmasından kaynaklanmaktadır. İlgili ülkeler, ABKF ve ASF den yardım almışlardır. 3- Uzun dönemde işsizlikle mücadele, emek piyasasından çıkarılan insanların ve gençlerin çalışma hayatına kazandırılması faaliyetleri ve kadın ve erkekler için eşit istihdam imkanlarının teşvik edilmesi (Şahin 1998: 43) Bu kritere göre sırasıyla İngiltere, Fransa, Hollanda, İspanya ve Almanya en çok yardım almışlardır. Bu kriter kapsamında ASF gerekli yardımları sağlamaktadır. 4- Sanayideki imalat sistemlerinin değişmesi ve değişen sanayilerde çalışanların yeni duruma uyumlarını sağlayacak faaliyetler (Şahin 1998: 44) Bu kriter diğerlerine göre çok düşük bir seviyede kalmaktadır. 15
5a- OTP reformunun temelindeki tarımsal yapının düzeltilmesini hızlandırıcı faaliyetler ile balıkçılık sektörünün yapısal düzenlemelerinin modernizasyonunun teşvikine yönelik faaliyetler (Şahin 1998: 44) 5b- Kırsal Kesim (Şahin 1998: 45) Kırsal kesim tanımlamasını belirleyen kıstaslar şunlardır: istihdamda tarımsal payın yüksekliği, tarım gelirlerindeki payın düşük oluşu, nüfus yoğunluğunun düşük olması ve/veya anlamlı bir nüfus azalışıdır. Bu kritere giren bölgelere ABKF, ASF ve ATYGF-YB fonlarından kaynak aktarılmıştır. En çok yardımı, toplamın yüzde yetmişi ile Fransa, Almanya ve İspanya paylaşmışlardır. 6- Çok Düşük Nüfus Yoğunluğu Olan Bölgeler (Şahin 1998: 46) Bu kritere göre, özetle nüfusu sekiz kişi/kilometrekareden daha az olan bölgeler bu kriterin kapsamına girmektedir. Sadece iki ülkeye sözkonusu kriter kapasamında yardım yapılmıştır. Bunlar Finlandiya ve İsveçtir. Yardımlar ABKF ve ATYGF-YB fonlarından yapılmıştır. 1.2.1.2.2. Yeni tüzük ve hedefler Yapısal Fonlar tarafından kaynak sağlanan programlar çok yıllıdır. Programlar kalkınma stratejilerine temel teşkil etmektedirler. Stratejiler, Komisyon tarafından tespit edilen ve tüm birlik için geçerli olan kurallar çerçevesinde, bölgeleri, üye ülkeleri ve Komisyonu birleştiren bir ortaklık oluşturmaktadır. Çok yıllı programlar ekonomik ve sosyal kalkınma bağlamında, altyapının gelişmesi, telekomunikasyon hizmetlerinin yaygınlaştırılması, firmalara yardım ve işçilerin eğitilmesi ve bilgi 16
toplumunun araçlarını ve know-how ını yaymak üzere faaliyet gösterirler. 1999 Berlin Avrupa Konseyinde kabul edilen 21 Temmuz 1999 tarih ve EC No: 1260/1999 sayılı Konsey Tüzüğü, Yapısal Fonlar için üç hedef belirlemiştir (TOBB: 8): 1. Az gelişmiş bölgelerin kalkınması. Yapısal Fonların yüzde 70 lik kısmı bu hedefe gitmektedir. AB nüfusunun yüzde 22 si Hedef 1 kapsamına girmektedir. 2. Yapısal sorunları olan bölgelerin ekonomik ve sosyal olarak yeniden yapılanması şeklinde tanımlanan Hedef 2 için Yapısal Fonların yüzde 11.5 lik kısmı tahsis edilmiştir. AB nüfusunun yüzde 18 i Hedef 2 kapsamındadır. 3. İstihdamın arttırılması ve eğitim sisteminin modernize edilmesi şeklinde tanımlanan Hedef 3 için Yapısal Fonların yüzde 12.3 ü ayırılmıştır. Hedef 3 kapsamında olan bölgeler, Hedef 1 bölgelerinin dışında kalan ve söz konusu tedbirlerin arayı kapatma staratejileri nin (catch up) bir parçasını oluşturduğu tüm AB bölgeleridir (Avrupa Komisyonu web sayfası h). 2000-2006 mali perspektifinde Yapısal Fonların üyeler ve hedefler itibariyle dağılımı Tablo 5 te gösterilmiştir. 17
Tablo 5 -Yapısal Fonların dağılımı (1999 fiyatları, m euro) Üye ülke Hedef 1 Hedef 1 altında Hedef 2 Eski Hedef 2 ve 5 b* Hedef 3 Toplam Yüzde pay geçiş desteği* Belçika 0 625 368 65 737 1 795 0.98 Danimarka 0 0 156 27 365 548 0.30 Almanya 19 229 729 2 984 526 4 581 28 049 15.37 Yunanistan 20 961 0 0 0 0 20 961 11.49 İspanya 37 744 352 2 553 98 2 140 42 887 23.51 Fransa 3 254 551 5 437 613 4 540 14 395 7.89 İrlanda 1 315 1 773 0 0 0 3 088 1.69 Italya 21 935 187 2 145 377 3 744 28 388 15.56 Lüksemburg 0 0 34 6 38 78 0.04 Hollanda 0 123 676 119 1 686 2 604 1.43 Avusturya 261 0 578 102 528 1 469 0.81 Portekiz 16 124 2 905 0 0 0 19 029 10.43 Finlandiya 913 0 459 30 403 1 805 0.99 Isveç 722 0 354 52 720 1 848 1.01 Ingiltere 5 085 1 166 3 989 706 4 568 15 514 8.50 AB-15 127 543 8 411 19 733 2 721 24 050 182 458 100.00 *Geçiş desteği, 2000-2006 dönemi için, önceden olduğu gibi yüksek seviyede bir Topluluk bölgesel yardımını almasını mümkün kılmayacak derecede bir ekonomik ve sosyal düzeye 1999 yılı itibariyle erişen bölgelere sağlanacaktır. Yüzde paylar yazar tarafından hesaplanmıştır. Kaynak: AB Komisyonu Web Sayfası j 18
2000-2006 mali perspektifinde, üye ülkelere yapısal fonlar kapsamında toplam yaklaşık 213 milyar Euro luk bir mali yardım öngörülmektedir. Topluluk bütçesinin yaklaşık üçte birine tekabül eden bu miktarın yaklaşık 18 milyarlık bir kısmı Uyum Fonu altında iken geriye kalan 195 milyar Euro luk kısım Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Balıkçılık Yönlendirme için Mali Araç ve Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonunun Yönverme bölümü için sarf edilecektir (Avrupa Komisyonu web sayfası h). Tablo 6-2000-2006 Mali perspektifinde Yapısal Fonlar (euro) Yapısal Fonlar 2000-2006 Yapısal Fonlar Öncelikli Hedefler Hedef 1 Hedef 2 Hedef 3 213 milyar 195,00 milyar 182,45 milyar 135,90 milyar 22,50 milyar 24,05 milyar Topluluk Balıkçılık Yenilikçi Eylemler Uyum Fonu İnsiyatifleri 10,44 milyar 1,11 milyar 1,00 milyar 18 milyar Kaynak: Avrupa Komisyonu Web Sayfası i OTP kapsamında, Garanti Bölümü ve kırsal kalkınma için öngörülen meblağ yıllık yaklaşık 44 milyar Euro dur. Toplam olarak, OTP için yaklaşık 300 milyar Euro tutarında bir kaynak söz konusudur. (The Community Budget 2000: 105) 2000-2006 döneminde Yapısal Fonlar için ayrılan kaynakların yüzde 93.8 i yukarıda yazılan üç hedef (objective programmes) doğrultusunda, yüzde 5.35 i belirli problemler için 19
ortak çözümler geliştirmeyi amaçlayan Topluluk İnsiyatifleri için kullanılmaktadır. İnsiyatifler şu kısımlara ayırılmaktadır: Interreg III: sınır-aşan (cross-border), uluslar arası (transnational) ve bölgeler arası (interregional) işbirliği. ABKF tarafından finanse edilmektedir. Urban 2: Geri giden kentsel alanlar ve kentler için sürdürülebilir kalkınma. ABKF tarafından finanse edilmektedir. Leader +: bölgesel insiyatifler yoluyla kırsal kalkınma. ATYGF-Yönverme tarafından finase edilmektedir. Equal: İşgücü piyasasına erişimde eşitsizlik ve ayırımcılık ile mücadele. ASF tarafından finanse edilmektedir. Yapısal Fonların Topluluk İnsiyatifleri ve ülkeler itibariyle dağılımı Tablo 7 de gösterilmiştir. 20
Tablo 7 -Yapısal Fonların Topluluk İnsiyatifleri ve ülkeler itibariyle dağılımı (1999 fiy, m euro) Üye ülke Interreg III Urban II Equal Leader+ Toplam Belçika 104 20 70 15 209 Danimarka 34 5 28 16 83 Almanya 737 140 484 247 1 608 Yunanistan 568 24 98 172 862 İspanya 900 106 485 467 1 958 Fransa 397 96 301 252 1 046 İrlanda 84 5 32 45 166 Italya 426 108 371 267 1 172 Lüksemburg 7 0 4 2 13 Hollanda 349 28 196 78 651 Avusturya 183 8 96 71 358 Portekiz 394 18 107 152 671 Finlandiya 129 5 68 52 254 Isveç 154 5 81 38 278 Ingiltere 362 117 376 106 961 Ağlar 47 15 50 40 152 AB-15 4 875 700 2 847 2 020 10 442 Kaynak: Avrupa Komisyonu Web Sayfası j Bunlardan başka, Hedef 1 bölgeleri dışındaki balıkçılıkta yapısal uyum için Yapısal Fonların yüzde 0.5 i ve kalkınma yolunda yeni fikirleri denemek ve teşvik etmeye yönelik yenilikçi hareketler için Yapısal Fonların yüzde 0.51 i ayrılmıştır (Avrupa Komisyonu web sayfası h). 21
Hedefler Kapsamında yapılacak yardımların hangi fonlardan karşılandığı Tablo 8 de görülebilir. Tablo 8 -Hedefler ve kaynakları Hedef 1 Hedef 2 Hedef 3 ABKF ABKF ASF ASF ATYGF-Yönverme ASF BYMA Kaynak: Avrupa Komisyonu Web Sayfası j 1.2.1.2.3. Yapısal Fonların alt başlıkları 1.2.1.2.3.1. ATYGF-Yönverme Kısmı 1962 yılında kurulan fonun amacı OTP nin yürütülmesi için gerekli olan mali kaynakları sağlamaktır. Bu fonun garanti kısmı, tarımsal üretimde meydana gelebilecek sorunları gidermek ve önlemek, yönverme kısmı ise tarım sektöründe yapılması gereken yapısal değişimleri finanse etmekle görevlidir. Sadece Yönverme bölümünün harcama seviyesi 1982 yılında 638 milyon ECU den 1996 yılında 3,8 milyar ECU ye yükselmiştir.(şahin 1998: 64) 1.2.1.2.3.2. ABKF 1975 yılında hayata geçirilen bu fon, Topluluk içindeki ekonomik ve sosyal olarak az gelişmiş bölgelerin kalkındırılması ve bu suretle Topluluk bölgeleri arasındaki ekonomik gelişmişlik farklarını azaltmaya yönelik amaçlarla kurulmuştur. 1975 yılından önce Topluluk bölgesel politikası yeterli düzeyde değildi. Başka bir 22
ifadeyle, kapsamlı ve düzenli bir politikadan söz edilemezdi. Bu nedenle sorunlu bölgeler kendi ulusal kaynaklarından gelen yardımlara terk edilmiş bulunuyordu. Fon kapsamında finansmanı öngörülen proje alanları şunlardır (Şahin 1998: 68-69): a) Devamlı istihdam yaratmayı veya devam ettirmeyi sağlayacak verimli yatırımlar b) Alt yapı yatırımları c) Özellikle küçük ve orta boy işletmelerin faaliyetlerini destekleyerek, mahalli potansiyellerin geliştirilmesine yönelik tedbirler d) Yapısal Fonların kullandırılmasını düzenleyen kriterlerden 1'inci Kriter kapsamındaki bölgelerde olmak şartıyla, eğitim ve sağlık yatırımları e) Bölgesel gelişmeye katkıda bulunacak ve insan kaynaklarını geliştirecek ve işgücü piyasası ile ilişkili araştırma ve geliştirme faaliyetleri f) Çevrenin korunmasına katkıda bulunacak alt yapı yatırımları ve bölgesel gelişmeyle ilişkili verimli yatırımlar g) Üye ülkelerin sınır bölgelerinin Topluluk seviyesine yükseltilmesine yardımcı olacak faaliyetler ABKF na ayırılan bütçe kaynakları 1975 yılında 300 milyon ECU iken bu rakam zaman içinde hızla yükselerek 1995 yılında 10,8 milyar ECU ye ulaşmıştır (Şahin 1998: 69). Bir üye ülkenin Fondan yararlanabilmesi için kişi başına GSYİH si Topluluk ortalamasının yüzde 75 inde az olmalıdır. Hali hazırdaki Topluluk ortalamasının 22 bin Euro olduğu göz önüne alınırsa, ülke kişi başına GSYİH nin 16500 Euro dan az olması gerekmektedir. İspanya nın 17 bölgesi ile Yunanistan ve Portekiz in büyük bir kısmı bu kriter kapsamına girmektedir (Bilici 2002: 41-42). 1.2.1.2.3.3. ASF Avrupa Sosyal Fonu Roma Antlaşmasının 123. maddesiyle 1958 yılında kurulmuş olması yönüyle Toplulukla birlikte var ola gelmiş köklü bir fondur. Bu fonun amacı Topluluk içinde istihdamı kolaylaştırmak ve işçilerin coğrafi ve mesleki 23
hareketliliğini artırmak ve ekonominin yeniden yapılanması sonucu ortaya çıkan sorunlara yardım etmektir. Fon kuruluşundan 1996 yılına kadar toplam 51,5 milyar ECU lük bir kaynak kullanmıştır. 1.2.1.2.3.4. Uyum Fonu Uyum Fonu, Maastricht Antalaşmasıyla (md 130D) öngörülmüş ve 30 Mart 1993 tarihli EEC 792/93 sayılı Konsey tüzüğü ile hayata geçirilmiştir. Fonun amacı, AB nin en fakir ülkeleri olan İspanya, Yunanistan, İrlanda ve Portekiz de çevre ve ulaşım ile ilgili projelere kaynak sağlamaktır (Avrupa Komisyonu web sayfası h). Bu bağlamda, bölgeler arası ekonomik ve sosyal dengesizlikleri gidermek ve geri kalmış bölgeleri hızlı bir şekilde diğer bölgelerle dengeye gelmesini sağlamaktır. Uyum Fonu, satın alma gücü paritesine göre kişi başına GSYİH sı AB genel ortalamasının yüzde 90 ından az olan bölgelerin istifadesine sunulacaktır. (Bilici 2002: 42) 2000-2006 mali döneminde söz konusu dört ülkenin fondan sağlayacağı kaynaklar ve toplam içindeki alt ve üst oranlar Şekil 1 de görülmektedir. 24
Şekil 1: Uyum Fonu tahsisleri (2000-2006, 1999 fiy, m euro) 70 60 62 63.5 yüzde 50 40 30 20 10 0 18 18 16 16 6 2 Yunanistan İspanya İrlanda Portekiz 3060 11160 720 3300 Kaynak: Avrupa Komisyonu Web Sayfası j 1.2.1.3. ATYGF OTP, AT nin kuruluşundan günümüze en önemli ortak politikalarından biri olmuştur. Dolayısıyla mali yardımların en çok aktığı alanlardan biri OTP olmuştur. Başlangıçta bütçenin neredeyse tamamı tarım harcamalarına ayırılırken, 2000 lere gelindiğinde tarıma giden bütçe payı yüzde 40 lara kadar düşmüştür. OTP ye aktarılan kaynaklar ATGYF den sağlanmaktadır. Fonun yüzde 90 ı Garanti kısmına giderken yüzde 10 u da Yönlendirme kısmına akmaktadır. Yapısal Fonlara, Topluluğun kuruluşandan itibaren aktarılan kaynaklar ve oranları Tablo 9 ve 10 da görülmektedir. 25
Tablo 9 -AB Harcamalarının Sektörel Dağılımı (ödemeler, m euro) Genel Bütçe 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 ATYGF- Garanti Bölümü 28,7 50,7 340,0 1.259,7 1.668,6 3.108,1 1.755,6 2.885,6 3.614,4 3.459,8 4.327,7 5.636,7 6.587,1 8.679,3 10.387,1 Yapısal Fonlar 8,6 11,3 4,6 7,2 4,6 22,1 81,1 58,5 70,8 95,4 118,0 136,9 259,1 281,8 375,3 623,8 685,5 1.388,7 1.515,5 ATYGF-Yönverme Bölümü 34,0 51,3 58,4 61,5 53,2 10,8 37,8 76,7 112,1 113,0 325,6 286,5 ABKF 150,0 300,0 400,0 525,0 699,0 ASF 24,5 19,5 37,0 56,5 83,7 248,3 244,0 148,6 211,7 172,5 538,1 530,0 Uyum Fonu BYMA Araştırma 73,4 59,2 63,4 64,9 76,3 70,1 110,3 115,9 127,2 180,8 266,9 267,6 Dış Faaliyetler 0,9 0,8 1,0 1,0 1,4 0,4 71,8 63,3 358,5 250,9 202,8 194,1 313,2 443,7 İdari Harcamalar 7,3 18,1 21,2 25,4 30,2 35,2 39,6 43,3 50,9 53,7 94,7 104,3 115,3 137,8 173,6 245,3 306,2 364,0 430,7 501,6 686,6 775,6 Geri Ödemeler ve Diger 0,6 0,9 1,6 130,4 178,1 253,0 309,8 383,1 541,6 586,8 707,1 831,2 Genel Bütçe Toplam 7,3 18,1 21,2 34,0 41,5 39,8 46,8 76,6 125,2 476,1 1.487,9 1.904,8 3.385,2 2.207,1 3.122,3 4.505,2 4.826,4 5.816,9 7.562,8 8.735,9 12.041,8 14.220,7 AKF 3,4 15,8 53,3 65,3 83,4 106,7 108,3 104,6 106,5 115,0 145,6 154,4 131,5 157,8 172,0 76,0 248,6 244,7 401,0 465,3 AKÇT 70,3 21,8 28,2 20,8 22,3 22,6 29,1 35,7 31,0 37,7 32,4 45,7 45,6 49,8 51,0 40,5 58,0 208,5 84,2 95,5 67,3 87,5 Genel Toplam 1.626,8 2.065,5 3.576,4 2.411,3 3.304,8 4.703,5 5.056,4 6.101,4 7.895,6 9.076,1 12.510,1 14.773,5 Genel Bütçe 1980 1981 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000(1) 2001(2) ATYGF- Garanti Bölümü 11.291,9 11.063,7 15.785,8 18.330,4 19.727,8 22.118,1 22.950,1 26.395,2 24.401,4 25604,6 31103,2 31.254,5 34.935,8 32.952,8 34.490,4 39.324,2 40423,0 39068,0 39468,6 41493,9 44600,2 Yapısal Fonlar 1.808,5 3.566,8 4.081,3 3.220,0 3.702,9 5.664,7 5.859,6 6.419,3 7.945,1 9.591,4 13.971,0 18.378,3 20.478,5 15.872,1 19.223,3 24624,1 26285,1 28624,1 30377,4 31957,0 32110,5 ATYGF-Yönverme Bölümü 314,6 539,9 575,3 595,6 685,5 771,2 789,5 1.140,9 1.349,0 1.825,3 2.085,4 2.857,9 2.914,2 2.476,5 2.530,6 3.3603 3580,0 3521,5 3774,0 3510,4 3035,1 ABKF 793,4 2.406,5 2.306,6 1.412,5 1.610,0 2.456,7 2.560,1 2.979,8 3.920,0 4.554,1 6.306,8 8.564,8 9.545,6 6.331,2 8.373,6 10.610,3 11521,4 11779,2 14006,5 14226,4 14671,7 ASF 700,5 620,4 1.199,4 1.211,9 1.407,4 2.436,8 2.510,0 2.298,6 2.676,1 3.212,0 4.030,0 4.321,1 5.382,6 4.315,4 4546,9 6.031,6 6143,4 7602,8 7245,8 7675,0 8525,7 Uyum Fonu 795,0 851,6 1699,3 1.872,2 2323,0 2336,0 2731,7 2800,0 2500,0 BYMA 395,0 248,1 421,6 486,9 407,7 571,9 498,0 504,8 Araştırma 364,2 311,6 1.345,5 1.660,0 677,9 775,4 964,4 1.129,5 1.517,5 1.790,3 1.706,3 1.903,2 2.232,5 2.480,8 2.477,9 2878,7 2981,6 2968,7 2629,2 3600,0 3710,0 Dış Faaliyetler 603,9 738,4 901,3 996,5 963,8 1.057,3 809,2 768,1 1.044,3 1.430,6 2.209,6 2.140,6 2.857,5 3.055,2 3.406,2 3855,0 3822,6 4159,7 4729,5 5541,6 6377,8 İdari Harcamalar 829,9 941,8 1.108,2 1.212,9 1.304,8 1.533,9 1.696,9 1.906,1 2.069,8 2332,9 2.618,7 2.877,6 3.319,1 3.541,7 3.870,3 4.011,1 4195,5 4171,3 4111,4 4725,3 4927,3 Geri Ödemeler ve Diger 958,9 1.103,7 1.283,9 1.661,6 1.490,1 3.526,0 2.807,8 4403,6 3779,0 3313,1 1901,8 1.935,9 960,1 1.370,5 3.079,3 2.339,0 2111,3 1886,4 2175,6 2122,8 2214,7 Genel Bütçe Toplam 15.857,3 17.726,0 24.506,0 27.081,4 27.867,3 34.675,4 35.088,0 41.021,7 40.757,1 44.062,9 53.510,6 58.490,2 64.783,4 59.273,1 66.547,4 77.032,2 79819,1 80878,1 83491,6 89440,6 93940,4 AKF 481,9 663,7 718,8 703,0 698,0 846,7 837,9 1.196,3 1.297,1 1.256,5 1.191,3 1.941,7 1.353,6 1.781,6 1.563,7 1.317,4 1213,0 1439,6 1275,4 2635,0 2553,0 AKÇT 115,6 139,7 207,7 255,2 267,9 298,1 308,9 277,2 229,9 288,6 314,3 412,2 596,4 424,0 297,5 255,3 459,0 184,9 184,6 178,0 190,0 Genel Toplam 16.454,8 18.529,4 25.432,5 28.039,6 28.833,2 35.820,2 36.234,8 42.495,2 42.284,1 45.608,0 55.016,2 60.844,1 66.733,4 61.478,7 68.408,6 78.604,9 81.491,9 82.502,6 84.951,6 92.253,6 96.683,4 (1) 2000 bütçesi (2) Taslak bütçe Kaynak : The Community Budget 2000: 28-31 26
Tablo 10 -AB Harcamalarının Sektörel Dağılımı (ödemeler, %) Genel Bütçe 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 ATYGF- Garanti Bölümü 8.5 12.9 45.5 77.4 80.8 86.9 72.8 87.3 76.8 68.4 70.9 71.4 72.6 69.4 70.3 Yapısal Fonlar 11.1 6.6 2.2 2.8 1.4 5.6 10.8 3.6 3.4 2.7 4.9 4.1 5.5 5.6 6.2 7.9 7.6 11.1 10.3 ATYGF-Yönverme Bölümü 2.1 2.5 1.6 2.6 1.6 0.2 0.7 1.3 1.4 1.2 2.6 1.9 ABKF 2.5 3.8 4.4 4.2 4.7 ASF 1.5 0.9 1.0 2.3 2.5 5.3 4.8 2.4 2.7 1.9 4.3 3.6 Uyum Fonu BYMA Araştırma 4.5 2.9 1.8 2.7 2.3 1.5 2.2 1.9 1.6 2.0 2.1 1.8 Dış Faaliyetler 0.2 0.1 0.1 2.2 1.3 7.1 4.1 2.6 2.1 2.5 3.0 İdari Harcamalar 9.0 37.4 36.2 32.8 17.6 16.6 15.3 12.8 12.9 7.2 5.8 5.0 3.2 5.7 5.3 5.2 6.1 6.0 5.5 5.5 5.5 5.2 Geri Ödemeler ve Diger 5.4 5.4 5.4 6.1 6.3 6.9 6.5 5.7 5.6 Genel Bütçe Toplam 9.0 37.4 36.2 43.9 24.1 18.7 18.0 22.6 31.8 63.7 91.5 92.2 94.7 91.5 94.5 95.8 95.5 95.3 95.8 96.3 96.3 96.3 AKF 5.8 20.4 31.0 30.7 32.2 31.5 27.5 14.0 6.5 5.6 4.1 6.4 4.0 3.4 3.4 1.2 3.1 2.7 3.2 3.1 AKÇT 86.5 45.0 48.1 26.8 13.0 10.6 11.2 10.5 7.9 5.0 2.0 2.2 1.3 2.1 1.5 0.9 1.1 3.4 1.1 1.1 0.5 0.6 Genel Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Genel Bütçe 1980 1981 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 ATYGF- Garanti Bölümü 68.6 59.7 62.1 65.4 68.4 61.7 63.3 62.1 57.7 56.1 56.5 51.4 52.4 53.6 50.4 50.0 49.6 47.4 46.5 45.0 46.1 Yapısal Fonlar 11.0 19.2 16.0 11.5 12.8 15.8 16.2 15.1 18.8 21.0 25.4 30.2 30.7 25.8 28.1 31.3 32.3 34.7 35.8 34.6 33.2 ATYGF-Yönverme Bölümü 1.9 2.9 2.3 2.1 2.4 2.2 2.2 2.7 3.2 4.0 3.8 4.7 4.4 4.0 3.7 42.7 4.4 4.3 4.4 3.8 3.1 ABKF 4.8 13.0 9.1 5.0 5.6 6.9 7.1 7.0 9.3 10.0 11.5 14.1 14.3 10.3 12.2 13.5 14.1 14.3 16.5 15.4 15.2 ASF 4.3 3.3 4.7 4.3 4.9 6.8 6.9 5.4 6.3 7.0 7.3 7.1 8.1 7.0 6.6 7.7 7.5 9.2 8.5 8.3 8.8 Uyum Fonu 1.2 1.4 2.5 2.4 2.9 2.8 3.2 3.0 2.6 BYMA 0.6 0.4 0.5 0.6 0.5 0.7 0.5 0.5 Araştırma 2.2 1.7 5.3 5.9 2.4 2.2 2.7 2.7 3.6 3.9 3.1 3.1 3.3 4.0 3.6 3.7 3.7 3.6 3.1 3.9 3.8 Dış Faaliyetler 3.7 4.0 3.5 3.6 3.3 3.0 2.2 1.8 2.5 3.1 4.0 3.5 4.3 5.0 5.0 4.9 4.7 5.0 5.6 6.0 6.6 İdari Harcamalar 5.0 5.1 4.4 4.3 4.5 4.3 4.7 4.5 4.9 5.1 4.8 4.7 5.0 5.8 5.7 5.1 5.1 5.1 4.8 5.1 5.1 Geri Ödemeler ve Diger 5.8 6.0 5.0 5.9 5.2 9.8 7.7 10.4 8.9 7.3 3.5 3.2 1.4 2.2 4.5 3.0 2.6 2.3 2.6 2.3 2.3 Genel Bütçe Toplam 96.4 95.7 96.4 96.6 96.7 96.8 96.8 96.5 96.4 96.6 97.3 96.1 97.1 96.4 97.3 98.0 97.9 98.0 98.3 97.0 97.2 AKF 2.9 3.6 2.8 2.5 2.4 2.4 2.3 2.8 3.1 2.8 2.2 3.2 2.0 2.9 2.3 1.7 1.5 1.7 1.5 2.9 2.6 AKÇT 0.7 0.8 0.8 0.9 0.9 0.8 0.9 0.7 0.5 0.6 0.6 0.7 0.9 0.7 0.4 0.3 0.6 0.2 0.2 0.2 0.2 Genel Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Kaynak : The Community Budget 2000: 33-36 27
1.2.1.4. AYB den sağlanan mali yardımlar AYB 1958 yılında Roma Antlaşması ile kurulmuş bağımsız bir bankadır. Bankanın görevlerinden bölgesel gelişmeyle ilgili olan birkaçı şunlardır (Karluk 2002: 438-439): - Az gelişmiş bölgelerin gelişmesine yönelik projelerin finansmanı - Kırsal kalkınmayı temin edecek projelerin finansmanı Maastricht Antlaşmasıyla getirilen diğer bir görev: - Şirketlerin modernleştirilmesi veya başka yeni üretim alanlarına kaydırılması ilişkin projelerin finansmanı. Bu görevlerle AYB, ekonomik ve sosyal dengeyi gerçekleştirme yönünde krediler vermekte ve böylece kaynaklarının üçte ikisi Yapısal Fonların kapsamına giren alanlarda kullanılmaktadır. 1991-1995 döneminde az gelişmiş bölgelerdeki üretimin arttırılmasına yönelik olarak toplam 57 milyar ECU lük bir kaynak aktarılmıştır. 100 milyar Euro luk bir sermayeye sahip olan AYB, en fazla 250 milyar Euro ya kadar kredi açabilmektedir. AYB, Dünya kredi piyasalarında, AAA olan kredi notu sayesinde, en düşük faizle borç temin edebilmektedir. Bu nedenle, kar amacı taşımadığı da göz önüne alındığında, çok düşük faizle kredi açabilmektedir. Ayrıca, vade olarak da diğer kredi sağlayan kuruluşlara göre daha uzun vadeli kredi olanağı AYB tarafından üye ülkelere ve az da olsa mali yardım verilen üçüncü ülkelere sunulmaktadır.(bilici 2002: 37, 43) Bankanın kredi sağladığı proje alanları enerji, altyapı, sanayinin geliştirilmesi, çevrenin korunması ve yaşam kalitesinin iyileştirilmesi gibi sektörleri kapsamaktadır. Proje harcamalarının tümü AYB tarafından finanse edilmemekte, ilgili üye ülkenin de katkı sağlaması gerekmektedir. 2001 yılında toplam 36.8 milyar Euro tutarında bir 28
kredi AYB tarafından kullanıma sunulmuştur. Anılan tarihde AYB ye bağlı Avrupa Yatırım Fonu, 800 milyon Euro tutarında risk sermayesi kredisi ile KOBİ lere 960 milyon Euro kredi garantisi sağlamıştır. 1.3. AB de Dış Yardımların Nedenleri ve Gelişimi AB bütçesinin yüzde 95 i üye ülkelere mali yardımlar şeklinde giderken geri kalan yüzde 5 i ise AB nin dış yardımları kapsamında AB dışındaki çok sayıda ülkeye gitmektedir. Hibe şeklindeki bu yardımlar yanında Avrupa Kalkınma Fonundan (AKF) da üçüncü ülkelere kaynak sağlanmaktadır. Böylece toplam hibeler yüzde 7-8 düzeylerinde olmaktadır. (Bilici 2002: 43) AB açtığı krediler toplamının yüzde 7-10 düzeyindeki bir kısmını da üçüncü ülkelerin kullanımına sunmaktadır. Kredilerin bir kısmı bütçe garantisi altında olduğu gibi bazen de faizlerinin belli kesimi bütçe tarafından sübvanse edilmektedir. AB dış mali yardımları şu ülke gruplarına yönelmiştir (Bilici 2002: 43): AKP Ülkeleri MDAÜ Akdeniz Ülkeleri BDT Ülkeleri Asya ve Latin Amerika (ALA) 1.3.1. Nedenleri 1.3.1.1. Siyasi neden AT kuruluşundan itibaren kendi dışındaki ülkelere mali yardımlarda bulunmuştur. Bunun en temel nedeni, AT nin kendisini siyasi olarak buna mecbur hissetmesidir. AET nin kuruluş yılı olan 1957 de, altı kurucu üyeden Fransa, Belçika, Hollanda ve İtalya halen sömürge ülkelere sahip bulunmakta idiler. Bunun sonucu olarak, 29
kendilerine siyasi olarak bağımlı olan bu ülkelere karşı olan sorumluluklarını yerine getirmek zorundaydılar. Bu amaçla, AKF, Roma Antlaşmasına istinaden kuruldu. AKF nin görevi sözkonusu sömürgelere mali yardımda bulunmaktı. Kuruluşundan kısa bir süre sonra AKF sadece Sub-Saharan Afrika ya yönelik mali yardımlar yapmakla görevlendirildi. Yukarıda anılan sömürge ülkeler, Roma Antlaşmasında öngörülen yardım ilişkisini sürdürmek üzere AET ile 1963 yılında Younde Antlaşmasını imzaladılar. Bu antlaşmanın asıl amacı, soğuk savaş döneminde başlayan sömürgelerin bağımsızlaşması hareketleri neticesinde baş gösteren eski sömürgeleri kaybetme tehlikesine karşı, AET nin almış olduğu bir tedbir olmasıdır. Böylece AET, eski sömürgelerini etkisi altında tutmaya devam edecek ve başka güç merkezlerinin etki alanı içine girmesine mani olacaktır, özellikle Sovyetler Birliğinin çok hızlı yayılmacı bir karakter gösteren emperyalizmine karşı. Antlaşma ile AET, sözkonusu ülkelere teknik ve mali yardım vadetmektedir. 1.3.1.2. Ticari neden Diğer bir amaç ise, ticari amaçdır. AET yi kuran ülkelerden sömürge sahibi olanlar, sömürgeleriyle olan çok sıkı ticari ilişkilerini canlı tutabilmek için onlara ticari ayrıcalıklar vemişlerdir. Buna göre AET, bu ülkelerden yapacağı mal ithalatına gümrük vergisi muafiyeti tanıyacaktı. Aksi halde, gümrük birliğini uygulamaya koyan AET karşısında sömürge ülkeler çok zor durumda kalacaklardı. Bundan başka, gelişmiş ülkeler dünya piyasasındaki konumlarını korumak amacıyla az gelişmiş ülkeler ile kendileri arasındaki iş bölüşümünü devam ettirmek gayesini gütmektedirler. Buna göre, gelişmişler, yüksek teknoloji gerektiren ürünler, az gelişmişler ise teknoloji gerektirmeyen veya birinci gruba kıyasla çok geri teknolji gerektiren ürünler üretip satacaklardır. Az gelişmiş ülkeleri bu surette dünya ticaret sistemine veyahut ekonomik sistemine entegre etmek istemektedirler. 40 yılı aşkın AT mali yardımlarından sonra 2000 li yıllara gelindiğinde AB resmi kaynaklarının 30
kalkınma amaçlı mali yardımlarında ilk hedeflerinin fakirlikle mücadele olması bu argümanı desteklemektedir (European Commission 2001: 3). 1.3.1.3. Barış ve istikrar AB, komşu bölge ülkelerini ve global çapta dünya ülkelerini de içine alan bir barış ve istikrar ortamı oluşturarak kendi içindeki barış, istikrar ve bütünleşmeyi sağlamlaştırmak istemektedir. (Delpuech 1997: 2) 1.3.2. Gelişimi 1.3.2.1. Younde Antlaşmaları Yukarıda 1963 yılında imzalanan I. Younde Antlaşmasına bir parça değinilmiştir. Bu antlaşma, bağımsızlığını kazanan 23 eski sömürge Afrika ülkesiyle imzalanmıştır. Böylece bu ülkelere ticari imtiyazlar 2 sağlanmış, teknik ve mali yardımlar öngörülmüştür. Karşılığında ise AET malları bu ülkelere serbest olarak girme hakkını almıştır. Beş yıl süreyle uygulanan birinciden sonra II. Younde Antlaşması, bir ülkenin daha katılımıyla imzalanmıştır. İkinci antlaşma birinci ile benzer hükümlere sahiptir. Bu antlaşma ile AET, sözkonusu ülkelerle, birinci antlaşma ile aynı mahiyeti taşıyan ilişkilerine devam etmiştir (Karluk 2002: 193). Daha sonra müteakip Younde Antlaşmaları imzalanmıştır. Bu konulara AKP ülkeleriyle mali ilişkiler bölümünde ayrıntılarıyla değinilecektir. 2 Tropik ürünler için 31
1.3.2.2. Gıda Yardımı Antlaşması Roma Antlaşmasından sonra AET imzaladığı Gıda Yardımı Antlaşması uyarınca da bazı yardım sorumlulukları yüklenmiştir. Bu antlaşma Roma Antlaşması ile birlikte AET nin dış mali yardımlarını dayanak teşkil eden ilk hukuki metinlerdir. Gıda Yardımı Antlaşmasını 1967 yılında imzalayan AET, OTP nin uygulanması sonucu oluşan tarımsal üretim fazlasını gıda yardımı olarak çok fakir bölgelere düzenli olarak dağıtmaya başlamıştır. 1.3.2.3. Dünya ve OECD ölçeğinde AT yardımlarının yeri AT 1990 lı yıllarda, üye ülkelerin ikili yardım antlaşmaları hariç, dünyanın beşinci büyük yardım sağlayan kuruluşu olmuştur. 1997 yılında Topluluğun sağladığı toplam yardım miktarı 6.6 milyar dolara ulaşmıştır. Bu miktar, OECD ülkelerinin gerçekleştirmiş olduğu toplam yardımın yüzde 12.2 sine tekabül etmektedir. Bu oranın, otuz yıl önce yüzde üçler seviyesinde olduğu düşünülürse, AT yardımlarının reel artış trendinin ne denli yüksek olduğu anlaşılır. Eğer AT ve üyelerinin 1997 yılında yapmış oldukları yardımlar birlikte hesap edilirse, dünya toplam yardımlarının yüzde 55.3 üne ulaşır ki bu seviye AT nin ne kadar yüksek bir etki sahasına sahip olduğunu gösterir (Cox ve Chapman 1999: XIII) 32
Şekil 2 : 1997 yılında OECD yardımları (ödemeler, milyar $) Sütunlar soldan sağa, AT üyesi ülkeler, AT, Japonya, ABD, diğer Kaynak: Cox ve Chapman 1999: I-1 1.3.2.4. AT yardımlarının coğrafi gelişimi Geçtiğimiz otuz yıl içerisinde, değişen Dünya ekonomik, sosyal ve siyasal yapısı, AT yardımlarını da hem coğrafi hem de, yukarıda işaret edildiği gibi, miktar olarak değiştirmiştir. 1970 lerin başlarında AT yardımlarının yüzde 70 inden fazlası Sub- Saharan Afrikaya akmıştır. 1980 lerde bu oran yüzde 60 dır. 1996-1997 lerde ise ortalama yüzde 30 a kadar düşmüştür. İlginç olan nokta ise, miktar olarak, aynı bölgenin iki milyar Dolarlık bir seviye ile hala en yüksek AT yardımı alan bölge oluşudur. Bölgeye giden AT yardımı 1990 larda miktar olarak artmıştır ve bu miktar diğer bölgelere giden AT yardımlarından gözle görülür şekilde yüksektir. Bu durum aynı zamanda AT yardımlarının miktar olarak ne denli yüksek seviyelere ulaştığını göstermesi açısından çok anlamlıdır. Yukarıda, AT dış yardımlarının siyasi sebebinde değinildiği gibi, ilk AT mali yardımlarının yapıldığı bölge, Roma Antlaşmasının 132. Maddesinde öngörüldüğü üzere, AKP ülkeleridir. 33
1990 lara geldiğimizde, AT yardımlarının bölgesel dağılımı ile ilgili en çarpıcı gelişme, MDAÜ ile YBD e giden yardımların oransal ve miktar olarak çok hızlı artması olmuştur. Sub-Saharan Afrika ya giden pay dramatik bir şekilde azalırken, 1990 lara geldiğimizde, AT yardımlarının iki grup yeni alıcısı ortaya çıkmıştır, MDAÜ ve YBD. Daha önce AT yardımlarının bu iki bölgeye giden miktarı neredeyse sıfır iken, 1996-1997 yıllarında toplam AT dış mali yardımlarının yüzde 19 unu almışlardır. Aynı yıllarda gerçekleşen yardım miktarı ise yıllık ortalama 1.3 milyar dolardır. AT yardımlarından en çok faydalanan üçüncü bölge ise Ortadoğu ve Güney Avrupa ülkeleridir. Bu bölgenin toplam içindeki payı 1970 lerde ve 1980 lerde yüzde 6 nın altında iken 1996-1997 yıllarında yüzde 14 seviyelerine ve ortalama gerçekleşme miktarı ise 974 milyon dolara ulaşmıştır. 1996-1997 yılları için Asya bölgesinin payı yüzde 12, miktarı ise 838 milyon dolardır. Aynı rakamlar, Latin Amerika için yüzde 10 ve 680 milyon dolardır. Bölgenin yardım alma oranı 1970 ve 1980 lerdeki seviyesi olan yüzde 6 dan az bir orandan yüzde 10 a çıkmıştır. Sözkonusu bölgeye yardım, 1976 yılında, Avrupa Parlamentosunun girişimleriyle başlamıştır. Kuzey Afrika ise yüzde 6 ve 386 milyon dolardır. Okyanusya nın rakamları, sadece yüzde 1 ve 70 milyon dolardır. 34
Şekil 3: AT mali yardımlarının bölgelere göre dağılımı (1976-97, yıllık ort. ödeme, m$, 1997 fiyatları ile) Sütunlar soldan sağa, Sub-Saharan Afrika, Asya, L. Amerika ve Karayipler, Orta Doğu ve Güney Avrupa, Kuzey Sahara, Okyanusya, MDAÜ ve YBD Kaynak: Cox ve Chapman 1999: I-2 1.3.2.5. AT yardımlarının dağılımının ülkeler itibariyle gelişme seyri Tablo 11 de AT yardımlarından en çok yararlanan ilk onbeş ülkenin, AT nin dış yardım politikalarında dönemler itibariyle meydana gelen değişiklikler sonucu, oluşan sıralama ve oran değişimi görülebilir. Bu değişim, AT nin dış yardım miktarlarında hızlı büyüme ve bölgeler itibariyle yaptığı yardımlardaki dağılımın değişmesinden kaynaklanmaktadır. 35
Tablo 11 -AT dış mali yardımlarından en çok yararlanan ülkeler (1970-1998, tahsis edilen toplam yardımların yüzdesi) 1970-74 % 1980-84 % 1990-94 % 1997-98 % Hindistan 6.5 Hindistan 6.3 Polonya 3.4 Mısır 5.5 Bengladeş 6.4 Etiyopya 4.3 Yugoslavya (eski) 3.4 Rusya Fed. 4.2 Senegal 5.5 Türkiye 3.8 Mısır 3.0 Etiyopya 3.7 Mali 5.4 Bengladeş 3.4 Etiyopya 2.8 Fas 3.1 Nijerya 5.1 Mısır 3.3 Rusya Fed. 2.2 Polonya 2.6 Burkina Faso 4.5 Sudan 2.9 Cote d ıvoire 2.0 Bosna-Hersek 2.5 Madagaskar 4.4 Tanzanya 2.6 Romanya 1.8 Yugoslavya (eski) 2.1 Zaire 4.1 Senegal 2.3 Sovyetler Birliği (eski) 1.8 Türkiye 1.9 Fildişi Sahilleri 4.1 Somali 2.2 Mozambik 1.7 Tunus 1.8 Kamerun 3.7 Zaire 2.1 Macaristan 1.7 Güney Afrika 1.7 Çad 3.0 Fas 2.0 Kamerun 1.6 Batı Şeridi/Gazze 1.7 Somali 3.0 Gana 1.8 Ruanda 1.5 Romanya 1.7 Moritanya 2.9 Madagaskar 1.8 Nijerya 1.5 Bulgaristan 1.5 Ruanda 2.2 Uganda 1.8 Bengladeş 1.5 Lübnan 1.3 Merkezi Cum. Afrika 15ülkenin toplam içindeki yüzde payı 2.0 Burkina Faso 1.8 Batı Şeridi/Gazze 1.5 Cezayir 1.3 62.8 15ülkenin toplam içindeki yüzde payı Kaynak: Cox ve Chapman 1999: 3 42.5 15ülkenin toplam içindeki yüzde payı 31.4 15ülkenin toplam içindeki yüzde payı 36.5 Tablo 11 de ilk göze çarpan husus, ilk onbeş yararlanıcı ülkenin toplam yüzde paylarının 1970-74 döneminden 1997-1998 dönemine kadar ciddi bir düşüş trendi içinde olduğudur. İkinci olarak göze çarpan husus ise, ilk dönem ilk onbeşe giren ülkelerden onüç tanesi AKP ülkesi iken, son dönem sadece iki ülke ilk onbeşte kalmıştır. Bu durum yukarıda bahsedilen, AT yardımları içinde Sub-Saharan Afrika bölgesinin payının düşmesiyle örtüşen bir durumdur. Çünkü AKP bölgesi, Sub- Saharan Afrika bölgesini de içermektedir. Sonuç olarak, tüm AT yardımları içinde AKP ülkelerinin oransal önemi dönemler itibariyle çarpıcı bir azalma göstermektedir. 36
Hindistan, birinci ve ikinci dönemde birinci sırada bulunmaktadır. İlk dönem iki Asya ülkesi ve onüç AKP ülkesi listeye girmiştir. Üçüncü dönemde, ciddi bir politika değişikliği hemen farkedilmektedir. Bu dönemde, MDAÜ, YBD den dört ve Rusya olmak üzere beş yeni ülke listeye dahil olmaktadır. Bu sayı son dönemde, beş adet MDAÜ ve Rusya olmak üzere altıya yükselirken, Ortadoğu ve Akdeniz den beş ülke listeye girmektedir. Türkiye, ilk dönem sıralamada görünmezken, ikinci dönem büyük bir sıçrama yaparak üçüncülüğe yerleşmiştir. Fakat, üçüncü dönemde, tekrar listeden çıkmıştır. Dördüncü dönemde sekizinci sıraya girebilmiştir. Türkiye nin sözkonusu dönemlerde aldığı yardım tahsislerinin oranları ise sırasıyla yüzde 3.8 ve 1.9 dur. Bu oranların gerçekleşen yardım oranları olmadığına dikkat çekmekte yarar vardır. İlerleyen bölümlerde de görülebileceği gibi, Türkiye sözkonusu tahsislerden önemli bir miktarını bazı nedenlerden ötürü kullanamamıştır. Bu konu daha sonra detaylı bir şekilde incelenecektir. Türkiye nin listede çok değişken bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu durum Türkiye nin AT ile ilişkilerinde yaşadığı istikrarsızlığın göstergelerinden biridir. 37
1.3.2.6. AT yardımlarının gerçekleşme oranları Tablo 12 -AT mali yardımlarının bölgesel dağılımı (1986-1998, tahsis ve ödemeler, milyon Euro) 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Toplam Tahsis Toplam 2553 3857 4196 3314 3255 5567 6597 6800 7303 7344 7234 6515 8614 73148 AKP 1141 2632 2869 1994 1362 2123 2765 2774 3514 2599 1946 1127 2853 29698 Güney Afrika 7 19 30 25 31 58 81 91 103 125 134 131 130 963 Asya 140 257 226 426 317 383 470 504 451 696 522 639 617 5649 L. 160 156 159 210 222 286 338 401 390 486 507 502 485 4301 Amerika Akdeniz 401 149 309 511 386 1133 655 711 757 869 1189 1543 1368 9981 ve Orta Doğu MDAÜ 2 1 52 683 845 1238 1541 1281 1446 1618 1541 1587 11836 Yeni 0 0 20 0 5 615 679 592 593 821 702 583 1041 5562 Bağımsız Ülkeler Diğer 704 643 582 96 249 124 370 185 213 301 615 450 534 5068 Yüzde Pay Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 AKP 44.7 68.2 68.4 60.2 41.9 38.1 41.9 40.8 48.1 35.4 26.9 17.3 33.1 40.6 Güney 0.3 0.5 0.7 0.8 0.9 1.0 1.2 1.3 1.4 1.7 1.9 2.0 1.5 1.3 Afrika Asya 5.5 6.7 5.4 12.9 9.8 6.9 7.1 7.4 6.2 9.5 7.2 9.8 7.2 7.7 L. 6.3 4.0 3.8 6.3 6.8 5.1 5.1 5.9 5.3 6.6 7.0 7.7 5.6 5.9 Amerika Akdeniz 15.7 3.9 7.4 15.4 11.9 20.3 9.9 10.5 10.4 11.8 16.4 23.7 15.9 13.6 ve Orta Doğu MDAÜ - 0.1 0.0 1.6 21.0 15.2 18.8 22.7 17.5 19.7 22.4 23.7 18.4 16.2 Yeni Bağımsız Ülkeler - - 0.5-0.2 11.0 10.3 8.7 8.1 11.2 9.7 8.9 12.1 7.7 38
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Toplam Diğer 27.6 16.7 13.9 2.9 7.7 2.2 5.6 2.7 2.9 4.1 8.5 6.9 6.2 6.9 Ödeme Toplam 1669 1964 2644 2801 2886 4326 4720 4529 5507 5510 5334 5821 6710 54420 AKP 1057 1235 1542 1779 1703 2012 2592 1898 2445 2287 1899 1924 1952 24326 Güney 3 13 23 19 34 48 66 62 58 46 29 60 72 533 Afrika Asya 138 125 132 271 250 261 300 264 246 369 503 528 456 3843 L. 53 72 94 146 176 196 231 273 247 275 323 319 370 2775 Amerika Akdeniz 311 164 249 331 285 1012 468 594 581 578 601 794 943 6911 ve Orta Doğu MDAÜ 3 0 0 12 360 348 501 789 1063 941 1118 1226 1951 8312 Yeni - 0 0 6 0 209 289 248 377 642 462 449 555 3237 Bağımsız Ülkeler Diğer 103 356 604 238 77 240 273 403 488 373 399 520 410 4484 Yüzde Pay Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 AKP 63.4 62.8 58.3 63.5 59.0 46.5 54.9 41.9 44.4 41.5 35.6 33.1 29.1 44.7 Güney 0.2 0.7 0.9 0.7 1.2 1.1 1.4 1.4 1.1 0.8 0.5 1.0 1.1 1.0 Afrika Asya 8.3 6.4 5.0 9.7 8.7 6.0 6.4 5.8 4.5 6.7 9.4 9.1 6.8 7.1 L. 3.2 3.7 3.5 5.2 6.1 4.5 4.9 6.0 4.5 5.0 6.0 5.5 5.5 5.1 Amerika Akdeniz 18.6 8.3 9.4 11.8 9.9 23.4 9.9 13.1 10.6 10.5 11.3 13.6 14.1 12.7 ve Orta Doğu MDAÜ 0.1 - - 0.4 12.5 8.0 10.6 17.4 19.3 17.1 21.0 21.1 29.1 15.3 Yeni - - - 0.2-4.8 6.1 5.5 6.8 11.6 8.7 7.7 8.3 5.9 Bağımsız Ülkeler Diğer 6.2 18.1 22.8 8.5 2.7 5.6 5.8 8.9 8.9 6.8 7.5 8.9 6.1 8.2 Kaynak: Cox ve Chapman 1999: I:4 39
Tablo 12 den de görülebileceği gibi, toplam AT yardımlarının 1986-1998 dönemindeki gerçekleşme oranı toplam tahsislerin ancak yüzde 74 ü seviyesindedir. Bu oran uygulamadaki çeşitli sorunlardan kaynaklanan gecikmelerden ileri gelmektedir. Örneğin, bazı uzun vadeli programlarda uygulama güçlüklerinden doğan gecikmeler olmakta veya programa yeni ülkelerin katılmasıyla yaşanan bazı gecikmeler olmaktadır. Bazı programlar tabiatı veya prosedürü itibariyla daha çabuk gerçekleşebilmekte, bazıları ise prosedür ve işleyiş zorluklarından veyahut ilgili ülkelerin yardımı elde etme kabiliyetlerinin az oluşundan ötürü gecikmelere uğramaktadır. Veya bazı tahsisler iptal edilmekte-türkiye nin tahsislerinin Yunanistan vetosu sonucu iptal edilmesi gibi- bazıları çeşitli nedenlerden ötürü askıya alınmaktadır En yüksek gerçekleşme oranı yüzde 82 ile AKP ülkerinde görülmektedir. Bunun bir nedeni, bu bölgedeki ülkelerle olan mali işbirliği çalışmalarının eskiye dayanması ve bu nedenle oturmuş programlar olmasıdır. 1.3.2.7. Maastricht Antlaşmasının getirdiği yenilik 1991 yılında imzalanan Maastricht Antlaşması, AB dış yardımlarına yeni bir bakış ve ufuk getirmiştir. Buna göre, yardımların ortak bazı belli hedefler doğrultusunda ve birbiriyle ahenkli ve tamamlayıcı olarak sarfedilmesi öngörülmüştür. Antlaşmanın 130 uncu maddesine göre tesbit edilen Ortak Hedefler şunlardır (Cox ve Chapman 1999: I-8): Gelişmekte olan ülkelerde, özellikle en fakir ülkelerde, sürdürülebilir bir ekonomik ve sosyal gelişmenin temini Gelişmekte olan ülkelerin dünya ekonomisine, mümkün olduğunca sorunsuz bir şekilde ve tedricen entegre edilmeleri Gelişmekte olan ülkelerdeki fakirlik ile mücadele İnsan hakları ve temel hakların gözetimi ve demokrasi ve hukuk hakimiyetinin birleştirilmesi 40
Yukarıdaki yardım hedeflerini gerçekleştirmek üzere Avrupa Komisyonuna yetki verilmiştir. Buna göre, Komisyon, yardımlar arasındaki uyum ve gerekli organizasyonları yapacak ve gelişmekte olan ülkeleri iligilendiren diğer Birlik politikalarında da bu hedefleri gözetecektir. 1.3.2.8. Amsterdam Antlaşmasının öncelik tanımı 1997 yılında imzalanan Amsterdam Antlaşması da, Maastrict Antlaşmasına benzer öncelikler tanımlamıştır: 1- Gelişmekte olan ülkelerde fakirlikle mücadele 2- Gelişmekte olan ülkelerin sürdürülebilir bir ekonomik ve sosyal gelişmeye kavuşturulmaları 3- Gelişmekte olan ülkelerin dünya ekonomisine sorunsuz ve tedrici bir şekilde entegre edilmeleri 1.3.2.9. AT dış yardımlarında reform çalışmaları AT dış yardımları, geçen 30 yıl içerisinde hem coğrafi olarak hem de miktar olarak çok büyük bir artış göstermiştir. Toplam yardımlar 1990 yılında 3.3 milyar Euro dan, 2000 yılında 9.3 milyar Euro ya yükselmiştir. 2000 yılında, AB nin yardımda bulunduğu ülke sayısı 140 ın üzerinde gerçekleşmiştir. Bu kadar büyük ve yaygın bir dış yardımlar mekanizmasında ister istemez, organizasyon bozuklukları, uyumsuzluklar ve etkinlik azalması olacaktır. Yukarıda değinildiği gibi, Maastricht Antlaşması, yardımlar için birtakım ortak hedefler tayin etmiş ve Avrupa Komisyonuna bunların takibi görevini vererek, çok dağınık ve karışık bir mahiyet arz eden AB yardımlarını toparlamaya ve belli bir düzen ve disiplin altına almaya çalışmıştır. Fakat bu çalışmalar yeterli olmadığı için, 2000 yılında Avrupa Komisyonu dış yardımlar konusunda reform yapmak üzere girişimler başlatmıştır (European Commission 2001: 3). Söz konusu reformun ana başlıkları sunlardır: 41
Gelişme yardımlarını tarif edilen öncelikli alanlarda yoğunlaştırmak. Bu alanlar içinde en önemlisi gelişmekte olan ülkelerdeki fakirlikle mücadele olarak belirlenmiştir. Söz konusu ülkelerin dünya ekonomisine daha iyi entegre olmalarının temini. Projelerin kalitesini arttırmak ve zamanında uygulanmalarını temine yönelik olarak gerekli tedbirleri almak. Etkin bir mali yönetim sağlamak. Yukarıdaki başlıklar kapsamındaki düzenlemeler 2000 yılında hemen uygulamaya konulmuştur. Projelerin öncelik alanlarına yoğunlaştırılması, uyumları, hızlı uygulanışları alanlarındaki gözle görünür gelişmeler, hemen uygulamanın başlangıç yılında görülmüştür. Takip eden 2001 yılında ise reform çalışmalarının sonuçları daha açık bir şekilde hissedilmeye başlanmıştır. Bu bağlamda, işleyiş, mali yönetim ve performans alanında görülen bazı iyileşmeler şunlardır (European Commission 2002: 11): Ödemelerde 2000 yılına kıyasla yüzde 20 düzeyinde bir artış Ödenecek taahhüt stokunda 1990 yılından bu yana ilk defa gerçekleşen ve yüzde 3 seviyesinde olan bir azalış Yine 2000 yılına kıyasla ferdi bütçe kalemlerinde meydana gelen yüzde 14 lük azalış Sözleşme prosedürü sayısınının 46 dan 8 e inmesi sonucu meydanan gelen hızlanma 1.3.2.9.1. Yeni öncelikler Maastricht Antlaşmasında tespit edilen gelişme için yardım öncelikleri, Komisyon tarafından 26 Nisan 2000 de (COM (00) 212 final of 26 April 2000) altı öncelikli alan olarak yeniden tanımlandı. Fakirliği azaltmaya yönelik sadece bu altı öncelik alanında yoğunlaşmanın nedeni etkinliktir. Çünkü, fakirlikle ilgili bütün alanlarla ilgilenmek etkinliği büyük ölçüde azaltacaktır. Bu nedenle, Komisyon kendince en 42
önemli olarak gördüğü şu alanlarda yoğunlaşmayı hedeflemiştir (European Commission 2001: 11-12): Ticaret ve gelişme arasındaki bağlantı Komisyon, ticareti gelişme için çok önemli bir faktör olarak görmektedir. Bu nedenle, gelişmekte olan ülke mallarının AB ye girişlerinde tercihli giriş kolaylıkları sağlamayı hedeflemektedir. Ancak, gelişmekte olan ülkelerin ihracatçı sektörlerinin rekabet edebilirliklerinin arttırılması gerekmektedir. Entegrasyon ve bölgesel işbirlikleri için destek Komisyon, gelişmekte olan ülkelerin kendi aralarında yapacakları bölgesel işbirliklerini destekleyecektir. Çünkü Komisyon, bunun ilgili ülkelerin rekabet güçlerini arttıracağı ve bölgesel istikrarı temin edeceğini düşünmektedir. Bunun somut kanıtlarından birisi AT entegrasyonudur. Fakirliği azaltma stratejileri ile dolaysız bir bağı olan makro ekonomik politikalara destek Sosyal hizmet sektörlerini de içeren makro ekonomik politikalar gelişmenin ana etmenlerinden birisi olarak görülmektedir. Bu bağlamda, eğitim sağlık gibi sosyal alanlara eşit erişim imkanının temini çok büyük bir önem arzetmektedir. Ulaşım Ulaşım sektörünün kalkınmada taşıdığı önem çok açıktır. Bölgesel gelişmeler için de iyi bir ulaşım ağı gayet gerekli bir unsurdur. AB, gelişmekte olan ülkelerdeki ulaşım projelerine katkıda bulunan temel yardım edici kuruluşlardan biridir. 43
Gıda güvenliği ve sürdürülebilir kırsal kalkınma Gıda politikalarının ülke ve bölge çapında uyumlaştırılması, gıda yardımına olan bağımlılığı azaltacağı için gelişme yolundaki ülkelerdeki önemli bir faktör olarak görülmektedir. Kurumsal kapasitelerin, özellikle iyi yönetim ve hukuk hakimiyeti alanlarında güçlendirilmesi Demokratik kurumların işlerliği, yolsuzluğun olmadığı iyi bir idari yapının tesis edilmiş olması, hukuk devleti ilkesinin kamu ve özel alanda hakim olması gibi hayati faktörler, gelişme yolunda kritik değerler taşımaktadırlar. Bu önceliklerin yanında, AT, aşağıdaki prensipleri de gelişmekte olan ülkelerle içinde olduğu her türlü faaliyette devamlılığı sağlayan temel faktörler olarak görmektedir (European Commission 2001: 12): 1- İnsan haklarını, 2- Kadın-erkek eşitliğini, 3- Çocuk haklarını, 4- Ve çevreyle ilgili konuları desteklemek ve teşvik etmek. Az önce belirtildiği gibi, gelişme yardımının en önemli önceliğinin fakirlikle mücadele olarak görülmekte olduğunun altını tekrar çizmekte fayda vardır. Avrupa Komisyonu, 21. Yüzyılda Dünya nüfusunun hemen hemen yarısının günde iki dolardan daha az, 1.5 milyarının da günde 1 dolardan daha az bir gelirle yaşadığını belirtmektedir. Ayrıca, BM tanımına göre sayıları 1971 yılında 24 olan en az gelişmiş ülke, 2001 yılında 49 a yükselmiştir. AT fakirlikle mücadele konusunda, 2000 yılında Cenevre de düzenlenen Dünya Sosyal Gelişme Zirvesinde tespit edilen aşırı fakirlik 3 içinde yaşayan dünya nüfusu oranını 2015 yılına kadar yarıya 3 Günde 1 dolardan daha az gelire sahip olan kişiler 44
indirme hedefine elinden geldiğince yardım etmek istemektedir. AT nin bu isteği, AT dış yardımları konusunda yapılan reform çalışmalarında yansımasını bulmuştur (European Commission 2001: 10). 1.3.2.9.2. Yeni yapılanmalar Bunlar, dış yardım programlarının AB politikaları ve önceliklerine göre gözden geçirilmesi ve birleştirilmesi, tüm yardım işlerinin idari yönden entegre edilmesi, tüm yardım faaliyetlerinin Avrupa Yardımı İşbirliği Ofisi adında bir kurum altında toplanması ve proje yönetimi ile ilgili Komisyon delegasyonlarına büyük çapta bir yetki devridir (European Commission 2001: 13). 1.3.2.9.2.1. Yardımların gözden geçirilmesi 16 Mayıs 2000 tarihinden başlamak üzere, stratejik çerçeve yaklaşımı ABnin dış yardımlarına yön veren bir prensip olarak kabul edilmiştir. Stratejik çerçeve, AB nin belli bir bölge ya da ülkeye yönelik yardım politikalarını ve önceliklerini yansıtmaktadır. Ayrıca, projelerin uygulanması ile birlikte gelişen ve devam eden projelerin değerlendirilmesi konusu da reformun önemli bir parçası olarak ele alınmaktadır. Buna göre, projelerin etkinliği, etkileri, sürdürülebilirliği gibi çeşitli konularda projeler değerlendirmeye tabi tutulacaktır. Proje programlaması birden fazla yılı kapsayacak ve ilgili ülkeler aktif bir şekilde bu çalışmalara katılacaklardır. Proje programlamasında kaliteyi sağlamak üzere Kaliteyi Destekleme Grubu adı altında bir çalışma birimi oluşturulmuştur. Bu birim, programlama çalışmalarının tüm aşamalarında minimum kalite standartlarına uyulması konusunda destek verici çalışmalarda bulunacaktır. Birim, programlama çalışmalarının değerlendirme sonuçlarına uyumunu temin edecek ve bu bağlamda hedefler tayin edebilecektir. 1.3.2.9.2.2. Tüm yardım işlerinin idari yönden entegre edilmesi 01 Ocak 2001 tarihinden geçerli olmak üzere, dış yardımların siyasi amaçları ve birden fazla yıla yayılan programlama çalışmaları konularında Gelişme ve Dış 45
İlişkiler Genel Müdürlükleri yetkili kılınmışlardır. Bu iki alan dışında kalan diğer faaliyet alanlarında ise Avrupa Yardımı İşbirliği Ofisi tek yetkili olacaktır. Diğer bir deyişle, Ofis, AB nin, bazıları hariç, tüm dış yardım programlarında, sözleşmeden yürütülmesine, finasmanından değerlendirilmesine kadar tek yetkili merkezi kuruluş olacaktır. 1.3.2.9.2.3. Tüm yardım faaliyetlerinin tek bir çatıda toplanması 01 Ocak 2001 tarihinden itibaren AYİO, AB Komisyonunun tüm dış yardımlarının uygulanmasında tek yetkili kuruluş olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak, katılım öncesi yardım araçları olan PHARE, ISPA ve SAPARD, insana yönelik faaliyetler, makro-finans yardımları, Ortak Dış ve Güvenlik Politikası ve Hızlı Müdahale Birimi AYİO nun görev alanı dışında olan dış yardım konularıdır. AYİO nun görev kapsamına giren coğrafi bölgeler beş grup altında toplanmıştır: 1- Avrupa, Kafkasya, Orta Asya 2- Güney Akdeniz, Yakın ve Uzakdoğu 3- Afrika, Karayipler, Pasifik 4- Asya 5- Latin Amerika Ayrıca, gıda yardımı, insan hakları, sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği gibi belli bir konuya ilişkin yardımların yönetimi de yine AYİO nun çatısı altında toplanmıştır. Bundaki amaç uygulamada tutarlılığı sağlamak ve kabiliyetlerin bir araya gelmesinden doğan itici güçten yararlanmaktır. Ofis bünyesinde yürütülmekte olan faaliyetlere destek olmak amacıyla ayrı bir idari birim ve orgaizasyonla ilgili işlere destek olmak amacıyla da başka bir idari birim oluşturulmuştur. 2001 yılı itibariyle Ofis, 7 milyar dolarlık bir yardım kaynağının dağıtımı konusunda tek yetkili kuruluş olmuştur. Projelerin değerlendirilmesi ve kapatılması görevi de Ofis tarafından yerine getirilmektedir. 46
1.3.2.9.2.4. Komisyon delegasyonlarına yetki devri AYİO nun kurulmasıyla birlikte, merkezi bir yapıya sahip olan AB dış yardım faaliyetleri, bu merkezi yapıdan kurtarılarak yardımların uygulandıkları coğrafi bölgelerde bulunan Komisyon Delegasyonlarına yetki ve sorumluk devrine gidilmesi benimsenmiştir. Bu suretle yardımların yerinden yönetim ilkesine göre yürütülmesi amaçlanmaktadır. Çünki Komisyon yerinde ve sahada daha iyi yönetilebilecek ve daha iyi karar verilebilecek yardım faaliyetlerinin Brüksel den yönetilmesi ve karara bağlanması doğru değildir görüşü doğrultusunda bir hareket tarzı belirlemiştir. Sözkonusu devir çalışmalarının 2003 yılında tamamlanması planlanmaktadır. 2001 yılında yetki devirleri tamamlanan 22 delegasyonun dağılımı şöyledir: Avrupa: Hırvatistan Yugoslavya Akdeniz: Mısır, Fas, Tunus ve Türkiye Asya: Çin, Hindistan, Endonezya ve Tayland Latin Amerika: Arjantin, Brezilya Bolivya, Meksika ve Nikaragua Afrika: Güney Afrika, Ivory Coast, Kenya, Mali ve Senegal Karayipler: Dominik Cumhuriyeti Türkiye de Avrupa yardımlarının desantralizasyon yapıldığı ülkelerden biridir. Bundan böyle, AB nin Türkiye ye yapacağı mali yardımlar Türkiye deki AB delegasyonu tarafından yürütülecektir. AYİO ile gelen diğer önemli bir yenilik ise bilgi akışına ilişkindir. Bilgi akışı daha önce homojen olmayan ve bu nedenle karışık bir yapıya sahipti. Yardımla görevli bulunan Komisyona bağlı her Genel Müdürlüğün kendine özgü bir bilgi akış sistemi vardı. Bu ise, bir bütün olarak AB yardımlarının koordine edilmesi, değerlendirilmesi gibi işlemleri zorlaştırıcı bir etki yaptığı açıktır. Bu etkileri ortadan kaldırmak için bilgi akış sistemi tek standart bir yapıya kavuşturulmuş ve kalitesinin yüksek bir düzeye çekilmesi hedeflenmiştir. 47
Diğer bir yenilik ise projelerin ve programların denetim mekanizmalarını güçlendirmektir. AYİO, bu amaçla, tek tip bir denetleme mekanizması geliştirmeye çalışmaktadır. İlk etapta Batı Balkanlar, Akdeniz, Latin Amerika, Asya ve AKP bölgeleri söz konusu çalışma kapsamına alınmıştır. Buna göre, bağımsız uzmanların kullanılacağı denetim faaliyetlerinde yüz ülkede üçbin projenin denetlenmesi öngörülmektedir. Hizmet içi eğitim de öncelikli alanlar sırasına dahil edilmiştir. AYİO, 48 adet Teknik Yardım Ofisinin faaliyetlerini nihayete erdirmiştir. TYO lerinin görevleri AYİO tarafından üstlenilecektir. Fakirliğin Azaltılması İçin Satreteji Belgesi (FASB) Dünya Bankası tarafından başlatılan FASB çalışmalarının amacı, yardım yapan ülkeler arasında koordinasyonun sağlanması ve yardım eden ve yardım alan hükümetler için bir strateji oluşturmaktır. Bu stratejileri ilgili yardım alan hükümetlerin üstlenmeleri esas alınmıştır. Strateji çalışmalarına sivil toplum kuruluşları, hükümetler, yardım verenler gibi ilgili tüm taraflar katılacaklardır. Böylece, tüm toplum kesimlerinn konsensüsünü kazanmış olan bir fakirlikten kurtulma stratejisi uygulanacaktır. Bunun da uygulanacak stratejinin etkinliğini ve uygulanabilirliğini artıracağına şüphe yoktur. AB de FASB lerin hazırlanmalarına yardım eden taraf olarak katkıda bulunmaktadır. 2000 yılının sonunda AB nin, FASB lerinin hazırlanmasına katkıda bulunduğu ülkeler Benin, Kenya, Çad, Uganda, Sao Tome, Burkina Faso ve Etiyopya dır. 48
Sektör Yaklaşımı Bu yaklaşım, fakirlik azaltımı için yapılan sosyal hizmet alanındaki 4 projelerde genel kabul gören bir yaklaşım durumundadır. Buna göre, belli bir projeyi destekleyen tüm yardım edici ülkeler, buna AB de dahil, bir arada çalışmaktadır. Neticede bağış veren taraflar daha çok kaynakları ilgili yardım alan hükümetlere aktarabilmektedirler. 4 Eğitim, sağlık gibi. 49
İKİNCİ BÖLÜM 2. AKP ÜLKELERİYLE MALİ İŞBİRLİĞİ 2.1. Nedenleri ve Gelişimi 2.1.1. Nedenleri Birinci Bölümde bir nebze bahsedildiği gibi, AET yi kuran altı ülkeden Fransa, İtalya, Hollanda ve Belçika nın AET nin kuruluş yılı olan 1957 de halen geniş coğrafyalara yayılan sömürgeleri bulunmaktaydı. Bu ülkeler sömürgeleriyle çok sıkı ekonomik ve ticari ilişkilere sahiptiler. AET nin kuruluşuyla birlikte tesis edilen gümrük birliği, sömürge ve sahipleri arasında bulunan ticari ilişkileri olumsuz bir yönde etkileyecekti. Çünkü, AET ülkeleri kendi aralarındaki gümrük tarifelerini kaldırırlarken üçüncü ülkelere karşı ortak bir tarife uygulamak durumunda idiler. Bu olumsuzlukları aşmak üzere ve aralarındaki sıkı ekonomik ilişkileri devam ettirebilmek için, AET sömürgelerle aralarındaki ticari ilişkiye ayrıcalıklı bir statü kazandıran ve onların bu ilişkiden doğan kayıplarını telafi etmeye yönelik bazı tedbirler alan bir takım hükümleri Roma Antlaşması na koymuştur. Sayılan bu hususlar, Roma Antlaşması nın 132. Maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, eski sömürgelere ortak üye konumu veriliyordu. Ayrıca, AET ye yapacakları ihracat üzerinden herhangi bir vergi alınmayacaktı. Bundan başka, bu ülkelere mali ve teknik yardım yapılması da öngörülüyordu. 50
Birinci bölümde anlatıldığı gibi, AT nin en eskiye dayanan ve köklü mali işbirliği, AKP ülkeleriyle başlatmış olduğu mali işbirliği çalışmalarıdır. AB-AKP ortaklığı, Kuzey-Güney işbirliği kapsamında, dünyanın en büyük mali ve siyasi ilişkisi olarak görülmektedir (European Commission 2001: 86). 1957 yılındaki AET-AKP ilişkisinin amacı, üye ülkelerin deniz aşırı sömürgeleriyle bir ortaklık tesisi idi. Daha sonra sömürgelerin bağımsızlıklarını kazanmalarıyla birlikte girilen Lome Antlaşmaları dönemi, AKP ülkeleri ile AT arasında sözleşmeye dayalı çok geniş kapsamlı bir kalkınma işbirliği öngörmekte ve bunu sağlamak için AKP ülkelerine mali yardımda bulunmanın yanında, ticari ve kurumsal ilişkiler geliştirilerek kalkınma hedefi gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır (Pinherio 1998a). Görüldüğü gibi, Lome Antlaşmaları ile birlikte, amaç sadece eski sömürgelerle olan ilişkileri devam ettirebilmek için bir ortaklık tesis etmek değildir. Artık amaç, eski sömürgelerin kalkınmalarını temine yönelik olarak onların kalkınma ihtiyaçlarını finanse etmektir (Pinherio 1998b) Pinherio (1998a), Lome ile AKP ülkelerinde hayat standardının yükseldiğini ve ekonomik ve sosyal olarak gelişme sağlandığını belirtmektedir. 2.1.2. Gelişimi 2.1.2.1. Younde Antlaşmaları 2.1.2.1.1. Birinci Younde Antlaşması Roma Antlaşması nı müteakip, AET ile 23 eski sömürge arasında, 1963 yılında, Birinci Younde Antlaşması imzalanmıştır. Antlaşma 1 Haziran 1964 de, beş yıl devam etmek üzere, yürürlüğe girmiştir. Roma Antlaşması nda öngörüldüğü gibi, ortak ticari ilişkilere ayrıcalıklı düzenlemeler getirilmiştir (Karluk 2002: 193). 51
2.1.2.1.2. İkinci Younde Antlaşması Birincisinin sona ermesinden sonra, 1969 yılında İkinci Younde Antlaşması imzalanmış ve 1 Ocak 1971 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Birincisinden farklı olarak bir eski sömürge daha Antlaşmaya iştirak etmiştir. İkinci Antlaşma birinci ile benzer hükümler taşımaktadır (Karluk 2002: 193). 2.1.2.1.3. Arusha Sözleşmesi 1968 yılında imzalanan bu Antlaşmaya göre, üç İngiliz sömürgesiyle AT arasında bir ortaklık kurulmuş ve Younde antlaşmasıyla getirilen ayrıcalıklardan bu ülkeler de yaralanmaya başlamıştır. Antlaşma 1971 yılında yürürlüğe girmiş ve 1975 yılında sona ermiştir. Mali yardım ilk defa bu antlaşma ile düzenlenmiştir (Karluk 2002: 193). 2.1.2.2. Lome Antlaşmaları Lome Antlaşmalarının temelleri sömürge döneminin sona ermesinden sonra başlatılan özel ticaret düzenlemeleri müzakerelerine dayanmaktadır. Özellikle Fransa kendisi için karlı olan eski sömürge ülkelerindeki pazarını kaybetmek istememiştir. Afrika ülkelerini ilişkiye iten saik ise, ticari imtiyaz ve mali yardım kazanma isteği olmuştur. Bu bağlamda, yukarıda değinilen Younde ve Arusha Antlaşmaları imzalanmıştır. İngiltere nin AET ye katılımıyla birlikte Karayipler ve Pasifik teki eski İngiliz sömürgeleri de ilişkilere dahil edilmiştir. Böylece Lome Antlaşmaları dönemi başlamıştır (Hewitt 1990: 289) 2.1.2.2.1. Birinci Lome Antlaşması 1975 yılında, İngiltere nin 1973 te AET ye katılması sonucu eski İngiliz sömürgelerinin de katılımıyla, 46 AKP ülkesi ile AET arasında Birinci Lome Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma ile taraflar arasında ayrıcalıklı bir ticari yapı 52
oluşturulmuş ve AKP ülkelerine mali yardım yapılması öngörülmüştür. Buna göre AKP ülkeleri AET ye gümrük engeli olmaksızın mal satabilecekler ve karşılığında herhangi bir taviz vermeleri gerekmeyecekti (nonreciprocity). Ancak AET nin OTP ye konu olan tarımsal ürünler bu ayrıcalıktan yararlanmayacaktı (Dura 1997: 24). AKP ülkelerinde üretilen çoğu tarımsal ürün AT pazarına serbest giriş hakkı kazanmıştır (Urwin 1995: 214). Bu antlaşmanın getirdiği diğer bir hüküm ise, AKP ülkelerinin ihracat gelirlerine istikrar getirmeyi hedefleyen Stabex programıdır. Antlaşmanın öngördüğü mali yardımların kullanımında ve önceliklerin belirlenmesinde yararlanıcı ülkelere daha önce tanınmayan bir tercih serbestliği verilmiştir (Hewitt 1990: 285). Urwin (1995: 214), Birinci Lome Antlaşmasının Younde Antlaşmasından daha az yeni-sömürgeci olduğunu ifade etmektedir. 2.1.2.2.2. İkinci Lome Antlaşması 1980-1985 dönemini kapsayan ikinci antlaşma 1979 yılında 63 AKP ülkesiyle imzalanmıştır. Mali yardımlar bu antlaşmaya da konu olmuş ve maden ürünleri ihracatı ile ilgili bir destekleme programı olan Sysmin uygulamaya sokulmuştur. 2.1.2.2.3. Üçüncü Lome Antlaşması 1984 yılında imzalanan antlaşmaya 66 AKP ülkesi katılmış ve antlaşma 1986 yılında yürürlüğe girmiştir. Antlaşmaya göre, AET ürünleri AKP ülkelerine serbest bir şekilde girecek, AKP tarım ürünleri de AET pazarına girebilecektir. Bu antlaşma ile de mali yardım öngörülmüştür (Dura 1997: 25). 2.1.2.2.4. Dördüncü Lome Antlaşması Üçüncü antlaşmayı imzalayan 66 ülkeye ek olarak, Haiti ve Dominik Cumhuriyeti nin de katılımıyla 68 AKP ülkesiyle Dördüncü Lome Antlaşması imzalanmıştır. 1 Ekim 1991 tarihinde yürürlüğe giren antlaşma 10 yıllık bir süreyi kapsayacaktır. 53
2.1.2.2.5. Lome Antlaşmalarının amaçları Antlaşmaların ana amacı (Cox ve Chapman 1999: 55), AKP ülkelerinin ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmalarının hızlı bir şekilde gerçekleşmesini teşvik etmek AKP-AT ilişkilerini karşılıklı dayanışma ve menfaat ruhu içerisinde birleştirmek ve çeşitliliğini sağlamak 5 Yukarıda yazılan ana amaç Lome III ve IV de çok daha açık bir şekilde vurgulanmıştır. Buna karşılık, I ve II münhasıran ticari, sınai ve mali ilişkiler üzerinde yoğunlaşmıştır. Birinci ve ikinci antlaşmalar daha çok sınai kalkınma üzerinde durmuştur. Üçüncü antlaşmayla birlikte, başkalarına muhtaç olmadan kendi kendine kalkınma ve gıda güvenliği daha çok öne çıkmıştır. Dördüncü atlaşmada ise şu hususlar ön planda görünmektedir (Cox ve Chapman 56): İnsan hakları, demokrasi ve iyi idarenin teşvik edilmesi Kadının toplum içindeki statüsünü güçlendirmek Çevrenin korunması Adem-i merkezi işbirliği AKP ekonomilerinin çeşitlendirilmesi 5 Lome III madde 1; Lome IV ve Lome IVbis de aynı madde tekrarlanmıştır 54
Özel sektörün teşvik edilmesi Görüldüğü gibi, yapılan her yeni antlaşma ile birlikte, AKP ülkeleriyle varolan ilişkilerin boyutu ve kapsamı genişleme ve artma yönünde değişmiştir. Yapılan yeni antlaşmalarla birlikte yeni işbirliği sahaları açılmıştır. 2.1.2.2.6. Lome Antlaşmalarının ilkeleri Lome Antlaşmalarının temel ilkeleri şunlardır (Cox ve Chapman 1999:55): Taraflar arasında eşitlik, bağımsızlığa, karşılıklı menfaatlere ve ülkeler arası bağımlılığa saygı Her ülkenin kendi siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik politika tercihlerini belirleme hakkı İşbirliği esasına erişmeye dayalı ilişkilerin güvenliği 2.1.2.2.7. Lome Antlaşmalarının ayırt edici özellikleri Lome Antlaşmalarının ayırt edici özellikleri, AB ve AKP arasında yükümlülükler ve hakları içeren sözleşmelere dayalı bir ilişki kurması, iki tarafın ortak statüsü ile 6 karşı karşıya gelmesi, ticaret ve mali yardımın bir arada ele alınması ve mali yardımların programlar doğrultusunda yapılması ve antlaşmaların 5 yıllık perspektifleri kapsaması şeklinde özetlenebilir. 6 Eşit ve bağımsız taraflar 55
2.2. Yardımların Sektörel Dağılımı AT nin AKP ülkelerine yaptığı yardımın temel kalemleri program yardımı, gıda yardımı, insani yardım ve STK ları yapılan yardımlardır. Bunların toplam AKP yardımları içindeki payı 1986-1998 dönemimde yüzde 43 olarak gerçekleşmiştir. Yine bunların içinde en yüksek pay yüzde 51 ile proje yardımlarına aittir. Miktar olarak bu oran 15 milyar dolara eşittir. Program yardımı ise yüzde 25 ve 7.5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Gıda yardımı yüzde 9 ve insani yardım ise yüzde 7 dir (Cox ve Chapman 1999: 52-53). Proje yardımlarının dağılımı şöyledir: Ulaşım ve haberleşme yüzde 12.1 Sosyal altyapı yüzde 7.5 Endüstri, madencilik ve inşaat yüzde 6.7 Enerji yüzde 5.6 Kırsal kalkınma yüzde 5.5 Tarım yüzde 5.1 Toplam AKP yardımlarının 1986-1998 dönemimde yıllar itibariyle sektörel dağılımı Tablo 13 de verilmiştir. 56
Tablo 13 -AKP ülkelerine mali yardımların sektörel dağılımı (1986-98, taahhüt, m euro ve toplam yardımın yüzdesi) Taahhütler (m euro) 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Total Programyardımı 159 523 972 481 338 715 892 487 988 492 331 291 872 7543 Yapısal uyum 37 222 351 188 104 183 403 419 316 277 142 123 720 3484 Stabex 122 301 554 278 219 515 397 4 615 131 155-152 3444 Sysmin - - 66 16 15 18 92 64 57 84 34 168 1 616 Gıda yardımı (kalkınma) 6-14 248 224 410 279 331 365 337 148 145 138 2643 İnsani yardım 18 36 61 83 72 79 117 144 348 417 435 167 179 2156 İns Yar (rehb hariç) 18 33 55 76 57 62 104 127 316 187 328 101 132 1597 Rehabilitasyon 0 3 5 7 14 17 13 17 33 229 107 66 47 559 STKlara yardım 13 22 23 27 29 34 29 36 36 41 70 63 65 487 Doğal kaynaklar 29 328 374 107 85 61 112 265 191 102 13 33 137 1835 Tarım 27 302 352 86 54 43 70 220 146 87-20 30 123 1521 Ormancılık 0 23 0 8 27 6 31 18 18 14 27 7 4 184 Balıkçılık 2 4 21 12 3 12 11 27 27 2 5-5 9 129 Diğer üretici hizmetler 149 242 299 233 76 250 252 295 166 258 85 3 95 2404 Endüstri madencilik ve inşaat 139 231 272 208 43 239 196 216 139 210 69 2 22 1987 Ticaret 7 10 13 16 12 10 43 52 21 25 1-3 42 251 Turizm 3 1 14 9 21 1 12 27 5 21 15 4 30 163 Yatırımteşviki - - - - - - - - 1 2 - - - 3 Ekonomil altyapı ve hizmetler 126 578 313 354 229 411 388 462 653 533 535 169 847 5597 Ulaşım ve telekomünikasyon 49 442 197 278 128 299 288 259 358 287 309 89 622 3605 Enerji 77 135 114 75 98 104 99 187 262 206 131 65 98 1650 Bankacılık finans ve işlet hiz 1 1 2 1 2 9 0 16 33 40 94 16 127 342 Sosyal altyapı ve hizmetler 38 142 174 111 106 57 268 393 235 226 135 10 321 2216 Eğitim 7 48 48 38 41 4 67 96 86 24 26 1 69 556 Sağlık ve nüfus 0 27 43 14 9 12 108 143 40 78 69 2 92 636 Su temini 30 40 78 49 51 37 77 108 62 88 28 0 141 789 Diğer 0 26 4 10 6 5 16 46 48 36 12 6 19 235 Yönetim ve sivil toplum 0 3 7 8 28 19 41 22 10 31 78 175 86 509 Çoklu sektör 15 557 564 279 114 86 295 265 322 63 32-62 2653 Çevre 3 4 6 20 8 13 20 66 14 19 2 5 7 186 Kalkınmada kadın - - - - - - 1 0 0 0 2 1 0 5 Kırsal kalkınma 4 529 516 239 77 52 145 47 18 7 10-11 1634 Diğer 8 24 43 20 29 21 128 152 289 37 18 14 44 828 Sektör dışı 587 201 69 63 63 1 94 74 199 99 84 72 51 1657 TOPLAM 1141 2632 2869 1994 1362 2123 2765 2774 3514 2599 1946 1127 2853 29698 Taahhütler (%) Programyardımı 139 199 339 24 1 24 8 33 7 323 176 28 1 189 170 25 8 306 25 4 Yapısaluyum 32 84 122 94 76 86 146 151 90 106 73 109 25 2 11 7 Stabex 107 11 5 193 139 161 24 3 144 02 175 50 80 00 53 11 6 Sysmin - - 23 08 1 1 08 33 23 1 6 33 1 7 149-2 1 Gıda yardımı (kalkınma) 05-05 124 164 193 101 11 9 104 130 76 128 48 89 İnsani yardım 1 6 1 4 2 1 42 53 37 42 52 99 160 22 4 148 63 73 İns Yar (rehb hariç) 1 6 1 3 1 9 38 42 2 9 38 46 90 72 168 90 46 54 Rehabilitasyon - 0 1 02 03 1 1 08 05 06 09 88 55 59 1 7 1 9 STKlara yardım 1 1 08 08 1 3 2 1 1 6 1 0 1 3 1 0 1 6 36 56 23 1 6 Doğal kaynaklar 25 125 130 54 62 29 40 95 54 39 06 29 48 62 Tarım 24 11 5 123 43 40 20 25 79 4 1 33-1 0 27 43 5 1 Ormancılık - 09-04 20 03 1 1 06 05 05 1 4 06 0 1 06 Balıkçılık 02 0 1 07 06 02 06 04 1 0 08 0 1 03-05 03 04 Diğer üretici hizmetler 131 92 104 11 7 56 11 8 9 1 10 6 47 99 44 03 33 8 1 Endüstri madencilik ve inşaat 122 88 95 104 32 11 2 7 1 78 40 8 1 36 0 1 08 67 Ticaret 06 04 05 08 09 05 1 6 1 9 06 09 0 1-02 1 5 08 Turizm 03-05 04 1 5 0 1 04 1 0 0 1 08 08 04 1 1 05 Yatırımteşviki - - - - - - - - - 0 1 - - - 00 Ekonomil altyapı ve hizmetler 11 1 22 0 109 178 168 194 140 167 186 20 5 27 5 150 29 7 188 Ulaşım ve telekomünikasyon 43 168 69 139 94 141 104 94 102 111 159 79 21 8 121 Enerji 67 5 1 40 38 72 49 36 67 75 79 68 57 34 56 Bankacılık finans ve işlet hiz - - 0 1 0 1 02 04 00 06 09 1 5 48 1 4 45 1 2 Sosyal altyapı ve hizmetler 33 54 6 1 56 78 27 97 142 67 87 69 08 11 2 75 Eğitim 06 1 8 1 7 1 9 30 02 24 35 24 09 1 3 0 1 24 1 9 Sağlık ve nüfus - 1 0 1 5 07 07 06 39 5 1 1 1 30 35 02 32 2 1 Su temini 27 1 5 27 24 37 1 7 28 39 1 8 34 1 5-49 27 Diğer - 1 0 0 1 05 04 02 06 1 7 1 4 1 4 06 05 07 08 Yönetim ve sivil toplum - 0 1 02 04 20 09 1 5 08 03 1 2 40 155 30 1 7 Çoklu sektör 1 3 21 2 197 140 83 40 107 95 92 24 1 6 00 22 89 Çevre 02 0 1 02 1 0 06 06 07 24 04 07 0 1 05 02 06 Kalkınmada kadın - - - - - - 0.1 - - - 0.1 - - 0.0 Kırsal kalkınma 03 20 1 180 120 56 24 52 1 7 05 03 05-1 8 04 55 Diğer 07 09 1 5 1 0 22 1 0 46 55 82 1 4 09 1 2 1 5 28 Sektör dışı 51 5 76 24 32 46 0 1 34 27 57 38 43 64 1 8 56 TOPLAM 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak: European Commission/ODI database 1 999 57
2.3. Lome Antlaşmalarının temel araçları 2.3.1. Teknik ve mali işbirliği Bu başlık altında yapılan yardımlar AKF den finanse edilmiştir. Buna göre iki grup yardım söz konusudur. Bunlar, programlı ve programsız yardımlardır (Cox ve Chapman 1999: 57). 2.3.1.1. Programlı yardımlar Programlı yardımlar, AKP içindeki belirli ülke ve bölgelere yapılan yardımları içermektedir. Bu yardımların dağıtılmasında esas alınan kriterler, her beş yılda bir, coğrafi, ekonomik, demografik vb. özelliklere göre yeniden belirlenmekte ve ülkenin veya bölgenin içinde bulunduğu fiziki şartlar ve ülkenin veya bölgenin gelişmişlik düzeyinden de etkilenmektedir. Programlı yardımlar, Ulusal ve Bölgesel Endikatif Programlar şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Ulusal Endikatif Programlar kapsamında ülkelere aktarılacak kaynakların programlaması Komisyon ve ilgili ülkenin ortak çalışmasıyla yapılmaktadır. Bu programlara göre yapılan tahsis ve gerçekleşmelerde büyük gecikmeler söz konusu olmaktadır. Örneğin 1980-1985 dönemini kapsayan II. Lome için kaynak aktaran AKF 5, ancak 1993 yılının sonunda kapatılabilmiştir. Programlı yardımların ikinci kısmı olan Bölgesel Endikatif Programlar, bir bölgedeki ülkeler arasındaki ilişkilerin geliştirilmesine yönelik bölgesel işbirliği hareketlerine AT yardımlarının yaptığı desteği ifade etmektedir. AT, bu tür bölgesel işbirliklerine büyük önem atfetmektedir. Üçüncü ve dördüncü Lome den bu amaçla ayrılan kaynak miktarları sırasıyla 1 milyar Euro ve 1.25 milyar Euro dur. Oran olarak, programlı kaynakların yüzde 9.3 ve 9.6 sıdır. 58
2.3.1.2. Programsız yardımlar Programsız yardımlar programlı yardımlar altında işlenen iki grup yardımın dışında kalan yardımları kapsamaktadır. Bu bağlamda ülkelere yapılacak yardımlar, aniden ortaya çıkan ve müdahale gerektiren durumlarda, hızlı denebilecek bir karar mekanizması ile ve ülkelerin, ortaya çıkan duruma göre oluşturulan programsız yardıma layık olmalarına bağlı olarak tespit edilmektedir. Fakat toplam programsız yardım miktarı olarak bu alana tahsis edilen kaynak miktarı antlaşmada kesin miktar olarak belirtilmektedir. Bu başlık altında kaydedilen yardım kalemleri beş grupta toplanmaktadır: 2.3.1.2.1. Yapısal uyumun desteklenmesi AT nin bu alana desteği 1980 lerin sonunda başlamıştır. 1990 larda ise çok büyük değişikliklere uğramıştır. 1986-1995 yılları arasında, üç adet destekleme programı şeklinde uygulanmıştır (Cox ve Chapman 1999: 61): Sektörel İthalat Programları Genel İthalat Programları Yapısal Uyum Hizmetleri Bu programlar, yabancı paraların veya bunların benzerleri olan fonların 7 transferi yoluyla bütçenin veya bütçenin belli bir sektörünün desteklenmesi amacını taşıyan, çabuk para aktarımına imkan veren ve ekonomik ve kurumsal reformlara ilişkin 7 IV. Lome ile birlikte AKF nin gittikçe artan bir oranı Yapısal Uyum Desteğinden, gıda yardımından, Stabex ve Sysmin den benzer yada tamamlayıcı fon şeklinde aktarılmıştır. 1991-1995 döneminde, yapısal uyum tarafından, IV. Lome kapsamında, 1349 milyon Euro benzer fon sağlanmıştır. Bu sağlanan fonların yüzde 74 ü Yapısal Uyum Hizmetlerinden gelmiştir. Bu bağlamda üretilen kaynaklardan en çok 1990-97 döneminde 602 milyon ile sağlık ve 277 milyon Euro ile eğitim sektörleri yararlanmıştır. Bunlardan sonra ise, yol yapımı, kamu sektörü reformu, tarım ve projeler gelmektedir. 59
yerine getirilmesi gereken bazı şartlar getiren programlardır (Cox ve Chapman 1999: 61). İthalatı destekleme programlarında IV. Lome ile önemli değişikliklere gidilmiştir. Buna göre, ithalatı destekleme programları, ancak Dünya Bankası veya Uluslar Arası para Fonu ile yapısal uyum antlaşmaları imzalayan ülkelere verilmeye başlanmış ve bu yardımlar önemli şartlara bağlanmıştır. Yapısal Uyumun desteklenmesine yıllar itibariyle aktarılan kaynaklar Tablo 3 de görülebilir. 1986-1998 döneminde aktarılan toplam kaynak ise 3.5 milyar Euro dur. Söz konusu yardımlardan 42 Afrika, 9 Karayipler ve 2 Pasifik ülkesi olmak üzere toplam 53 ülke yararlandırılmıştır. 2.3.1.2.2. Stabex Az gelişmiş ülkeler olan eski sömürgelerin geleneksel ihracat ürünleri, tarım ürünleridir. Bu ülkelerin her biri bir veya birkaç tarım ürünü ihraç etmektedir. Bundan elde ettikleri döviz ile kalkınmaları için hayati önem taşıyan ithalat harcamalarını karşılamaya çalışmaktadırlar. Bundan dolayı, söz konusu ülkelerin ihracat ürünlerinin fiyatlarında meydana gelen dalgalanmalar, bu ülkeleri ekonomik olarak çok ciddi döviz dar boğazlarına sokmaktadır. Bu olumsuz etkileri gidermek için, Birinci Lome Antlaşması ile, Stabex programı, özellikle tarımsal ürünlerin ihracat gelirlerinde meydana gelen dalgalanmalara istikrar kazandırmak amacıyla oluşturulmuştur. Stabex programına aktarılan kaynaklar, I. Lome ile 325 milyon Euro, II. Lome ile 550 milyon Euro, III. Lome ile 925 milyon Euro ve IV. Lome nin ilk dönemi ile 1500 milyon Euro, ikinci dönemi ile 1800 milyon Euro olmuştur. 1986-1998 döneminde ise toplam 3.4 milyar Euro tahsis edilmiştir. 1993 yılı hariç, 1994 yılına kadar Stabex AKP ülkelerine giden yardımların yıllık olarak yüzde 10 u ile 24 ünü 60
oluşturmaktadır. 1995 yılından itibaren bu oranlar yüzde 0 ile 8 arasında değişmektedir (Cox ve Chapman 1999: 62-63). 2.3.1.2.3. Sysmin Bu program, Stabex programına çok benzer bir programdır. Yalnız, Sysmin madencilik sektörünün ihracat gelirlerine istikrar kazandırmak amacını taşımaktadır. Burada da aynı mantıksal kurgu işlemektedir. Bilindiği gibi, az gelişmiş ülkelerin tipik özelliği ekonomilerinin çeşitlenmiş olmayışı, diğer bir ifadeyle, sadece bir veya birkaç üründe uzmanlaşmış olmalarıdır. Bu ürünler ise ya tarım ürünleri ya da hammadde ürünleri gibi geleneksel ürünlerdir. Bundan dolayı, bu ülkeler bir veya birkaç ürüne dayanan çok basit ekonomilere sahiptirler. Bu nedenle ekonomileri, bu ürünleri ithal eden gelişmiş ülke ekonomilerine çok aşırı derecede bağımlıdırlar. Söz konusu ekonomik yapı, kalkınmak isteyen ve bunun için ithalat amacıyla dövize çok büyük ihtiyacı olan bu ülkeleri adeta bir cendereye sokmuş durumdadır. Çünkü, tarihsel bir perspektif ile bakıldığında, geleneksel ürünlerin zaman içinde, çeşitli nedenlerle, nisbi fiyatları sanayi ürünleri karşısında düşmektedir. Dolayısıyla bu ülkelerin ticaret hadleri devamlı kötüleşmektedir. Ayrıca, fiyatlardaki en küçük dalgalanmalar bu ekonomileri derinden etkilemektedir. Sonuç olarak, bu ülkeler bu kısır döngüyü bir türlü kıramamaktadırlar. Sanayileşmiş ülkeler için ise durum bunun tam tersidir. AKP ülkeleriyle eski ilişkilerini sürdürmek isteyen AT ülkeleri, bu ilişkilerden doğan ve sürekli az gelişmiş ülkelerin zararına işleyen bu ekonomik yapılanmanın meydana getirdiği kayıpları bir nebze de olsa telafi etmek durumunda kalmışlardır. II. Lome ile oluşturulmuş olan Sysmin programı da bu kabil telafi araçlarından sadece bir tanesidir. AKP ülkeleri madencilik ürünleri ihracatının zor durumda kaldığı belli durumlarda Sysmin programından yardım talep edebilmektedirler. Örneğin, belli bir madenin ihracat içindeki oranı 4 yıl boyunca yüzde 15 sınırını geçerse ve karşılaşılan bazı etkenlerden ötürü ihracat kapasitesi yüzde 10 dan fazla düşerse gibi bazı şartlar 61
dahilinde yardım talebi mümkündür. Bu hükümler ayrıntılarıyla ilgili antlaşmalarda düzenlenmiştir. II. ve III. Lome de özel krediler şeklinde olan yardımlar, IV. Lome ile birlikte hibe şeklini almıştır. Sysmin in bir önemli bir özelliği kaza sigortası gibi çalışmasıdır. Diğer bir deyişle, yukarıda belirtilen şartların vukuu halinde Sysmin devreye girmektedir (Cox ve Chapman 1999: 63-64). 2.3.1.2.4. İnsani yardım ve rehabilitasyon yardımı Lome antlaşmaları kapsamında yapılan insani yardım çok acil yardımlar için söz konusudur. AKP bölgesinde meydana gelen göç, iltica gibi acil önlem gerektiren durumlarda bu yardım olaylara acilen müdahale edebilmek amacıyla antlaşmalara konulmuştur. 1986-98 döneminde bu kapsamda yapılan toplam yardım 1.6 milyar Euro dur. Rehabilitasyon yardımı ise, savaş, kıtlık, göç gibi etkenlerden kaynaklanan bozulmaları rehabilite etmek amacıyla kullanılmaktadır. 1986-98 döneminde, rehabilitasyon yardımı olarak toplam 550 milyon Euro sağlanmıştır (Cox ve Chapman 1999: 64-65). 2.3.1.3. Gıda yardımı Bu yardım AKF den değil bütçeden finanse edilmektedir ve önemli bir yardım kalemidir. 1986-1998 döneminde toplam yardım miktarı 2.6 milyar Euro olmuştur. Bu miktarın 641 milyonu Etiyopya ya, 293 milyonu Sudan a, 262 milyonu Mozambik e, 207 milyonu Angola ya sarf edilmiştir (Tablo 14) (Cox ve Chapman 65). 62
Tablo 14 -Kalkınmaya yönelik gıda yardımından yararlanan başlıca ülkeler (tahsis, m Euro) 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Toplam AKP 6-14 248 224 410 279 331 365 337 148 145 138 2643 Etiyopya - - - 68 41 106 75 56 74 89 26 61 45 641 Sudan - - - 28 38 109 27 27 22 6 0 2 34 293 Mozambik - - 3 38 44 41 24 46 12 20 23 11 0 262 Angola - - 3 11 5 21 10 17 39 47 26 13 16 207 Malavi - - 3 11 12 19 17 5 30 26 6 1 13 142 Ruanda - - - 1 1 2 6 23 41 34 2 16 1 127 Liberya - - - 0 4 11 4 26 14 2 6 15 8 91 Somali - - 1 7 5 14 34 6 1 0 12 0 8 90 Kenya - - - 6 5 7 12 15 15 12-1 7 81 Haiti - - - 6 9 7 6 8 8 10 11 12 0 80 Eritre - - - - - - - 31 24 10 - - - 65 Uganda - - - 8 11 8 9 10 10 4 - - - 60 Asya - - 19 173 81 69 100 56 63 98 39 80 81 859 Bengladeş - - 0 49 31 30 36 30 30 49 38 23 48 364 Çin - - 17 44 22 10 3 8 12 11 - - 0 128 Hindistan - - - 40 5 4 37 5 4 5 0 0 2 101 Kore DPR - - - - - - - - - - - 47 31 79 Pakistan - - 1 19 8 22 15 1 0 2 - - - 68 L. Amerika - - 6 67 58 55 48 56 50 52 51 9 0 453 Peru - - 3 11 14 14 17 16 24 22 36 1-157 Nikaragua - - 1 11 11 8 11 13 6 6 9 0 0 76 Bolivya - - 3 11 6 9 7 7 0 8 0 4-55 Akd. Ve O. Doğu - - 3 111 73 77 67 76 48 57 6 8 7 533 Mısır - - - 47 31 16 31 27 17 18 - - - 188 Tunus - - - 21 12 7 8 6 3 17 5 - - 80 Batı Bank/G. - - - 5 4 19 8 11 16 8 0-5 76 MDAÜ(EAGGF: 420 m E) - - - 43 183 63 64 94 8 - - 1-456 Bölgesel PHARE - - - 7 183 63 20 0 - - - - - 274 Arnavutluk - - - - - - 44 75 5 - - 1-124 YBD (EAGGF: 1117 m E) - - - - - 207 254 64 29 167 112 35 400 1269 Sovyetler B. (eski) - - - - - 207 210 19 12 - - - - 448 Rusya Fed. - - - - - - - - - - - - 400 400 Bölgesel Tacis - - - - - - - - 17 163 - - - 180 Baltık Ülkeleri - - - - - - 44 44 0 - - - - 89 Gürcistan - - - - - - - - - 0 36 16-52 Diğer 659 568 521 39 121 69 303 57 63 98 204 71 64 2837 Toplam 665 568 563 681 741 950 1115 734 626 809 560 349 690 9051 Gıda yardımı (toplam bütçe yardımının payı) Gıda yardımı (toplam AT yardımının payı) 51.2 44.4 44.8 46.6 35.0 25.7 27.6 17.3 15.2 15.7 10.3 6.5 11.6 19.9 26.0 14.7 13.4 20.5 22.8 17.1 16.9 10.8 8.6 11.0 7.9 5.5 8.2 12.5 Kaynak: Cox ve Chapman 1999: 35 63
2.3.1.4. Sivil Toplum Kuruluşlarına (STK) yardım STKların ortak finansmanı da AT yardımları içinde önemli bir kalemdir. 1986-98 döneminde toplam yardım miktarı 500 milyon Euro olmuştur. 2.3.1.5. Proje yardımları AKF den Ülkesel ve Bölgesel Endikatif Programlar kanalıyla finanse edilen proje yardımları, AKP ye giden toplam yardımların yüzde 51 ini oluşturmaktadır. Buna ilaveten, yüzde 1 lik bir kısım da bütçeden gelmektedir. 2.4. AKP ülkelerine yardımların antlaşmalara göre dağılımı Tablo 15 de, yapılan yardımların kaynaklarına ve antlaşmalara göre dağılımı verilmektedir. 64
Tablo 15 -AKF ve AYB nin gelişimi (m Euro, cari; m Euro sabit, 1997 fiyatları) AKF toplam 1957 Roma Ant. AKF 1 1963 Younde I AKF 2 1969 Younde II AKF 3 75-80 Lome I AKF 4 80-85 Lome II AKF 5 85-90 Lome III AKF 6 90-95 Lome IV AKF 7 95-2000 Lome IV AKF 8 581 666 828 3072 4724 7400 10800 12967-64 90 390 685 1100 1200 1658 Hibe a 581 620 748 2150 2999 4860 7995 9592 Özel kredi - - - 446 525 600 - - Stabex - - - 377 634 925 1500 1800 Sysmin - - - - 282 415 480 575 Risk sermay. - 46 80 99 284 660 825 1000 AYB öz kaynakları b Top. AKF+AYB 581 730 918 3462 5409 8500 12000 14625 Kişi başına 10.7 9.7 10.5 12.3 13.5 17.9 21.9 23.6 AKF (cari Euro) c K.b. sabit 62.9 50.3 41.2 31.5 22.6 24.2 24.3 23.6 (Euro) a: Bölgesel işbirliği için yardım, faiz sünvansiyonu, yapısal uyum yardımı (Lome IV), acil yardım ve mülteci yardımı (Lome IV) ve diğer hibeleri içerir. b: AYB tarafından konulmuş olan bir tavan olup hiç bir zaman ulaşılamamıştır. c: AKF nin toplam cari değerinin her anlşama dönemi başlangıcındaki ülke nüfüsuna bölümüyle elde edilmiştir. Kaynak: Cox ve Jenny Chapman 1999: 56 2.5. Yardımların bölgesel dağılımı 1986-1998 döneminde, miktar olarak AKP ülkelerine yapılan yardımlar bir iki yıl düşük olmakla beraber, diğer yıllarda genellikle 2-3 milyar Euro civarında 65
seyretmiştir. Yardımın düşük gerçekleştiği yıllarda, örneğin 1986, 1990, 1997 yılları gibi, bunun nedeni, AKF nin bitiş dönemlerine rast gelmesidir. Tablo 16 ya dikkat edilirse, yardımın düşük olduğu yılları hemen izleyen yıllarda yeni bir AKF nin hayata geçirilmesiyle birlikte yardımlar tekrar normal seyrine dönmektedir. Tablo 16 -AKP ye AT mali yardımlarının bölgesel dağılımı (1986-98, mil. Euro) 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Toplam Tahsis Toplam 1141 2632 2869 1994 1362 2123 2765 2774 3514 2599 1946 1127 2853 29698 SS Afrika 491 2073 2390 1558 1031 1823 2374 2088 2798 1921 1337 841 2480 23204 Karayipler 55 49 94 137 74 106 145 292 230 291 403 119 150 2144 Pasifik 27 115 127 54 73 104 35 92 128 121 22 19 56 974 Bölgesel 4 44 128 173 149 126 182 264 258 266 4 141-6 1732 Diğer 564 352 129 73 35-36 31 38 100 1 180 6 173 1645 Ödeme Toplam 1057 1235 1542 1779 1703 2012 2592 1898 2445 2287 1899 1924 1952 24326 SS Afrika 329 629 1025 1336 1289 1586 2117 1524 1971 1647 1421 1412 1476 17762 Karayipler 26 27 33 94 74 108 70 101 149 259 204 216 222 1583 Pasifik 23 93 91 37 51 48 91 64 48 115 45 61 60 828 Bölgesel 1 3 27 54 78 113 151 106 169 224 37 192 9 1164 Diğer 680 482 366 258 210 157 163 103 107 41 192 44 185 2988 Diğer kalemi rakamlarının 1986 ve 1987 yıllarında göreceli olarak yüksek olmasının nedeni, büyük oranda AKF 5 den (Lome II: 1980-1985) tahsis edilen yardımları içermeleridir. Negatif tahsis, 1991 yılında, AKF 5 den arta kalan tahsisin AKF 6 ya aktarılması anlamına gelmektedir. Kaynak: Cox ve Chapman 1999: 51 1960-70 lerde AT yardımlarının büyük bir oranını alan bölge, izleyen on yıllar içerisinde özellikle eski SSCB ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmaları ile birlikte, AT yardımlarından çok daha düşük oranlarda faydalanmaya başlamıştır. Bununla beraber, söz konusu bölge halen AT yardımlarından, alınan toplam yardım miktarı olarak, en çok yararlanan bölgedir. 66
Birinci Younde sözleşmesinden itibaren 30 yıllık dönemde AKP ye giden Topluluk yardımları 800 milyon ECU den, IV. Lome de 12 milyar ECU ye çıkmış ve 15 kat artış göstermiştir (DTM 1999: 134) 1986-1998 aralığında bölgeye yapılan toplam mali yardım 30 milyar Euro civarındadır. Söz konusu miktarın yüzde 77 si Lome Antlaşmaları kapsamında bölgeye akmıştır. Söz konusu dönemde yapılan bu yardım, gerçekleşme olarak, toplam AT yardımlarının yüzde 45 i, tahsisat olarak ise yüzde 40 ı seviyesindedir (Cox ve Chapman 1999: 49). Bahsedilen dönemdeki toplam AKP yardımının, gerçekleşme olarak, yüzde 78 gibi çok büyük bir kısmı Sub-Saharan Afrika bölgesine gitmiştir. Bu bölge AKP içinde en çok nüfus barındıran bölgedir. Bölge, AKP yardımlarından sürekli olarak en fazla payı alan bölge olmuştur. AKP içindeki diğer bölgelerin payları ise şöyle gerçekleşmiştir: Karayipler: yüzde 7.2 Pasifik Bölgesi: yüzde 3.2 Bölgesel 8 : yüzde 5.8 Diğer: yüzde 5.5. Bu bölüme giren yardımların büyük kısmı AKF 5 den finanse edilmiştir. Sub-Sahara bölgesinde en çok yardım alan bölgeler ise, Etiyopya, Cote d Ivoire, Mozambik, Kamerun, Sudan ve Tanzanya olmuştur. Bu ülkelerin toplam içindeki payı ise hemen hemen yüzde 30 olarak gerçekleşmiştir. Karayipler bölgesine giden yardımlarda, Haiti ve Dominik Cumhuriyeti nin bölgeye dahil edilmesiyle birlikte oransal olarak büyük bir artış gözlenmiştir. Bölgede, en çok yardım alan ülkeler sırasıyla, Jamaika, Haiti, Dominik Cumhuriyeti, Trinidad ve Tobago olmuştur. Bunların aldığı payların toplamı yüzde 59 etmektedir. 8 Batı Afrika, Güney Afrika, Hint Okyanusu vs. 67
AKP bölgesine yapılan yardımların gerçekleşme oranları 1986-1998 döneminde artış göstererek, 1986-1990 da yüzde 73.2 den 1986-1995 de yüzde 78 e ve 1986-1998 de yüzde 81.9 a yükselmiştir. 2.6. Kişi başına yardım miktarı Yukarıda belirtildiği gibi, AKP bölgesi içerisinde yardımların büyük çoğunluğu Sub- Sahara bölgesine gitmiştir. Fakat, olaya kişi başına düşen yardım yönüyle bakılırsa, en çok yardım alan bölgelerin Karayipler, Pasifik ve Deniz Aşırı Ülke ve Topraklar olduğu görülecektir. Bu dağılım bize Sub-Sahara bölgesindeki nüfusun çok yoğun olduğunu göstermektedir (Cox ve Chapman 1999: 52). 2.7. Yardımların kaynakları itibariyle dağılımı AKP ülkelerine yapılan AT yardımlarının üç kaynağı vardır: Bütçe AKF AYB AKP ülkelerine 1986-1998 döneminde gelen yardımların yüzde 77 gibi büyük bir kesimi AKF den gelmiştir. Yüzde 16 sı ise bütçeden karşılanmıştır. Geriye kalan yüzde yedi AYB nin öz kaynaklarından ayrıcalıklı kredi olarak gelmiştir. Bütçeden gelen kaynaklar genelde bütçenin gıda ve insani yardım kalemleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar AKF tarafından yardım kapsamına alınmayan alanlardır (Cox ve Chapman 1999: 54-55). 68
2.8. Ticari işbirliği 1975 yılından itibaren, AT nin ayrıcalıklı ticari ortakları arasında en çok ayrıcalık AKP ülkelerine sağlanmıştır. AKP ürünlerinin yüzde 92 si AET ye herhangi bir vergi ödemeksizin ve kotaya tabi olmaksızın girebilmişlerdir. Bunun tek istisnası OTP kapsamına giren mallardır. Fakat bu kısımda AKP ülkeleri yine en çok kayırılan grup durumundadır. Öyle ki, AKP ülkeleri En Fazla Kayırılan Ülke rejiminden daha iyi bir ayrıcalık statüsüne sahip olmuşlardır. Örneğin 1997 yılında, AKP ülkelerinin En Fazla Kayırılan Ülke üzerinde yararlandığı ayrıcalık, AT toplam ithalatının yüzde 3.6 sı olmuştur. Değer olarak bu oran 750 milyon Euro ya karşılık gelmektedir. Bu miktar, AKP ülkelerine yapılan, tercihli ticaret ilişkisinden doğan, ciddi bir mali yardım olarak görülebilir. Söz konusu tarım ürünlerinde AKP ülkelerine getirilen tek kısıtlama miktar kısıtlamasıdır. Bundan başka herhangi bir vergi ödememişlerdir. 1997 yılında AT, AKP ülkelerinden toplam 22 milyar Euro luk ithalat yapmıştır. Bunun yüzde 62.5 i sanayi ürünü, yüzde 37.5 i ise tarım ürünündür. AKP ülkelerinin Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi üzerinde yararlandıkları ayrıcalık ise oran olarak yüzde 2.5 ve değer olarak 500 milyon Euro olarak gerçekleşmiştir. Dünya ticaret sisteminde gerek bölgesel gerekse çok taraflı ticaret rejimlerinde meydana gelen serbestlik sonucu AKP ülkelerinin yaralandığı ayrıcalıklar giderek azalmaktadır. 2000 yılında AKP ülkelerinin Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi üzerindeki ayrıcalıkları sadece 1.6 seviyesindedir. Ancak belli bazı sektörlerde ayrıcalık yüksek olmaya bir süre daha devam edebilecektir. Bunlar kimyasal, ayakkabı, ve giyim ürünleridir. Tarımsal ürünlerin ise ancak yüzde 50 si ayrıcalık kapsamında kalmaya devam edecektir ki bunların ayrıcalık oranları yüzde 10 civarındadır. Tüm bunlar göstermektedir ki dünya ticaretinin liberalleşmesi AKP ülkelerinin AB pazarındaki ayrıcalıklı statülerini tehdit etmektedir. Yukarıda anlatılan ticari ayrıcalıklardan başka, AB, AKP ihracatını geliştirmek için de çeşitli yardımlarda bulunmaktadır (Cox ve Chapman 1999: 58-59). 69
2.9. Diğer işbirliği alanları Bu başlık altında AKP ülkelerinde sanayinin geliştirilmesi alanındaki işbirliğini sayabiliriz. Bu amaçla, 1977 yılında AB ve AKP ülkeleri Sanayi Geliştirme Merkezi ni kurmuşlardır. Bu merkez, know-how ve teknoloji transferi dahil, sanayiyi geliştirmeye yönelik çeşitli projelere kaynak aktarmaktadır. Bu kuruluş AKF tarafından finanse edilmektedir. Kuruluşun 1990-2000 döneminde aldığı toplam kaynak 133 milyon Euro dur (Cox ve Chapman 1999: 59). 10 yıllık bir süre için yürürlükte olan Dördüncü Lome Antlaşması, 1994-1995 de dünyada, AB de ve AKP de meydana gelen gelişmeler doğrultusunda gözden geçirilmiştir. Burada üzerinde durulacak en önemli yenilik, insan haklarına saygı, demokratik kurallar ve hukuk hakimiyetinin antlaşmanın vazgeçilmez bir parçası haline gelmesidir. Öyle ki, bu ilkelere uyulmaması halinde antlaşma askıya alınabilecektir (Cox ve Chapman 1999: 59). 2.10. AYB kredileri Birinci Younde Sözleşmesi nden itibaren AKP ülkeleri, AKF den, risk sermayesi olarak, ve AYB öz kaynaklarından, ayrıcalıklı kredi almışlardır. Bu ayrıcalıklı kredilerin 1986-98 döneminde toplamı 3.7 milyar Euro olmuştur. Bunun 1.7 milyarı AYB den, geri kalanı ise AKF den gelmiştir. Söz konusu miktarın bölgelere dağılımı Tablo 17 de gösterilmektedir. 70
Tablo 17 -AKP ülkelerine AYB kaynaklı krediler ve AKF kaynaklı risk kapitali (1986-98 m euro) AKP ye top. AYB kredisi AYB kredileri: AKP 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Toplam 210 343 293 280 154 384 248 223 462 348 395 57 353 3750 151 158 121 166 118 266 129 147 223 124 296 38 81 2017 toplam Sub-saharan Afrika 109 137 94 107 109 204 121 101 137 80 105 34 69 1406 Karayipler 22 17 9 38 9 53 8 24 12 19 188 4 12 414 Pasifik 21 4 18 21-9 - 22 4 25 4 - - 128 Gruplandırılamayan - - - - - - - - 70 - - - - 70 Risk sermayesi: AKP toplam 59 185 172 114 36 119 119 75 239 225 99 19 272 1733 Sub-saharan Afrika 56 179 156 96 31 112 116 53 197 168 86 13 236 1500 Karayipler 2 4 6 15 3 4 3 8 36 35 12 4 12 145 Pasifik 1 2 10 3 2 2-13 4 21-2 4 63 Gruplandırılamayan - - - - - - - 1 2-1 - 20 25 Kaynak: Cox ve Chapman 1999: 70 1986-1998 döneminde, yüzde taahhüt olarak, AYB kaynaklı kredilerin ve risk kapitalinin sektörler itibariyle dağılımı ise, enerji yüzde 25, endüstri, madencilik ve inşaat yüzde 24, ulaşım ve telekomünikasyon yüzde 13, su temini yüzde 7, bankacılık, finans ve işletmecilik yüzde 5, gruplandırılamayan yüzde 25 9, diğer yüzde 1 şeklinde bir dağılım göstermektedir (Cox ve Chapman 1999: 70). 9 Genellikle global kredi olarak bölgedeki bir kalkınma bankasına kredi vermek üzere verilen kredileri ifade etmektedir. 71
2.11. Cotonou Antlaşması Lome antlaşmaları doğrultusunda sürüp gelen AB-AKP ilişkileri, Haziran 2000 de, 77 AKP ülkesiyle imzalanan Cotonou Antlaşması ile yeni bir çerçeveye oturtulmuştur. Antlaşmanın 20 yıl sürmesi öngörülmekte ve önceki antlaşmaların yerini almaktadır. Antlaşmayı imzalayan 77 ülkenin toplam nüfusu 650 milyondur. 2.11.1. Birinci öncelik: Fakirlikle mücadele Cotonou Antlaşmasıyla tesis edilen yeni ortaklıkta, fakirlikle mücadele, en önemli gaye olarak karşımıza çıkmaktadır. (European Commission 2001: 85-86). AKP ülkeleriyle AT arasında 40 yıldır sürdürülen ekonomik, ticari ilişkilerin neticesinde gelinen bu nokta gerçekten çok ilginçtir. AB, Cotonou Antlaşması ile, fakirlik ile mücadele konusunda yeni bir strateji oluşturulmasını amaçlamaktadır Buna göre her AKP ülkesi için bir kalkınma stratejisi belirlenecektir. Globalleşme ve teknolojik ilerlemenin fakir ülkeleri dünya ekonomisinin dışına itmesi önlenmeye çalışılmaktadır. Bu ülkelerin eğitim, sağlık ve diğer temel hizmetlerden daha iyi yararlanmaları sağlanmaya çalışılmaktadır. Bundan başka, DTÖ kuralları bu ayrıcalıklı ticari ilişkinin devam etmesine engel olmaya başlamıştır. Bu nedenle ticaret ilişkisi gözden geçirilmiş ve DTÖ kuralarına tamamen uyan ve gerçekçi bir strateji belirlenmeye çalışılmıştır. Orta vadede ticari ilişkinin DTÖ kurallarına tamamen uydurulması hedeflenmektedir. 2.11.2. Diğer öncelikler Cotonou Antlaşmasına göre belirlenen öncelikler, AKP ekonomilerinin dünya ekonomisine sorunsuz ve tedrici olarak entegrasyonu 72
AKP ülkelerinin arz ve ticaret kapasitelerinin arttırılması Ve serbest global ekonomiye geçişi kolaylaştıran bir tarzda yeni ticari kapasite yaratılmasıdır. 2.11.2.1. Önceliklere ulaşmada kullanılacak strateji Yukarıda anılan önceliklere ulaşmak için, Eylül 2002 de görüşmelerine başlamak üzere, Ekonomik Ortaklık Antlaşmaları tesis edilecektir. Bu antlaşmalar, en geç 1 Ocak 2008 de yürürlüğe girecektir. Bu arada geçen hazırlık süresinde, Lome Antlaşmalarıyla getirilen ticari ayrıcalıklar devam edecektir. Antlaşmalar, AKP içindeki bölgesel entegrasyonlara çok büyük önem atfedecektir. AKP-AB ekonomik entegrasyon alanlarının geliştirilmesi için de azami gayret gösterilecektir. Bu suretle AKP ülkelerinin pazar paylarının ve rekabet güçlerinin arttırılması, özetle kalkınma seviyelerinin iyileştirilmesi amaçlanmaktadır. Dünya nın en az gelişmiş ülkelerinden 40 tanesi AKP ülkeleri grubundan yer almaktadır. Bu ülkeler AB ye her türlü malı serbest bir şekilde satabileceklerdir (European Commission 2001: 86). Cotonou Antlaşması na göre, her ülkeye yapılan yardımlar, yine her ülke için hazırlanan ülke destekleme stratejisi ne göre dizayn edilecektir. Bu stratejiler, ülkenin gelecekteki gelişme çerçevesini çizecek ve STKlar bu çerçevede önemli aktörler olarak görülecektir. Strateji ülkenin içinde bulunduğu ekonomik, siyasi ve sosyal durumu analiz edecektir. Burada önemli olan nokta, her ülkenin bu stratejilerden sorumlu olmasıdır. Her ülke için beş yıllık süreyle kaynak tahsisleri yapılacak, fakat bunların kullanılması bundan böyle otomatik olarak değil, ülkenin gösterdiği performansa ve tanımlanmış ihtiyaçlara bağlı olarak sarf edilecektir. Bu kapsamda, insani yardım, ihracat geliri yardımı, borçtan kurtarma gibi daha önce Lome antlaşmalarında var olan yardım türleri de vardır. 73
Ülkenin performansı, kurumsal reformların uygulanması, kaynakların etkin kullanılması, cari faaliyetlerin etkinliği, fakirliğin azaltılması ve sürdürülebilir kalkınma için tedbirler gibi kriterlere göre ölçülecektir. Ülke stratejileri düzenli olarak gözden geçirilecektir. 2.11.3. Mali araçların etkinleştirilmesi Daha önce AKF altında toplanan, her biri ayrı bir hazırlama ve uygulama usulüne tabi çeşitli mali araçlar iki gruba indirgenmektedir. Buradaki amaç, kaybolan etkinliği sağlamaktır (European Commission 2001: 88). 1- AKF, hibe yardımları için kullanılacaktır. 2000-2007 dönemi için 13 milyar Euro luk AKF 9 öngörülmektedir. Bu miktarın 1.7 milyarlık bölümü AYB den kredi şeklinde gelmektedir. Bu miktar AKF 8 e göre yüzde 5 lik bir artışı temsil etmektedir. 2- Yatırım aracı, AYB tarafından finanse edilecek ve risk sermayesi ve özel sektör için kredi temin edecektir. Bu bağlamda gelecek kaynak miktarı ise 2.2 milyar Euro olacaktır. Stabex ve Sysmin ise lağvedilmiştir. Çünkü bu iki program kendilerinden beklenen olumlu sonuçları sağlamamışlardır. Bunun nedeni, bu iki programın olaylara çok geç müdahale etmesi olarak görülmektedir. Cotonou Antlaşması na göre, bir ülke AB ye uğrayacağı zararla ilgili tahminler sunacak ve buna göre, zararın vukuundan önce bu kaynakları yüzde 80 ine varan oranlarda temin edebilecektir. 74
2.11.4. İşbirliği alanları 2.11.4.1. Ekonomik işbirliği AB-AKP ekonomik işbirliği, şu alanları kapsamaktadır: Yapısal uyum ve ekonomik reformların desteklenmesi 2000 yılında bu bölüme ayrılan kaynak 19 ülke için 570 milyon Euro dur. Rekabet edebilir bir özel sektörün geliştirilmesi 2000 yılı için ayrılan miktar 590 milyon Euro dur. Borç azaltılmasının desteklenmesi ve Çok Borçlu Ülkeler İnisiyatifi (ÇBÜİ) ÇBÜİ, IMF, DB ve AB nin desteklediği bir programdır. Buna göre, kredi kullanan ülkeler belli şartları yerine getirmek kaydıyla, söz konusu borçlarından kurtulabilmektedirler. Şimdiye kadar Uganda, Guyana ve Mozambik gerekli şartları yerine getirerek, sırasıyla, 4.9 milyon Euro, 6.44 milyon Euro ve 19.8 milyon Euro luk borçlardan kurtulmuşlardır. 2.11.4.2. Bölgesel entegrasyonların desteklenmesi AB, AKP içindeki bölgesel ekonomik entegrasyonları, Ekonomik ve sosyal gelişmeyi teşvik etmek için Kurumsal, yasal, ve idari kapasitenin geliştirilmesi ve güçlendirilmesi için Ekonomik ve siyasi işbirliği ve entegrasyonları teşvik etmek için 75
desteklemektedir (European Commission 2001: 90). 2000 yılında AB, 12 adet bölgesel entegrasyon hareketine destek vermiştir. 2.11.4.3. Kurumsal destek AB, bu kapsamda, şeffaf yönetim, hukuk hakimiyeti, yolsuzluğun ve rüşvetin önlenmesi, yargının bağımsızlığı gibi kurumsal konularda da AKP ülkelerine yardım etmektedir. 2.11.4.4. Sağlık Koruyucu hekimlik, tedavi, ilaç temini, AIDS ile mücadele, sağlık sisteminin yeniden yapılandırılması gibi konularda yapılan AB yardımlarını kapsamaktadır. 2.11.4.5. Diğer işbirliği alanları Bölgeye yapılan diğer yardımlar şu alanları kapsamaktadır: Eğitim ve öğretim Kırsal kalkınma Çevre Ulaşım ve altyapı Demokrasi ve insan hakları Uyuşturucu Cinsiyet Gıda güvenliği Su Baskınları İnsani yardım 76
2.12. AB-AKP mali işbirliği sonucu varılan nokta Pinherio (1998a), AKP ülkelerinin büyük çoğunluğunun çok fakir veya fakir ülkeler olduğunu ifade etmektedir. Bunun nedeni olarak, söz konusu ülkelerin bölgedeki diğer gelişmekte olan ülkelere kıyasla çoğu alanda kötü bir kalkınma grafiği çizmiş olduklarını ve 1970 lerin ortalarından 1990 ların ortalarına kadar, gelişen dünya ekonomisi karşısında, bu ülkelerin gereken başarıyı gösteremeyerek geri düştüklerini ileri sürmektedir. AKP ülkeleri, dünya ticaretinde 1950 lerin sonunda sahip oldukları payı muhafaza edememişlerdir. Bu durum, göreceli olarak avantajlı oldukları ürünlerde dahi görülmektedir. Ayrıca, bu ülkeler, kalkınma yolundaki en büyük sorunları olan çeşitlenememiş bir ihracat gelirine sahip olmak tan bir türlü kurtulamamışlardır. Birkaçı hariç hiçbirisi ülkeye yatırım çekmeye muvaffak olamamıştır. Tüm bunların neticesi şudur: AKP ülkelerinin bir çoğunda kişi başına gelir artmak yerine düşmüştür. AT nin en sıkı işbirliğine sahip olduğu Sub-Saharan bölgesinde mutlak fakir durumda olan kişilerin nüfus içindeki oranı ve sayısı artış göstermiştir (Pinherio 1998a). Bazı Afrika ülkelerinin düşüş gösteren kişi başına gelirlerine karşılık, AT mali yardımlarının dışında tutulan bir kısım eski sömürgelerin 10 kişi başına gelirlerinin artmış olması dikkate değer bir gelişmedir (Hewitt 1990: 287). Hewitt e (1990: 290) göre, 1980 lerin sonuna değin sürdürülen AT-AKP ilişkileri, AKP bölgesindeki şehir ve kırsalda yaşayan halk kitlelerinin fakirlik düzeylerini ve yaşam standartlarını iyileştirmede başarılı olmamıştır. Tam tersine, kişi başına gelir ve gıda üretimi Lome öncesi döneme göre daha kötü bir noktaya gerilemiştir. 10 Hindistan, Sri Lanka, Bengladeş, Malezya gibi büyük ülkeler 77
Yazar ayrıca, 1980 lerin sonuna gelindiğinde söz konusu ülkelerin ihracatlarının hala geleneksel ihracat kalemlerinden meydana geldiğini belirtmektedir. Örneğin, Nijerya ve Gabon sadece petrol ihraç etmektedirler. AT nin bölgeden ithalatının yüzde 95 i geleneksel temel ürünlerden oluşmaya devam etmiştir. Bu gelişmeler, Lome Anlşamalarının hedefi olan AKP ülkelerinin sanayileşmesinin gerçekleşmediğini açıkça göstermektedirler. Yazar bu noktada çarpıcı bir duruma işaret etmektedir: Aslında söz konusu antlaşmalar ve buna göre şekillenen ilişkiler, bu ülkeleri, söz konusu temel ürünler ihracatıyla sınırlamış tır. Öyle ki, mamul veya yarı mamul ihracatı toplam ihracat içinde ancak yüzde 3-4 mertebesindedir. Görünen odur ki, söz konusu ilişkiler, 40 yıl boyunca AKP ülkelerinin değil kalkınmasını, gelişmesini, tam aksine, aşırı fakirlikten kurtulmasını dahi temin edememiştir. Üstelik bu fakirlik o kadar büyük ve tehlikeli boyutlara ulaşmıştır ki, Birleşmiş Milletler Konferansları, OECD Kalkınma Yardımı Komitesi ve Temmuz 2000 de toplanan G8 zirvesi de fakirlikle mücadeleyi gelişmekte olan ülkelerle ilgili önceliklerin birinci sırasına koymaktadırlar (European Commission 2001: 86). Fakirlikle mücadele, 1990 ların ortalarından itibaren AT nin gelişmekte olan ülkelerdeki kalkınma ile ilgili stratejilerinde daha açık bir amaç olarak belirtilmeye başlanmıştır. İlk defa, 1996 yılında hazırlanan Yeşil Kitap ile fakirlik ile mücadeleye özel bir yer verilmiştir. Aslında bunun anlamı, 10 yıllardır AT-AKP arasında sürdürülen ilişkilerin AKP nin zararına işlemiş olduğunu göstermesidir. 40 yıldır AKP ülkelerinin yararlandığı ticari ayrıcalıklar, bu ülkelerin AB ye yaptıkları ihracatın AB toplam ithalatı içindeki payını arttırmamış aksine azaltmıştır. 1976 yılında yüzde 6.7 olan AB ithalatı içindeki AKP payı, 1999 yılında 2.8 e gerilemiştir. 78
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. AKDENİZ ÜLKELERİYLE MALİ İŞBİRLİĞİ 3.1. Genel Çerçeve Topluluk kuruluşundan itibaren, komşuları Akdeniz ülkeleriyle ilişki içinde olmuştur. Cezayir 1962 yılına kadar Fransa sömürgesiydi. Fas ve Tunus ise Topluluk kurulduğunda bağımsız olmakla birlikte Frank bölgesi içinde yer almakta idiler. Bu nedenlerle altı kurucu ülke, Akdeniz bölgesindeki ekonomik ve stratejik çıkarlarını ve bölge istikrarını ve pazar paylarını korumak ve bu amaçla bir ticaret politikası geliştirmek yoluna gitmişlerdir (Featherstone 1999: 187). AB-Akdeniz ilişkisini üç dönemde toplayabiliriz. Bunlar, Ortaklık Antlaşmaları dönemi, protokoller dönemi ve MEDA dönemidir (Tablo 18). Her üç dönem ilişkilerinde de ticari boyut çok önemli bir unsur olmuştur. AT, İspanya (1970), İsrail (1970), Mısır (1972), Lübnan(1972) ve Portekiz (1972) ile tercihli ticaret antlaşmaları yapmıştır. Türkiye (1963) ve Yunanistan (1961) ile ortaklık antlaşması yapmıştır. Akdeniz ülkeleri ihracatlarının yarısını AB ye 11 yapmakta ve ithalatlarının yarısını AB den sağlamaktadırlar. AB enerji ihtiyacının yüzde 20 sini Akdeniz ülkelerinden karşılamaktadır (Delpuech 1997: 13). Global Akdeniz Politikası ile birlikte yardım unsuru ilişkilerin içine yavaş yavaş girmiştir. Hibe yardımlarının ilişkilerde önemli bir yer kazanması ise ancak birinci mali protokollerin imzalanması sonucu görülmüştür. 11 Bu oran Kuzey Afrika ülkeleri için yüzde 66 lar seviyesindedir. 79
Tablo 18 -Avrupa-Akdeniz İlişkilerinde 3 dönem Dönem ismi İlişki adı Protokol dönemi MEDA dönemi Dönem 1958-79 1979-89 1990-95 1995- Siyasi çerçeve Global Akdeniz Politikası (1972) İşbirliği çerçevesi Yardım çerçevesi Ortakılık antlaşmaları (Kıbrıs, Malta ve Türkiye ile). Ticaret antlaşmaları Ortaklık antlaşması olan üç ülke ile yapılan protokoller Kaynak: Final synthesis report 1998: 5 İşbirliği antlaşmaları Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası (YAP) Barselona Bidirgesi Avrupa-Akdeniz ortaklığı antlaşmaları (zamanla işbirliği antlaşmalarının yerini almıştır) Protokol 1-3 Protokol 4 MEDA Tüzüğü 3.1.1. Ortaklık Antlaşmaları Dönemi (1958-1979) Bu dönemde, AB-Akdeniz ilişkileri kendiliğinden gelişen, diğer bir ifadeyle, belirli bir politika ve stratejiye göre şekillenmeyen bir tarzda gelişmekte idi. AB ve Akdeniz ülkeleri arasındaki işbirliği, 1960 ların ilk yıllarında başlamıştır. İlk ilişkiler, AT ve bazı Akdeniz ülkeleri arasında ortaklık antlaşmaları imzalanması şeklinde idi. İlk ortaklık antlaşması imzalanan ülke 1962 yılında Yunanistan olmuştur. Daha sonra, 1963 yılında Türkiye ile, 1971 yılında Malta ile ve nihayet 1972 yılında Kıbrıs ile ortaklık antlaşması imzalanmıştır. Ortaklık antlaşmaları yanında, söz konusu ülkelerle mali ve teknik işbirliği öngören protokoller imzalanmıştır. Söz konusu protokoller beşer yıllık süreler için hazırlanmaktaydı, fakat ödemelerde meydana gelen gecikmeler bu süreleri çoğu zaman uzatmıştır. Ortaklık antlaşmaları, ilk etapta ilgili ülkeler ve AT arasında tedrici olarak bir gümrük birliği tesis edilmesini öngörmekte idi (Final Report 2001: 3). Yukarıda anılan ülkelerden sadece Türkiye ile, 31 Aralık 1995 de, gümrük birliği gerçekleşmiştir. Nihai hedef ise bu ülkelerin tam üyelik statüsünü kazanmaları idi. Bunların içinde, ortaklık hedefine ulaşan tek ülke Yunanistan olmuştur. Diğer üç 80
ülke ise halen aday ülke durumundadırlar. Fakat bu ülkelerden Malta ve Kıbrıs, 2004 yılında tam üye statüsünü elde edeceklerdir. Ortaklık antlaşması imzalayan dört ülke, takip eden yıllarda AT ile protokoller imzalamışlardır. Protokoller, tarafların arasındaki mali ve teknik işbirliğini düzenlemekte idi. AT nin Akdeniz ülkeleriyle ilişkilerini belli bir politika çizerek sürdürdüğü ülkeler başlangıçta yukarıda zikredilen dört ülkeden ibaret kalmıştır. Yalnız bu durum çok sürmeyecek ve AT Akdeniz politikasını, diğer Akdeniz ülkelerini de içine alacak şekilde daha geniş bir çerçeveye oturtacaktır (Final Report 2001: 3). Bu dönemde yapılan AT mali yardımları miktar olarak sınırlı ve büyük oranda kredi türü yardımlardan oluşmaktadır. 3.1.2. Global Akdeniz Politikası veya Protokoller Dönemi (1979-1995) 1972 yılında AT, Global Akdeniz Politikası (GAP) adıyla, Akdeniz politikasını çok daha geniş bir coğrafyayı kapsayacak şekilde yeniden belirleyen bir çerçeveyi kabul etmiştir. AT, Akdeniz ülkeleriyle ilişkilerini artık bu çerçeveye göre yürütecektir. GAP, esasen, AT ve Akdeniz ülkeleri arasında yapılan ikili antlaşmalara dayanan bir ilişki modeli getirmektedir. Bu ilişkide en önemli husus, AT nin, tek taraflı olarak, Akdeniz mamul ürünlerine serbest giriş hakkı tanımasıdır. Yalnız İsrail ile yapılan antlaşmada karşılıklı ticari tavizler verilmiştir. GAP ile birlikte, 1970 lerin ilk yarısında, Avrupa kıtasında yer almayan Akdeniz ülkeleri olan Cezayir, Mısır, Ürdün, Lübnan, Fas, Suriye, İsrail ve Tunus ile ikili antlaşmalar imzalanmıştır. Bu antlaşmalar, 1978-79 yıllarında yürürlüğe girmişlerdir. Yugoslavya ile 1980 yılında bir işbirliği antlaşması imzalanmıştır. Söz konusu antlaşmalar uyarınca taraflar arasında mali protokoller imzalanmıştır. Cezayir, 81
Fransa nın eski sömürgelerinden olduğu için, 1958 yılında AKF 1 kapsamına alınmış bulunmaktaydı. GAP ye konu olan ülkeler yukarıdakilere ilaveten, Yugoslavya, Malta, Türkiye, İspanya, Portekiz ve Yunanistan dır. Yugoslavya ile 1970 yılında, Lübnan ile 1965 yılında ve İsrail ile 1964 yılında ayrıcalıklı olmayan ticaret antlaşmaları imzalanmıştır. 1964 ve 1972 yılları arasında İspanya, Mısır ve Portekiz ile tercihli ticaret antlaşmaları imzalanmıştır. Topluluk, bu ülkelerden İspanya, Portekiz ve Yunanistan ı, 1980 lerde tam üye olarak kabul edecektir. Akdeniz bölgesi üç siyasi bölge olarak görülmektedir: Mağreb ülkeleri, Tunus, Fas, Cezayir Maşrık ülkeleri, Suriye, Mısır, Ürdün, Lübnan ve Filistin Kuzey Akdeniz, Türkiye, Malta, Kıbrıs 3.1.3. Dördüncü Protokol veya YAP dönemi Aralık 1989 da, Avrupa Konseyi, Akdeniz politikasına yeni bir yaklaşım getiren, Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası nı (YAP) kabul etmiştir. Buna göre Akdeniz politikasına iki yeni unsur kazandırılmaktadır. Birincisi, ekonomik reform ve yapısal uyum için daha büyük destek verilmesidir. Bunun için 300 milyon Euro luk ayrı bir fon oluşturulmuştur. İkinci olarak, Akdeniz ve AB de bulunan sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmeye yönelik olarak 2 milyar Euro tutarında özel bir fon ayrılmıştır. Bundan başka, ticari işbirliği geliştirilmiştir. 82
İlk üç protokolü kapsayan 1978/79-1991 döneminde, mali yardımlardaki artış 1978/79 öncesi döneme kıyasla çok fazla olmamıştır. Dördüncü protokol döneminde (1991-1995) ise, mali yardımlar bir önceki protokol dönemine kıyasla iki katından fazla bir artış göstermiştir. 3.1.4. MEDA Dönemi (1995-) 1995 yılında, 12 Akdeniz ülkesi, AB Komisyonu ve 15 AB üyesinin katılımıyla Barselona Bildirisi yayınlanmıştır. Barselona Bildirisi sonucu ortaya çıkan MEDA Tüzüğü 12, bundan böyle AB-Akdeniz ortaklığı çerçevesinde yapılan mali ve teknik işbirliğini düzenleyecek kurallar bütünüdür. MEDA genel olarak Akdeniz ülkelerindeki ekonomik ve sosyal reformu desteklemek üzere ihdas edilmiştir. Böylece, AB yardımlarının protokoller dönemindeki temel amacı olan gelişmekte olan ülkelere bu yolda yardım etmek korunmuş ve geliştirilmiş olmaktadır. Barselona Bildirgesi nden sonra, protokoller döneminde yapıla gelen işbirliği antlaşmalarının yerini almak üzere, her ülke ile ayrı bir Avrupa-Akdeniz Ortaklık Antlaşması imzalamak için görüşmeler başlatılmıştır. 2002 Haziran ayı itibariyle ortaklık antlaşmalarındaki son durum Tablo 19 da gösterilmiştir. Daha önce Malta, Türkiye ve Kıbrıs ile imzalanan ortaklık antlaşmaları baki kalacaktır. 12 EC No 1488/96 sayı ve 23 Temmuz 1996 tarihli Konsey Tüzüğü 83
Tablo 19 -Ortaklık Antlaşmaları çizelgesi (Haziran 2002) Ortak ülke Müzakerelerin sonuçlanması Antlaşmanın imzalanması Antlaşmanın yürülüğe girişi Tunus Haziran 1995 Temmuz 1995 Mart 1998 İsrail Eylül 1995 Kasım 1995 Haziran 2000 Fas Kasım 1995 Şubat 1996 Mart 2000 Filistin Yönetimi Aralık 1996 Şubat 1997 Temmuz 1997 Ürdün Nisan 1997 Kasım 1997 Mayıs 2002 Mısır Haziran 1999 Haziran 2001 - Lübnan Aralık 2001 Haziran 2002 - Cezayir Aralık 2001 Nisan 2002 - Suriye Müzakereler devam ediyor - - Kaynak: Arakon 2002: 22 Barselona Bildirgesinde konulan hedeflere ulaşmada ilerleme sağlamak üzere ilgili ülkelerin dış işleri bakanları her yıl bir araya gelecekler ve çalışmalarda bulunacaklardır. Bunun dışında değişik bakanlar, örneğin sanayi, enerji bakanları gibi, kendilerini ilgilendiren herhangi bir konu zuhur ettiği zaman bununla ilgili tertiplenecek konferanslarda bir araya geleceklerdir. Bu tür toplantılar, bürokratlar, parlamenterler, uzmanlar, sivil toplum temsilcileri arasında da yapılacaktır. AB nin Akdeniz bölgesine yönelik hibe yardımları MEDA ile birlikte büyük boyutlara ulaşmıştır. 1995-99 dönemi için 3.4 milyar Euro. Söz konusu dönem için AYB kredileri ise 3.9 milyar Euro dur. 1986-1998 döneminde bölgeler itibariyle mali yardımlar Tablo 20 de gösterilmiştir. Toplam 10 milyarlık tahsisden ancak 7 84
milyar Euro luk kısmı gerçekleşebilmiştir. Buna göre gerçekleşme oranı yüzde 70 e ancak ulaşmıştır ki bu oran düşük bir rakamı ifade etmektedir. Tablo 20 -Akdeniz Bölgesine AB yardımlarının bölgesel dağılımı (1986-1998, taahhütler ve ödemeler, m euro) Taahhütler 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Toplam Toplam 401 149 309 511 386 1133 655 711 757 869 1189 1543 1368 9981 Kuzey Akdeniz 47 16 35 5 18 226 6 25 21 62 149 205 179 995 Doğu ve Güney 280 83 226 445 277 612 478 452 512 415 829 1142 999 6750 Akdeniz Batı Şeria ve Gazze 57 27 28 35 36 144 53 94 113 129 170 139 116 1141 Diğer Orta Doğu 0 0-6 8 125 8 41 28 33 36 45 41 371 Bölgesel 1 0 1 1 1 3 64 60 71 165 0 8-376 Gruplandırılmayan 16 22 19 19 45 24 46 39 12 65 5 4 32 349 Ödemeler Toplam 311 164 249 331 285 1012 468 594 581 578 601 794 943 6910 Kuzey Akdeniz 63 50 42 16 24 232 25 34 24 64 45 119 113 852 Doğu ve Güney 218 84 178 278 222 687 320 346 358 304 363 512 690 4559 Akdeniz Batı Şeria ve 25 25 26 30 30 80 61 78 92 108 106 113 81 856 Gazze Diğer Orta Doğu 2 2 2 6 9 9 11 8 13 28 30 42 23 183 Bölgesel 0 0 0 1 1 2 10 35 35 54 - - - 138 Gruplandırılmayan 2 2 1 1 0 2 42 94 59 19 57 8 36 322 Kaynak: Cox ve Chapman 1999: 74 3.2. Avrupa- Akdeniz yardımlarının amaçları 3.2.1. Ortaklık Antlaşmaları ve protokoller dönemi 1987 yılına kadar olan dönemde, yardımların birinci amacı Akdeniz ülkelerinin ekonomik ve sosyal yönden kalkınmasına katkıda bulunmak idi. 85
Üçüncü protokol döneminde, genel hedefler aynı kalmakla beraber, yardımların kullanıldığı alanlar biraz değişmiştir. İkinci protokol döneminde önem arz eden alanlar olan ekonomik altyapı, sanayileşme ve tarım sektörünün modernizasyonu yerine, üçüncü protokolde tarım, endüstri, eğitim ve bölgesel işbirliğine daha çok önem atfedilmiştir. 3.2.2. YAP dönemi 1989 yılında kabul edilen YAP, AT nin Akdeniz politikasında şu önceliklere yer vermektedir (Final Report 2001: 3-4): Ekonomik reform sürecinin desteklenmesi Özel sektör yatırımlarının desteklenmesi AB nin ve üye ülkelerin ikili yardımlarını arttırmak AB pazarına girişin arttırılması Akdeniz ülkelerini, AB nin tek Pazar hareketine entegre etmek Ekonomik ve siyasi diyalogu, Akdeniz bölgesi düzeyinde güçlendirmek Genel olarak, YAP ile getirilen amaçlar, bölgenin bir bütün olarak ekonomik ve sosyal istikrarını sağlamak ve dört Akdeniz ülkesine, Cezayir, Mısır, Fas, Tunus, yapılacak yardımlarda büyük bir artışa gitmektir (Cox ve Chapman 1999: 81). 1992-1996 döneminde, AT nin Akdeniz ülkelerine yönelik mali yardımları YAP kapsamında yürütülmüştür. 86
3.2.3. MEDA Dönemi Dünyada çok hızlı yaşanan ekonomik ve siyasi değişimler, özellikle SSCB nin dağılması, YAP da çok kısa süre içerisinde değişikliğe gidilmesine neden olacaktır. Böylece, Protokoller döneminde dördüncü ve son protokolden sonra, Akdeniz politikasında Barselona süreci denilen döneme girilecektir. Barselona Bildirgesi ne göre bir Avrupa-Akdeniz Ortaklığı kurulması öngörülmektedir. Kurulması öngörülen bu ortaklığın genel amaçları şunlardır (Cox ve Chapman 1999: 82-83): Barış ve istikrarın hakim olduğu bir bölge için siyasi ve güvenlik işbirliği. Buraya, insan hakları, demokrasi, iyi yönetim ve güvenlik konularını dahil edebiliriz. Barış ve istikrarın sağlanması ancak AB ve Akdeniz ülkeleri arasında var olan ve gittikçe açılma eğilimi gösteren gelir düzeyi farkının giderilmesi ile mümkün olacaktır. 1990 ların sonlarına doğru 1 e 12 olan iki taraf arasındaki farkın 2010 yılında 1 e 20 olacağı öngörülmektedir. (Delpuech 1997: 5) Zenginliğin paylaşıldığı bir bölge için ekonomik ve mali işbirliği. Bu bağlamda, sürdürülebilir bir ekonomik ve sosyal kalkınma için gerekli olan çalışmaların yoğunlaştırılması, Avrupa-Akdeniz bölgesindeki gelişmişlik farklarının azaltılması ve istihdamın arttırılması ile yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve bölgesel entegrasyon hareketlerinin teşvik edilmesi. Bu hedefleri gerçekleştirebilmek ancak 2010 yılında erişilmesi hedeflenen Avrupa-Akdeniz çapında bir serbest ticaret bölgesi ile mümkün olacaktır. Bunun için ise, Akdeniz ülkelerinin kendi aralarında olan işbirliğini geliştirmeleri ve ticareti arttırmaları gerekmektedir. İnsan kaynaklarını geliştirmek, toplumlar arası anlayışı teşvik etmek ve alışverişi sağlamak için sosyal, kültürel ve insani işbirliği. Din, kültür, eğitim 87
ve medya alanlarında, ayrıca kamu ve özel kuruluşlar arasındaki işbirliğini geliştirmek. Göçü doğuran sebeplerle mücadele ve yasadışı göçü önlemek. İnsan kaynaklarına yatırım, terörle, uyuşturucu kaçakçılığıyla ve organize suçlarla mücadele için işbirliği yapmak. Yukarıda yazılan ana hatlar, gerçek bir ortaklığın özelliklerini yansıtan çok ciddi hedefler mahiyetindedir. Fakat, bu hedeflere ulaşmak için de çok ciddi gayretler sarf edilmesi gerektiği tartışılmaz bir gerçektir. Bu bildirge, büyük bir coğrafi alanı içine alan Avrupa-Akdeniz bölgesinde, ekonomik, ticari, sosyal ve kültürel bir entegrasyon kurmayı amaçlamaktadır. Böylece, AT-Akdeniz ilişkilerinin boyutları değişmiştir. Şimdiye kadar sürdürülen ilişki Akdeniz ülkelerinin kalkınmasına yönelik olarak AT yardımları şeklinde iken, bundan sonra eşit tarafların ekonomik, sosyal ve siyasi ortaklığı şeklinde bir ilişki ağırlık kazanmaktadır. (European Commission 2001: 67) Böylece, Barselona sürecine kadar devam eden ve geleneksel olarak nitelenen ilişkilerin boyutunda önemli değişikliklere gidilmiştir. Geleneksel ilişkiler, Akdeniz ülkelerine verilen ticari imtiyazlar ve münferit projelere sağlanan mali yardımlar şeklinde özetlenebilir. Geleneksel yaklaşım söz konusu ülkelerin gelişme gayretlerinde onlara çok da yardımcı olamamışlardır. (Delpuech 1997: 4) Söz konusu entegrasyonun ekonomi ayağını gerçekleştirebilmek aşağıda belirtilen hususları içermektedir: Ticaretin serbestleştirilmesi Kurumsal modernleşme 13 Özel sektörün geliştirilmesi. Özel sektörün geliştirilmesi için, sınai işbirliği, Avrupa-Akdeniz ekonomik kurumları arasında bir ağ kurulması ve işletmeler arasında işbirliği sağlanması amaçlanmaktadır 13 Devlet için yeni bir rol belirlenmesi, mali piyasaların yeniden yapılandırılması. 88
Bu kapsamda, 2010 yılında AB ve Akdeniz ülkeleri arasında, DTÖ kurallarıyla uyum içinde olan bir serbest ticaret bölgesi kurulması hedeflenmektedir. Bu hedefe ulaşabilmek için, tarifeler ve tarife dışı engellerin kaldırılması belli bir takvime bağlanmıştır. Ancak, sadece mamul ürünler bu kapsama alınacaktır. Tarım ve hizmet sektörleri ise tedricen, karşılıklı ayrıcalıklar tanımak suretiyle serbestleştirilecektir. MEDA döneminde, insan hakları, demokrasi ve sivil toplumun desteklenmesi konuları üzerinde daha fazla durulan alanlar olmuştur. Avrupa-Akdeniz ilişkilerine bir bütün olarak baktığımız zaman, ilişkilerin ilk dönemlerinde sadece bir iki amaç olduğunu görmekteyiz. Fakat, YAP ve özellikle Barselona Bildirgesi ile birlikte, ilişkiler çok çeşitli politika alanlarını kapsar hale gelmiştir. Barselona Süreci, Akdeniz bölgesinde kalıcı bir bölgesel barış ve istikrara erişebilmenin ancak paylaşılan yüksek bir refah düzeyine erişmek ile mümkün olabileceğini kavramıştır. Öyle ki, Avrupa-Akdeniz işbirliği sadece ekonomik ve ticari olmaktan çıkmış, kültürel, sosyal ve hatta siyasal alanlarda çok çeşitli işbirliği alanlarına uzanan geniş bir yelpazeye dönüşmüştür. Çok çeşitli kültürel ve etnik yapılardan meydana gelen ve kırılgan bir yapıya sahip olan Akdeniz bölgesinde barış ve istikrarın sağlanması yolunda ekonomik dengesizliklerin giderilmesi çok önemli bir etken olacaktır. 2001 yılında bölgede kişi başına düşen gelir rakamları Suriye de 990 dolardan Lübnan da 5000 dolara kadar uzanan bir değişim göstermekte idi. Bu nedenle, AB nin Akdeniz bölgesindeki politikasının temelinde söz konusu dengesizliklerin giderilerek fakirliğin önlenmesi yer almaktadır (European Commission 2002: 107). 89
3.3. Yardımlardan en çok yararlanan ülkeler Tablo 21 e bakıldığı zaman en çok yardım alan ülkenin 1986-1998 dönem için Mısır olduğunu görülmektedir. Mısır, yüzde 26.7, 23.5 ve 25.4 lük yardım oranları ile söz konusu dönemde birinciliği daima korumuştur. Tablo 21 -En çok yardım alan 10 ülke (tüm bütçe kalemleri, 1986-98, taahhütler, m euro) 1986-90 toplam % 1991-95 toplam % 1996-98 toplam % Mısır 26,7 Mısır 23,5 Mısır 25,4 Tunus 19,5 Batı Şeria/Gazze 12,9 Fas 12,8 Fas 10,6 Ürdün 10,4 Batı Şeria/Gazze 10,4 Batı Şeria/Gazze 10,4 Tunus 9,3 Cezayir 10,2 Cezayir 8,2 Fas 6,9 Türkiye 10,0 Ürdün 5,6 Cezayir 5,8 Tunus 9,9 Lübnan 2,8 Türkiye 5,6 Lübnan 6,9 Portekiz 2,5 Irak 4,7 Ürdün 5,8 Türkiye 1,9 Lübnan 2,1 Kıbrıs 2,9 Malta 1,8 Kıbrıs 1,9 Yemen 1,6 Toplam (tüm Akdeniz in yüzdesi) 89,9 Toplam (tüm Akdeniz in yüzdesi) 83,2 Toplam (tüm Akdeniz in yüzdesi) 95,8 Kaynak: Cox ve Chapman 1999: 75 Türkiye, birinci aralıkta yardımların yalnız 1.9 unu alabilmiş, ikincide artış göstererek bu oranı yüzde 5.6 ya çıkarmıştır. Bunun nedeni, Körfez Savaşında Türkiye nin uğradığı zarar dolayısıyla AB yardımındaki artış olmuştur. Üçüncü dönemde artış trendi devam etmiş ve yüzde 10 a ulaşmıştır. Miktar olarak, Mısır 2479 milyon, West Bank/Gaza 1141 milyon, Tunus 1130 milyon Euro ile ilk üç sırayı paylaşmaktadırlar. 1986-95 döneminde Mısır yüzde 29 ile yine birinci sırada, Türkiye ise yüzde 5 ile ancak yedinci sıradadır. Tunus yüzde 15 lik pay ve 725 milyon ECU ile ikinci sırada 90
bulunmaktadır. Söz konusu dönemde Tunus un yardım payı düşüş trendi içindedir. 1986-1990 aralığında yüzde 22 den, 1991-1995 aralığında yüzde 11 e gerilemiştir. Filistin Yönetimine yapılan yardımlar ise yüzde 12 den yüzde 16 ya yükselerek üçüncü en çok yardım alan ülke konumuna yükselmiştir (Tablo 22). Tablo 22 -Akdeniz ülkelerine AT yardımı (1986-1995, m ecu) 1986-90 1991-95 1986-95 Tutar Yüzde Tutar Yüzde Tutar Yüzde Mısır 469,3 30 Mısır 970,1 29 Mısır 1439,4 29 Tunus 341,7 22 Fil Yön 532,7 16 Tunus 724,8 15 Fas 185,7 12 Ürdün 427,8 13 Fil Yön 714,7 15 Fil Yön 182,0 12 Tunus 383,1 11 ürdün 526,9 11 Cezayir 143,6 9 Fas 286,6 9 fas 472,3 10 Ürdün 99,1 6 Cezayir 240,6 7 Cezayir 384,2 8 Lübnan 49,2 3 Türkiye 232,7 7 Türkiye 265,5 5 Türkiye 32,8 2 Lübnan 86,8 3 Lübnan 136,0 3 Malta 31,1 2 Kıbrıs 77,8 2 Suriye 96,3 2 Suriye 22,5 1 Suriye 73,8 2 Kıbrıs 87,3 2 Kıbrıs 9,5 1 Malta 22,6 1 Malta 53,8 1 Akdeniz ülkeleri 1566,6 100 Akdeniz ülkeleri 3334,6 100 Akdeniz ülkeleri 4901,2 100 Bölgesel 4,4 Bölgesel 363 Bölgesel 367,6 Diğer 121,0 Diğer 186,3 Diğer 307,3 Toplam 1692,1 3883,9 5576,1 Kaynak: Final Synthesis report 1998: ii 1995-2000 döneminde MEDA kapsamında yapılan taahhüt ve gerçekleşmeler Tablo 23 de görülmektedir. Söz konusu dönemde toplam gerçekleşme oranı yüzde 29 olmuştur ki bu çok düşük bir orandır. Bu dönemde mali yardım programının çok hantal kaldığını göstermektedir. Türkiye için gerçekleşme oranı ise yüzde 5.4 ile çok başarısız bir mali işbirliğine işaret etmektedir. 91
Tablo 23 -Ülkeler itibariyle taahhüt ve ödemeler (1995-2000, m euro) Taahhüt Ödeme Yüzde Fas 796,6 166,8 20,9 Cezayir 194,2 30,4 15,6 Tunus 503,6 183,9 36,5 Mısır 698,7 221,5 31,7 Ürdün 269 192,5 71,6 Lübnan 182 31,7 17,4 Suriye 137 0,3 0 Türkiye 551,1 30,2 5,4 Batı Şeria/Gazze 207,7 85,2 41,0 Bölgesel (tek dahil) yar 577,8 277,9 48,1 Toplam 4179,8 1120,5 29,2 Kaynak: Annual Report of MEDA Programme 2000: 13 3.4. Protokoller ve MEDA kapsamında yapılan yardım miktarı 3.4.1. Protokoller döneminde yardımlar Protokoller kapsamında yapılan yardımların kullanılması herhangi bir zaman kısıtlamasına tabi değildir. Bir protokol doğrultusunda tahsis edilen herhangi bir yardım kalemi harcanıp tüketilinceye kadar baki kalmaktadır. Bu arada söz konusu yardım kaleminin dayandığı protokolün süresi 14 dolabilmekte ve bu durumda yerini yeni bir protokol almaktadır. Var olan dört protokol biraz da bu nedenle halen varlığını sürdürmektedir. Söz konusu dört protokol yedi Akdeniz ülkesini 92
kapsamaktadır. Bunlara ek olarak, İsrail de dört protokol ile aynı dönemlere sahip olan ayrı protokoller imzalamıştır, fakat bunlar yardım unsuru içermeyen sadece ticari hükümler taşıyan protokollerdir (Final Synthesis Report 1998: 13). Güney ve doğu Akdeniz ülkelerine protokoller kapsamında yapılan hibe yardımları zaman içinde artmıştır. Bunların dağılımı, Birinci Protokol, 1978-1981, 307 milyon ECU, İkinci Protokol, 1982-1986, 415 milyon ECU, Üçüncü Protokol, 1987-1991, 615 milyon ECU, Dördüncü Protokol, 1992-1996, 775 milyon ECU şeklindedir. Kuzey Akdeniz ülkelerinden Malta ve Kıbrıs a yapılan hibe yardımlarının protokoller itibariyle dağılımı şöyledir: Birinci Protokol, 1979-1983, 20 milyon ECU, İkinci Protokol, 1984-1988, 29.5 milyon ECU, Üçüncü Protokol, 1989-1994, 33 milyon ECU, Dördüncü Protokol, 1995-1999, 74 milyon Kıbrıs için, 45 milyon Malta için. Malta ve Mısır, su ve çevre ile ilgili bölgesel işbirliği kapsamında MEDA bütçesinden yararlanmışlardır. Kuzey Akdeniz ülkelerinden Türkiye ise kendi protokolleri kapsamında yardım almıştır: Birinci protokol, 1963-1970, 175 milyon ECU, İkinci protokol, 1971-1976, 195 milyon ECU, Üçüncü protokol, 1977-1981, 220 milyon ECU. Protokollerin yanında birkaç tane de bütçe kaynaklı yardım yapılmıştır. Bunlardan bir tanesi, Körfez Savaşı dolayısıyla yapılan 500 milyon ECU lük bir yardımdır. Bunun 175 milyonu Mısır a, 150 milyonu Ürdün e, 175 milyonu da Türkiye ye verilmiştir. Protokoller ve MEDA kapsamında 1978-1999 döneminde yapılan yadım miktarları Tablo 24 de görülebilir. 14 5 yıl 93
Tablo 24 -Avrupa-Akdeniz İşbirliğinin mali kaynakları (1978-1999) Dönem Tarih Hibe ve risk sermayesi AYB kredileri Protokol 1 1978-81 307 332 Protokol 2 1982-86 415 560 Protokol 3 1987-91 615 940 Protokol 4 ve yatay işbirliği 1992-96 1305 3018 MEDA 1995-99 3424 3900 Kaynak: Final Report 2001: 5 Tablodan da anlaşıldığı gibi, ilerleyen dönemler itibariyle yardım miktarlarında artışlar olmuştur. Özellikle, dördüncü protokol döneminde büyük bir sıçrama yaşanmıştır. Bu dönemde, hibe ve risk sermayesi yardımları yüzde 112 oranında, AYB kredileri ise yüzde 221 oranında artmıştır. Böylece AYB kredilerindeki artış oranı, hibe ve risk sermayesindeki artış oranından, önceki dönemlerde olduğu gibi, çok daha fazla olmuştur. AYB kredileri miktar olarak hibe ve risk sermayesinin yaklaşık 2.5 katıdır. 3.4.2. MEDA I döneminde yardımlar MEDA I döneminde (1995-1999), hibe ve risk sermayesi yardımları büyük bir artış göstererek yüzde 162 oranında artmış, AYB kredilerindeki artış oranı ise yüzde 29 larda kalmıştır. Böylece, hibe ve risk sermayesi yardımları miktar olarak AYB kredilerine çok yaklaşmıştır. Söz konusu miktar, kendinden önceki dönemlerde yapılan toplam yardım miktarından yaklaşık 800 milyon Euro daha fazladır. Yukarıda verilen oranlar ve miktarlar, AB nin Akdeniz politikasında dönüm noktaları olan YAP ve Barselona Bildirgesi ile geliştirilen yeni ve kapsamlı Akdeniz politikasıyla uyumlu olarak, AB nin söz konusu gelişmiş politikaları uygulayabilmek için daha fazla kaynak ayırmaya başladığını göstermektedir. 94
Dördüncü protokol döneminde görülen 1305 milyon Euro tutarındaki hibe yardıma, protokoller dışında olan bölgesel ekonomik işbirliği için ayrılan 230 milyon Euro, yapısal uyum kolaylığı için ayrılan 300 milyon ECU de dahildir. Fakat, Filistin için yapılan 60 milyonluk yardım bu rakama dahil edilmemiştir. Yine ilgili dönemde verilen AYB kredilerine 1800 milyon ECU tutarında, protokoller dışında uygulanan bölgesel krediler de dahil edilmiştir. 3.5. Ülkeler itibariyle yardımların dağılımı 3.5.1. Protokoller döneminde ülkeler itibariyle yardımlar Tablo 7 de verilen yardım miktarlarının, ülkeler itibariyle dağılımı ise Tablo 25 de verilmektedir. Tabloda görüldüğü gibi, yardımlardan en çok yararlanan ülkeler sırasıyla Mısır, Fas ve Tunus olmuştur. Bunları Cezayir, Suriye, Ürdün ve Lübnan takip etmektedir. Türkiye, 1971-81 döneminde 550 milyon Euro civarında bir kaynak kullanabilmiştir. Bu miktarın 277 milyonluk kısmı altyapı alanına yönelmiştir. 1963-82 arasında Türkiye ye yapılan yardım tahsislerinin yüzde 29 u enerji alanına yoğunlaşmıştır. 1980 lerde ve 1990 ların başında, Türkiye nin aldığı yardımlar sadece 90 milyon Euro da kalmıştır. Buna Körfez Savaşı dolayısıyla verilen 175 milyon Euro luk yardımı da eklemek gerekir. Türkiye nin dördüncü protokol kapsamında alacağı yardımlar veto edilmiştir. 95
Tablo 25 -Protokol 1-4 döneminde bütçe ve AYB den yapılan yardımlar (m ecu) B ü t ç e A Y B Hibe Risk sermayesi Kredi Cezayir 157 57 640 Mısır 570 91 802 İsrail 0 0 215 Ürdün 116 15 198 Lübnan 60 10 152 Fas 438 136 517 Suriye 116 22 323 Tunus 240 84 418 Toplam 1697 415 3050 Global 300 Protokol dışı 205 25 1800 Genel toplam 2202 440 4850 Kaynak: Final Synthesis Report 1998: iv 3.5.2. MEDA döneminde ülkeler itibariyle yardımlar 1995-1999 dönemi itibariyle MEDA kapsamında Akdeniz Ülkelerine sağlanan mali yardımlar Tablo 26 da gösterilmektedir. 96
Tablo 26 -MEDA fonlarının ve AT ve AYB kaynaklı krediler Toplam MEDA Risk sermayesi AT faiz sübavansiyonu alan AYB AYB kaynaklı tahsisleri, 1995-99 faaliyetleri kredileri krediler Akdenizli Tutar Toplamın Tutar MEDA nın Sübvanse Faiz Faizler, Tuatar MEDA ya ortak yüzdesi (MEDA) yüzdesi edilen sübvansiyonu (MEDA nın oranı (%) krediler (MEDA) yüzdesi) Cezayir 164 5 11 6,7 0 0 0 248 151,2 Kıbrıs 0 0 30 7 60 Mısır 686 20 31 4,5 111 21,5 3 402 58,6 Ürdün 254 7 10 3,9 40 1,5 1 223 87,8 Lübnan 182 5 0 0,0 100 21 12 180 98,9 Malta 3 0 0 Fas 656 19 45 6,9 53 13,7 2 500 76,2 Fil Yön 111 3 14 12,6 60 11,3 10 121 109,0 Suriye 99 3 0 0,0 0 0 0 0 0,0 Tunus 428 12 30 7,0 125 29,8 7 371 86,7 Türkiye 375 11 12 3,2 115 29,5 8 205 54,7 Bölgesel 418 12 10 2,4 0 0 0 0,0 Teknik 63 2 0 0,0 0 0,0 yardım Toplam 3436 100 166 634 135,3 2310 Bu karşılaştırma sadece büyüklük sıralaması vermek için yapılmıştır (MEDA ve AYB kaynakları sırasıyla 5 ve 3 yıllık dönemler itibariyle tahsis edilmektedir. Kaynak: Final Report 2001: 7 1995-2000 döneminde yıllar itibariyle MEDA yardımları Tablo 27 de gösterilmektedir. Tablo 27 -MEDA taahhüt ve ödemeleri (1995-2000, m euro) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Toplam Tahhütler 173 403 981 941 937 879,1 4179,8 Ödemeler 50 155 211 231 243 330,5 1220,5 Ödeme/taahhüt oranı (yüzde) Kaynak: Annual Report of MEDA Programme 2000 29 38 21 24 26 37,6 29,2 97
Türkiye MEDA nın devreye girmesiyle ilk beş yıl için 375 milyon Euro tutarında bir tahsis almıştır. Tablo 27 de görülen yardım taahhütlerinin ülkeler itibariyle dağılımı Tablo 28 de görülmektedir. Tablo 28 -MEDA kapsamında yardım taahhütleri (1995-2000, m euro) MEDA 1995 1996 1997 1998 1999 2000 1995-2000 İkili Fas 30 235 219 172 140,6 796,6 Cezayir 41 95 28 30,2 194,2 Tunus 20 120 138 19 131 75,7 503,7 Mısır 75 203 397 11 12,7 698,7 Ürdün 7 100 10 8 129 15,0 269 Lübnan 10 86 86 182 Suriye 12 42 44 38 137 Batı Şeria/Gazze 3 20 41 5 42 96,7 207,7 Türkiye 33 70 132 140 310,4 551,1** Toplam ikili 60 370 866 875 783 719,3 3540** Bölgesel 113 33 93 46 133 159,8* 577,8 Teknik yardım Genel toplam 22 20 21 63 173 403 981 941 937 879,1 4179,9** *teknik yardım dahil **Türkiye ye yapılan 310,4 milyon Euro tutarındaki 2000 yılı taahhüdü, 2000 yılında tekrar taahhüdü yapılan ve ilk defa 1995-99 döneminde taahhüt edilen ancak ödenmeyen 134,3 milyon Euro tutarındaki 4 projeyi de içerir. Söz konusu projeleri iki defa hesaba katmamak için toplam rakamlardan çıkarmak doğru olur: Türkiye toplam: 685,4-134,3=551,1 İkili toplam: 3674,3-134,3=3540 Genel toplam: 4314,1-134,3=4179,8 Kaynak: Annual Report of MEDA Programme 2000 98
3.6. Akdeniz Ülkelerine yapılan yardımların sektörel dağılımı 1986-1998 döneminde yardımların yüzde 56 sı projeler kanalıyla tahsis edilmiştir. 1986-1995 döneminde toplam proje yardımları 2349 milyon ECU olarak tahsis edilmiştir. 1986-1990 döneminde, var olmayan yapısal uyum yardımları, 1991-1995 döneminde yüzde 8 ve 1996-1998 döneminde yüzde 11 seviyesindedir. Bu yardımlardan en çok yararlanan ülkeler Ürdün, Fas, Cezayir ve Tunus olmuştur. Gıda yardımı ilk dönem yüzde 11 ler seviyesinde iken, bu oran izleyen iki dönemde büyük bir azalış göstermiş ve yüzde 1 in altına inmiştir. Bu da Akdeniz bölgesinde gıda yardımının önemsiz bir kalem olduğunu göstermektedir. İnsani yardımlar, yüzde 4-7 arasında değişmiştir. Bu yardımlar esas itibariyle, Gazze ve Batı Şeridindeki mültecilere, Iraktaki Kürt mültecilere, Lübnan a ve Cezayir e gitmiştir. STK alanında, özellikle Cezayir, Tunus ve Fas da, yardımlar yüzde 1 civarında seyretmiştir. Bu ülkelerdeki STK lar ile AB deki benzerleri arasında işbirliğini geliştirmek için gayret edilmiştir. AB de bulunan STK, gelişmekte olan ülkelerde bulunan meslektaşlarına tecrübelerini aktararak onların gelişmelerine katkıda bulunacaklardır. AB, sosyal altyapı ve hizmetler alanında en çok su ihtiyacını temine yönelik projelere destek vermiştir. İlk dönem, yüzde 5 civarında olan su projeleri yardımı, ikinci dönem yüzde 8 olmuş, üçüncü dönem ise büyük bir artış göstererek yüzde 18 e yaklaşmıştır. Bu konudaki yardımların yaklaşık dörtte üçü AYB den kredi şeklinde gelmiştir. 99
Hizmetler ve sosyal altyapı alanında diğer bir alt başlık olan eğitime ise sırasıyla yüzde 1, 2 ve 9 olmuştur. Yine bu alanda sayabileceğimiz başlıklardan biri olan sağlık alanında ilk dönem yüzde sıfırdan son dönem yüzde 5 e varan bir gelişme olmuştur. Diğer sosyal altyapı ve hizmetler de yüzde sıfırdan yaklaşık yüzde 6 ya yükselmiştir. Bu başlık altında bankacılık, finansman ve işletmecilik hizmetleri bulunmaktadır. Genel olarak, sosyal altyapı ve hizmetler ve yapısal uyum başlıkları altında bulunan alanların istikrarlı ve büyük artışlar kaydettiğini görüyoruz. Buna karşılık, tarım, gıda, rehabilitasyon alanlarında büyük oranlı ve sürekli bir düşüş göze çarpmaktadır. Doğu ve güney Akdeniz ülkelerine ilk üç protokol döneminde yapılan mali ve teknik hibe yardımlar genel olarak projeler kanalıyla sağlanmıştır. Fakat, YAP ile birlikte yapısal uyum ve bölgesel işbirliği alanları politika olarak ön plana çıkmışlardır. 3.7. MEDA Programı MEDA 1997 yılında itibaren, AB nin doğu ve güney Akdeniz ülkeleriyle yürüttüğü mali işbirliğinde, önceden beri kullanılmakta olan mali araçların yerini alan bir mali işbirliği aracıdır. Tek bir mali araç ihdas edilmesinin nedeni, tahsis ve ödemeleri çabuklaştırmak ve esnekliğini arttırmak olarak özetlenebilir. MEDA yı diğer mali protokollerden ayıran bir fark, PHARE ve Tacis programlarında olduğu gibi, bir yılda söz konusu olan bir MEDA bütçesinin ancak bulunduğu mali yılda uygulanabilmesi ve bir sonraki yıla aktarılamamasıdır. MEDA tüzüğüne göre, finanse edilen projeler yeni bir ekonomik ve sosyal yapı oluşturmak üzere hazırlanmış belli bir politikanın parçası olmalıdır. Bundan böyle münferit projeler devri kapanmış, bunun yerini her ülke için yapılan ve reform 100
niteliği taşıyan programların uygulanması almıştır. AB tarafından finanse edilecek projeler de bu programlara göre belirlenecektir. Bu bağlamda, ulusal ve bölgesel endikatif programlar hazırlanacak. Bu programlar ülke ekonomilerinde reform yapılmasına destek verecektir. Ekonomik gelişme temin edilmeye çalışılırken bunun sosyal olarak kalıcı olması ve çevreyi korumaya özen göstermesi önemlidir. AB Bakanlar Konseyi, MEDA nın uygulanmasına konu olacak alanları dört genel başlık altında toplayan bir karar almışlardır: Yapısal uyum için destek; AB ve Bretton Woods kurumlarıyla uyumlu bir ekonomik reform gerçekleştirmek Ekonomik geçiş ve özel sektörü geliştirmek; özel sektörün ve özellikle KOBİ lerin elverişli bir ekonomik ortamda çalışmalarını temin etmek ve onları oluşturulması öngörülen serbest ticaret alanına hazırlamak amacıyla teknik yardım sağlanması Mali sektörün reforme edilmesi, sanayiin modernizasyonu, iş merkezleri kurulması. Sosyo-ekonomik dengenin güçlendirilmesi; sağlık, temel eğitim, kırsal kalkınma ve nüfus programları EDA dan bölgesel programlara ayrılacak kaynaklar yüzde 10, ulusal programlara ayrılacak kaynaklar ise yüzde 90 nispetinde olacaktır. Buna göre yardımlar her ülkeye ferdi olarak, hazırlanacak ulusal programlar doğrultusunda tahsis edilecektir. MEDA kapsamındaki ülkeler bölgesel programlar kapsamında yürütülecek olan faaliyetlere katılma ve bu bağlamda sağlanacak mali yardımlardan yararlanma hakkına sahiptir. Ancak, İsrail, Malta ve Kıbrıs ulusal programlar çerçevesinde yardım alamayacaklardır. MEDA ulusal programlarından yararlanacak ülkeler şunlardır: Cezayir, Mısır, Ürdün, Lübnan, Fas, Suriye, Tunus, Türkiye, Batı Şeridi/Gazze. 101
Kıbrıs ve Malta ya yapılan yardımlar MEDA kapsamında değildir. Türkiye, daha önceden var olan mali kaynaklardan da yardım almaktadır. Başka bir istisna ise İsrail dir. İsrail, AB den herhangi bir mali yardım almamaktadır, Çünkü, İsrail, Malta ve Kıbrıs yardım alamayacak kadar gelişmiş bir düzeyde kabul edilmektedir. Bölgesel Endikatif Programlar kapsamında yapılmakta olan yardımlardan tüm Akdeniz ortakları yaralanabilmektedir. 3.7.1. MEDA yardım araçları 3.7.1.1. Ulusal endikatif programlar Ulusal endikatif programlar (UEP), Barselona Bildirisinin ülkeler bazında gerçekleştirmeyi hedeflediği politikaları bünyesinde toplaması nedeniyle en önemli MEDA Programı uygulama aracıdır. Komisyon, UEP lerin hazırlanma prosedürü ve yöntemi ile ilgili olarak bir karar almıştır (6 Aralık 1996 tarih ve 96/706/EC sayılı Konsey Kararı). Buna göre, söz konusu ulusal programlar yardıma konu olacak ülke önceliklerini belirleyecek, özellikle ortaklık antlaşmalarında değinilen öncelikler, bu öncelikler için endikatif yardım miktarları tespit edecek ve programa hangi kurallar çerçevesinde kaynak aktarılacağını gösterecektir. Öncelikler belirlenirken, AB üyesi ülkeler, Komisyon ve ilgili Akdeniz ülkesi birlikte çalışacak ve karar verecektir. Buradaki amaç, herhangi bir koordinasyon problemi yaşanmasını önlemektir. Ayrıca, ilgili ülkede yürütülen tüm bölgesel yardım faaliyetleri ulusal programda belirtilecek ve takip edilecektir. Bu özellikleri ulusal programlar, herhangi bir ülkedeki tüm faaliyetleri birden görebilmek ve değerlendirebilmek imkanını vermektedir. 102
3.7.1.1.1. UEP lerin finansman metodu UEP ler hazırlanıp projeler belirlendikten sonra, uygulama aşamasında kaynak aktarılması metodu daha önce protokoller döneminde olduğundan farklı bir metodu takip edecektir. Bu metod performansa dayalı finansman metodudur. Buna göre ülkelere UEP ler kapsamında, ülkenin kullanımına tahsis edilmiş ve kullanması onun bir hakkı haline gelmiş bir yardım miktarı söz konusu değildir. UEP lerde de daha önceden belirlenmiş bir miktar vardır. Fakat bu miktar, tahsis edilmiş bir miktar değildir. Sadece referans mahiyetinde bir miktardır. Söz konusu referans miktardan ülkenin faydalanma derecesi onun göstereceği performansın düzeyine bağlıdır. MEDA Tüzüğü madde 5 te bu performansın hangi kriterlere göre ölçüleceği söylenmektedir. Bunlar, faydalanan ülkenin öncelikleri, değişen ihtiyaçları, yardımları massedebilme kapasitesi, yapısal reformda ilerleme gibi kriterlerdir. Ayrıca, programlarda, ülkenin kazandığı tecrübe, yapısal reformları uygulayabilme derecesi, makro ekonomik istikrar, sosyal ilerleme ve ortaklık antlaşması kapsamındaki ekonomik işbirliğinin sonuçlarına göre değişiklikler ve düzenlemeler yapılabilecektir. Bundan başka, ülkenin programı uygulayabilme derecesi de bu bağlamda önemli bir kriter olarak karşımıza çıkmaktadır (ilgili Konsey Kararı par. 4). 3.7.1.1.2. UEP lerin amaçları UEP lerin önemli hedeflerinden birisi, Akdeniz ülkelerini 2010 yılında uygulamaya konulması öngörülen serbest ticaret alanına hazırlamaktır. Bu bağlamda yardıma konu olacak politika alanları şunlardır (ilgili Konsey Kararı par. 15): 103
Rekabetçi bir piyasa ekonomisi için gerekli olan kurum ve mevzuatın geliştirilmesi Uygun bir yasal ve idari çerçevenin oluşturulması Gümrük ve dolaylı vergiler ve standartların uyumlaştırılması gibi ticareti kolaylaştırıcı tedbirler Finans sektörünün geliştirilmesi Programın ve bununla ilgili proje finansman tekliflerinin hazırlanmasından sonra, bu çalışmaları yakından takip eden MED Komite kendi görüşünü bildirecektir. Komite görüşünü bildirmeden önce Komisyon ilgili ülkeyle finansman antlaşması müzakerelerini yapacaktır. Bu antlaşma, program kapsamındaki projelerin nasıl yönetileceği, uygulanacağı, denetleneceği ve değerlendirileceğini gösterecek, amaçları belirtecektir. 3.7.2. Yapısal uyum İlk kez 1992 yılında dördüncü protokol döneminde uygulamaya sokulan yapısal uyum aracı MEDA döneminde de varlığını sürdürmüştür. Yapısal uyum yardımından yararlanabilmek için tespit edilen şartlar şunlardır: Bretton Woods kurumlarının kabul ettiği reform programlarını uygulamak, Ülkenin içinde bulunduğu ekonomik durumu göz önünde bulundurmak. 1995-1997 döneminde yapısal uyum toplam tahsislerin yüzde 22.5 i ve ödemelerin ise yüzde 55 i olmuştur. Yapısal uyum aracının desteklediği alanlar şunlardır: Üretim kapasitesini arttırmak amacıyla, belli bir sektöre yönelik veya genel ithalat programları, 104
Makro ekonomik düzeydeki yapısal uyum programlarına ve bu programlardan etkilenen sektörlere teknik yardım yapılması. 3.7.3. Merkezi olmayan işbirliği Bu işbirliği aracı YAP ile birlikte uygulamaya sokulmuştur. Amacı, bölgesel düzeyde işbirliği gerektiren faaliyetleri gerçekleştirmek, çevre konusunda işbirliği yapmak ve ortaklığın finansmanı için faaliyet gösteren Avrupalı kuruluşların bu amaçla yaptıkları yatırımları risk sermayesi yoluyla teşvik etmek (EEC 1763/92). Bu bağlamda 7 adet program hazırlanması öngörülmüştür: MED-Avicenna, bilimsel araştırma ve teknolojik gelişme MED-Urbs, yerel yönetimlerin desteklenmesi MED-Campus, üniversiteler ve daha yüksek öğrenim kurumları MED-Media, profesyonel medya mensupları MED-Invest, KOBİler MED-Techno, yerel yönetimler, araştırma kurumları ve sanayi-faaliyete başlayamamıştır MED-Migration, göçmenlere yönelik kurum ve kuruluşlar-faaliyete başlayamamıştır Söz konusu programlar, ülkelerdeki kurumlar arası yatay işbirliği öngörmekte ve merkezi olmayan bir çalışma tarzı benimsenmektedir. Programlara toplam 157.9 milyon ECU kaynak tahsis edilmiştir. Fakat programlardan beklenen verim sağlanamadığı için 1995 yılının sonunda büyük ölçüde askıya alınmışlardır. Bundan sonra, 1998 yılında MED-Urbs ve Media yeni bir çalışma sistemiyle birlikte yeniden faaliyete geçirilmiştir. 105
3.7.4. AT yatırım ortaklıkları 1988 yılında faaliyete başlayan bu mali araç, Akdeniz bölgesinden başka Latin Amerika, Asya gibi diğer bazı bölgeleri de içine almaktadır. 30 milyon ECU kaynak tahsisi ve üç yıllık bir deneme süresiyle kurulmuştur, fakat daha sonra bir Konsey Kararı ile 1 Ocak 1992 tarihinde başlamak üzere üç yıl daha uzatılmıştır. 1995 yılında, 1999 yılına kadar devam etmek üzere tekrar uzatılan programa, 250 milyon ECU kaynak tahsis edilmiştir. Söz konusu miktar referans miktarıdır. Program, mali kurumların yatırım imkanlarını arttırmak için kurulmuştur. Bu bağlamda, programın amacı, AB ve Akdeniz ülkelerine yarar sağlayacak olan yatırım projelerini desteklemektir. Özellikle mali kurumlar arasında tesis edilen joint ventures şeklindeki projeler daha çok desteklenmektedir. Programa 1988-1995 döneminde tahsis edilen kaynak miktarı 173 milyon ECU dür. Bu dönemde finansmanı sağlanan toplam faaliyet sayısı 1542 dir. Bu miktarın yüzde 44 ü Asya ve yüzde 31 i Latin Amerika ya ve aittir. Akdeniz bölgesine düşen miktar ise ancak yüzde 21 olmuştur. Bölgede söz konusu yardımlardan en çok yarar gören ülkeler Fas ve Tunus olmuştur. Daha sonra, bu iki ülkeden çok az miktarda olmakla birlikte, Mısır, Cezayir ve Ürdün gelmektedir. 1996 yılının sonuna gelindiğinde 54 ülkede toplam 110 finans kurumu yardımlardan yarar sağlamıştır. 3.7.5. Bölgesel endikatif programlar Bölgesel endikatif programlar (BEP) 1997 yılında, 1997-1999 dönemini kapsamak üzere MED Komite tarafından kabul edilmiştir. BEP ler, UEP lerin kapsamadığı alanları kapsamak ve böylece onlara yardımcı ve tamamlayıcı olmak gayesini taşımaktadır. Projeler MED Komite tarafından kabul edilecektir. Söz konusu programlara 1995 yılında 99 milyon, 1996 yılında 32 milyon, 1997 yılında 108 milyon ve 1998 yılında 92 milyon Euro kaynak tahsis edilmiştir. Fakat 106
gerçekleşmeler çok düşük kalmıştır. 1996 ve 1997 yılında gerçekleşme oranları ancak yüzde 19 ve yüzde 12 olabilmiştir. BEP ler beş adet alanda faaliyet göstereceklerdir: En az iki Akdeniz ülkesini ilgilendiren bölgesel projeler. Mümkün olduğu kadar daha çok ülkeyi içine alan ve Avrupa-Akdeniz özelliği arz eden projeler tercih edilecektir. Merkezi olmayan işbirliği Özel projeler Proje hazırlama servisi AYB bölgesel faaliyetleri 3.8. Krediler ve sübvansiyonlu krediler AB nin Akdeniz ülkelerine yapmakta olduğu mali yardımların önemli bir bölümü AYB nin açmış olduğu kredilerden oluşmaktadır. 1970 lerin sonlarında Akdeniz bölgesine AYB nin vermiş olduğu krediler yıllık ortalama 80 milyon Euro civarında olmuştur. Bu miktar 1980 lerin sonlarına gelindiğinde artış göstererek 200 milyon Euro ya ulaşmıştır. 1990 ların ilk yarısında büyük bir sıçrama yaparak 650 milyon Euro seviyesine ulaşmıştır. MEDA I döneminde ise (1995-1999), artış trendi devam etmiş ve 1 milyar Euro seviyesine yükselmiştir. AYB nin Akdeniz bölgesinde 1974 yılından itibaren vermiş olduğu kredilerin yüzde 90 ını enerji, ulaşım, su ve sanayi sektörleri ve çok sektörlü projelere verilen krediler oluşturmaktadır. Geriye kalan sektörler ise büyük ölçüde tarım, telekomunikasyon ve şehir altyapısı sektörleridir. AYB özerk bir kuruluştur. Kendi kaynakları vardır. AB Komisyonu ancak birkaç maddede AYB faaliyetlerine müdahale edebilmektedir. Bunlar: 107
Komisyonun bütçeden kaynak sağladığı kredi garantileri AYB bankasının açtığı kredilere Komisyon tarafından sağlanan faiz sübvansiyonları. AYB, bu yardımları Komisyon adına yürütmektedir. Yardımların amacı, Akdeniz bölgesinde sürdürülebilir, dengeli bir kalkınmayı yakalamaktır. Bunun için çevreye yapılan yatırımların arttırılması amaçlanmaktadır. Komisyon vermiş olduğu risk sermayesi kredilerinin yönetimini AYB ye vermektedir. Risk sermayesi ilk kez üçüncü protokol döneminde uygulamaya sokulmuştur. AYB, 1977-1999 döneminde Komisyon adına toplam 752 milyon ECU tutarında bir kaynak yönetmiştir. Bu kaynağın 470 milyonluk kısmı, Komisyon un yapmış olduğu faiz sübvansiyonlardır. Geriye kalan 282 milyon ise, Komisyon un risk sermayesi suretinde vermiş olduğu kredileri kapsamaktadır. Başlangıcından günümüze kadar, toplam 282 milyon Euro risk sermayesi kredisi verilmiştir. Bu tür yardım, MEDA döneminde önem kazanarak büyük artışlar göstermiştir. Başlangıç dönemi olan 3. Protokolden (1986) MEDA I in sonuna kadar (1999) yardımlardan en çok yarar sağlayan ülkeler Fas, Mısır ve Tunus olmuştur. Türkiye bu alandaki toplam yardımların ancak yüzde 4 kadarını alabilmiştir. AYB nin yürütmekte olduğu risk sermayesi kredileri iki çeşittir. Bunlar, şartlı krediler ve dolaysız hisse alımıdır. Şartlı krediler, AYB tarafından yürütülen risk sermayesi kredilerinin büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Bu krediler, kredi alacak şirketlere yerel mali aracılar vasıtasıyla sağlanmaktadır. Kredilerden yararlanan şirketler küçük ve orta ölçekli şirketlerdir. Mali aracılar, kredi verdikleri şirketlere kredilerin geri ödenmesiyle ilgili şartlar ileri sürebildiği için bu kredilere şartlı krediler ismi verilmiştir. Dolaysız hisse alımında ise, AYB, sermaye bankalarında veya şirketlerde Topluluk adına hisse alımında bulunmaktadır. AYB nin hissesi en fazla yüzde 30 olabilmektedir. 108
Risk sermayesi kredileri kredi veren açısından yüksek risk taşımaktadır. Çünkü, bu krediler finans sisteminin yeterince gelişmediği ortamlarda faaliyet yapmakta olan KOBİ lere mali açıdan gelişmelerine yardım etmek amacıyla bazen de çok uzun vadelerle ve büyük geri ödeme kolaylıklarıyla verilmektedir. Bu yüzden bu çeşit krediler büyük riskler içerebilmektedirler. 1995-1999 yıllarını kapsayan MEDA I döneminde ise, AYB nin risk sermayesi ve faiz sübvansiyonu faaliyetleri toplam olarak 300 milyon ECU düzeyinde olmuştur. Bunun 166 milyonu risk kapitali, 135 milyonu ise faiz sübvansiyonudur. 300 milyon ECU tutarındaki meblağ, toplam MEDA kaynaklarının yüzde 9 una tekabül etmektedir. Zikredilen rakamlar, MEDA kapsamında bütçeden AYB na aktarılan kaynaklardır (Final Report 2001: 6). 1977-1999 döneminde, AYB kendi kaynaklarından Akdeniz ülkelerine toplam 7.6 milyar Euro tutarında kredi açmıştır. Bu miktarın 2.9 milyarlık kısmı AB bütçesinden sağlanan faiz sübvansiyonlarıdır. Akdeniz ülkelerinin 1977-1999 döneminde AYB den sağladıkları krediler ve faiz sübvansiyonları Tablo 29 da görülebilir. 109
Tablo 29 -Akdeniz ülkelerine AYB kaynaklı krediler (m euro) 1977-81 1982-86 1987-91 1992-96 1992-96 1997-00 1976-00 Protokol 1 Protokol 2 Protokol 3 Protokol 4 Protokol dışı MEDA Toplam Tümü Süb. Tümü Süb. Tümü Süb. Tümü Süb. Tümü Süb. Tümü Süb. Cezayir 70 0 107 107 183 0 280 0 350 50 248 0 1238 157 Kıbrıs 20 0 28 28 44 44 50 0 37 25 60 30 239 147 Mısır 93 93 150 150 249 249 310 310 325 105 402 111 1529 1018 İsrail 30 0 40 0 63 0 82 0 10 10 0 0 225 10 Ürdün 18 18 37 37 63 63 80 80 58 13 223 40 479 251 Lübnan 20 20 34 0 53 0 45 0 140 50 180 100 472 170 Malta 16 16 16 16 23 23 30 0 15 15 0 0 100 70 Fas 56 0 90 90 151 0 220 0 356 31 500 53 1373 174 Filistin Yönetimi 0 0 0 0 73 30 121 60 194 90 Suriye 34 34 64 64 0 0 0 0 0 0 0 0 98 98 Tunus 41 41 78 78 131 131 168 0 97 57 371 125 886 432 Türkiye 20 0 25 0 90 0 0 0 339 170 205 115 679 285 Toplam 418 242 669 570 1100* 510 1265 390 1800 556 2310 634 7562* 2902 Tümü: AYB kaynaklı kredilerin toplam miktarı Süb: Faiz sübvansiyonundan yararlanan kredi miktarı *50 milyon ECU tutarındaki istisnai yardımı içerir Kaynak: Final Report 2001: 12 Protokoller döneminde en fazla yüzde 2 olabilen faiz sübvansiyonu oranı, MEDA döneminde ve protokoller dışında en fazla yüzde 3 olabilecektir. Protokoller döneminde tüm Akdeniz ülkelerinin istifadesine sunulan bu yardım, MEDA döneminde ve protokoller dışında çevre konusuyla sınırlandırılmıştır. Protokoller dışında bulunan AYB kredilerinin yüzde 30 u faiz sübvanisyonuna konu olurken, MEDA döneminde bu oran yüzde 27 olmuştur. Üçüncü protokol döneminde Malta ve Kıbrıs en fazla yüzde 1.5 sübvansiyon alabilmişlerdir. Protokol dışı, risk kapitali ve faiz sübvansiyonları alanında dördüncü protokolün eksik bıraktığı alanları kapsamak üzere oluşturulmuş olan bir mali yardım kalemidir. Amaçları aynı olan bu iki paket, sübvansiyon sağlanan alan ve yöntemlerde bazı farklılıklar taşımaktadır. Buna göre, dördüncü Protokol dönemindeki faiz sübvansiyonları 15, AYB tarafından verilen tüm kredileri kapsarken, protokol dışında 15 En fazla yüzde 2 110
verilen AYB kredilerinden sadece çevre ile ilgili olanlar faiz sübvansiyonu 16 alabilmişlerdir. AT nin 1999 yılı sonu itibariyle protokoller, protokol dışı ve MEDA döneminde yapmış olduğu faiz sübvansiyonu yardımları Tablo 30 da görülmektedir. Buna göre, Topluluk, 1999 yılı sonu itibariyle toplam 470 milyon Euro faiz sübvansiyonu sağlamıştır. Bunun 214 milyonluk kısmı protokoller döneminde, 120 milyonluk kısmı protokol dışı ve 135 milyonluk kısmı da MEDA döneminde yapılmıştır. Bu bağlamda, Komisyon ve AYB arasındaki çalışmalarda geçerli olan kurallar MEDA Tüzüğünün 6-7 ve 12-15. Maddelerinde açıklanmıştır. 16 En fazla yüzde 3 111
Tablo 30 -Sübvanse edilen AYB kredileri (m euro) Protokol dışı MEDA Toplam (Prot. dışı+meda) Sübvanse edilen krediler Faiz sübvansiyonları Sübvanse edilen krediler Faiz sübvansiyonları Toplam sübvanse edilen krediler Toplam faiz sübvansiyonları Sübv. yüzdesi Cezayir 50 10,8 0 0,00 50 10,8 21,6 Kıbrıs 25 5,1 30 7,0 55 12,1 22,0 Mısır 105 19,9 111 21,5 216 41,4 19,2 İsrail 10 2,4 0 0,0 10 2,4 24,0 Ürdün 13 3,1 40 1,5 53 4,6 8,7 Lübnan 50 10,3 100 21,0 150 31,3 20,9 Malta 15 2,8 0 0,0 15 2,8 18,7 Fas 31 7,6 53 13,7 84 21,3 25,4 Fil Yön 30 7,4 60 11,3 90 18,7 20,8 Tunus 57 13,2 125 29,8 182 43,0 23,6 Türkiye 170 37,6 115 29,5 285 67,1 23,5 Toplam 556 120,2 634 135,3 1190 255,5 21,5 Kaynak: Final Report 2001: 13 3.9. Diğer bütçe kalemleri Diğer bütçe kalemleri MEDA ve protokoller dışında Komisyon tarafında oluşturulan bütçe kalemleridir. Bunlar, Konsey Kararlarına dayanmaktadır. Söz konusu bütçe kalemleri şunlardır: Nüfus politikaları ve programları İnsan hakları ve demokrasi Kadın ve gelişim MEDA demokrasi STKlar Rehabilitasyon ve uyuşturucu Aids Cinsel sağlık Gıda yardımı 112
Çevre Bu alanlardan genelde Akdeniz bölgesinde kullanılanları gıda yardımı, STKlar, rehabilitasyon ve mülteciler alanlarıdır. 3.9.1. Gıda yardımı Yukarıda açıklandığı gibi, kalkınma amaçlı gıda yardımları AB nin Akdeniz bölgesine yapmakta olduğu mali yardımlarda başlangıçta önemli bir yer tutmuş olmasına karşın, bu yardım türünün toplam yardımlar içindeki önemi çok büyük azalmalar göstermektedir. Fakat yine de yardımların gözle görülür bir kısmı gıda yardımlarına ayrılmaktadır. Akdeniz bölgesinde en çok yardım Maşrık ülkelerine ve bunlar içinde de Mısır a gitmektedir. 3.9.2. Sivil toplum ve STKlar Bu alanda yapılan AB yardımları miktar olarak çok düşük yardımlardır. Örneğin, 1996 yılında, 9 milyon ECU ve 1997 yılında 8 milyon ECU tutarında bütçe ayrılmıştır. Söz konusu yardımların amacı gelişmekte olan ülkelerde demokrasi ve sivil toplumun gelişmesidir. Bu tür yardımlar ilk kez YAP ile birlikte gündeme getirilmiştir. Yardımların yürütülebilmesi için ayrı bir bütçe kalemi kurulmuştur. 1996 yılında MEDA Demokrasi hayata geçirilmiştir. MEDA Demokrasi, MEDA programının dışında ve kendine özgü bir programdır. Programın kabul edilmesinden değerlendirilmesine kadar geçen tüm safhalarda tek otorite sadece Komisyondur. Diğer bir ifadeyle, Akdeniz ülkeleri hükümetleri, bu programlarda aktif bir katılım içinde değillerdir. MEDA demokraside de amaç aynıdır: demokrasi ve sivil toplum, temel hak ve özgürlükler, hukukun egemenliği konularında gelişme sağlamak. Kamu kurumları ve özel kurumlar yardımlardan yararlanabileceklerdir. Ayrıca, programın 113
yürütülmesinde, delegasyonlara yetki devri yapılmamıştır. Dolayısıyla, bu tür yardım faaliyetleri merkezi bir yapı arzetmektedir. 3.9.3. Rehabilitasyon ve mülteciler Bu alanda yapılan yardımları insani yardımlar olarak da nitelemek mümkündür. 1986-1995 döneminde yapılan insani yardım tahsisleri toplam olarak 444.8 milyon ECU olmuştur. Bu miktar toplam tahsislerin yüzde 8 ine eşittir. Söz konusu yardımlar üç kategoride toplanmaktadır: Birleşmiş Milletler Kurtarma ve Çalışma Birimi ne aktarılan yardımlar Bunlar 1971 yılında başlatılmıştır. 1992 yılında 47.8 milyon, 1993 yılında 21.9 milyon ECU tahsis edilmiştir. Komisyon, Akdeniz bölgesinde Filistin e bu tür yardımlarda bulunmuştur. Acil yardımlar Acil yardımlar, Filistin dışındaki mültecilere yapılmış ve STKlar kanalıyla aktarılmıştır. Rehabilitasyon yardımları Komisyon, Akdeniz bölgesinde Filistin e yardımda bulunmuştur. 3.10. Ticari işbirliği Ticari ilişkiler, AB-Akdeniz ülkeleri ilişkilerinde başından itibaren önemli bir rol oynamıştır. 2010 yılında AB-Akdeniz ülkeleri arasında kurulması hedeflenen serbest ticaret bölgesi, bu ilişkilere verilen önemi göstermektedir. 114
AB ve Akdeniz ülkelerinin aralarında meydana gelen ticaretin toplam ticaretleri içindeki oranlarına bakılırsa, Akdeniz ülkelerinin AB ye ihracatlarının toplam ihracatları içindeki oranı bir hayli yüksek iken, AB nin Akdeniz ülkelerine ihracatının kendi toplam ihracatı içindeki oranı ancak yüzde 9-10 nispetindedir. Bu oranlardan çıkan ilk sonuç, Akdeniz ülkelerinin AB ye ticari yönden çok bağımlı olmalarıdır. Şekil 2 ve Tablo 31 de iki taraf arasındaki ticaret oranları verilmektedir. Şekil 2: AB nin Akdenizli ortaklarıyla ticareti (1991-95, toplam AB ticaretinin yüzdesi) Üst çizgi ihracat, alt çizgi ithalat. Kaynak: Final synthesis report 1998: 11 Akdeniz ülkeleri AB ye karşı sürekli bir ticaret açığı içindedir. 1996 ve 1997 yıllarında Akdeniz ülkelerinin söz konusu ticaret açığı oranı toplam olarak yüzde 60.7 ve 57.5 olarak gerçekleşmiştir. Bu açıklar AB açısından bakıldığında ancak yüzde 2 ler seviyesinde bir ticari fazlalığa tekabül etmektedir. 115