KARADAĞ ENERJİ SEKTÖRÜ RAPORU EKİM 2012

T.C. PODGORİCA BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ KARADAĞ ENERJİ SEKTÖRÜ RAPORU EKİM 2012 Sayfa: 1

İÇİNDEKİLER BÖLÜM Sayfa 1.1 GİRİŞ 1 1.2 SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER 1.2.1 Ülke Kimliği 5 1.2.2 Sosyal Göstergeler 8 1.2.3 Ekonomik Göstergeler 10 1.3 ENERJİ SEKTÖRÜNE GENEL BAKIŞ 13 1.3.1 Karadağ daki Enerji Sektörü 13 1.3.2 Ana Elektrik Paydaşları 14 1.3.3 Yenilenebilir Enerji Kaynakları Hakkında Yasal Düzenlemele 15 1.3.4 Elektrik Üretiminde Verilen Devlet Destekleri 16 1.4 YENİLENEBİLİR ENERJİ STANDARTLARI (YES) VE PROJELERİ 17 1.4.1 Hidro 17 1.4.2 Rüzgar 18 1.4.3 Biyokütle 19 1.4.4 Güneş 19 1.5 ENERJİ ALTYAPISI 1.5.1 Elektrik İletim Şebekesi 20 1.5.2. Elektrik Dağıtım Ağı 21 1.6 SORUNLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER 22 1.7 ENERJİ İSTATİSTİKLERİ 23 1.8 SONUÇ 33 Sayfa: 2

Sayfa Tablo 1 Ülke Kimliği 4 Tablo 2 Sosyal Göstergeler 6 Tablo 3 Reel Sektör 7 Tablo 4 İstihdam ve Ücretler 7 Tablo 5 Parasal Sektör 8 Tablo 6 Dış Sektör 8 Tablo 7 Kamu Maliyesi 9 Tablo 8 Merkezi Bütçe 9 Tablo 9 Kamu Borçları 9 Tablo 10 Ekonomik Göstergelerin Bölgesel Olarak Karşılştırılması 11 Tablo 11 Gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP) Büyüme Oranları 12 Tablo 12 Ortalama Gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP) Büyüme Oranları 12 Tablo 13 Yenilenebilir Enerji Üretiminde Fiyatlar 16 Tablo 14 Elektrik Arzı ve Tüketimi 26 Tablo 15 Elektrik Dengesi 27 Tablo 16 Kömür Dengesi 29 Tablo 17 Petrol Ürünleri Dengesi 31 Tablo 18 Üretim Gruplarına Göre Sanayi Üretim İndeksi 33 Tablo 19 Endüstri Ürünleri Üretim İndeksi 34 Tablo 20 Elektrik Üretim ve Tüketim Dengesi 36 Tablo 21 Sanayide Elektrik ve Yakıt Tüketimi 37 Sayfa: 3

1.2. SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER 1.2.1. Ülke Kimliği Tablo 1. Ülke Kimliği Devletin Adı Başkenti Eski Kraliyet Başkenti Yönetim Biçimi Cumhurbaşkanı Başbakan Parlemento Başkanı Lokasyon Para Birimi Cari fiyatlarla GSYH - (milyon ) Cari fiyatlarla kişi başına GSYH ( ) Karadağ Podgorica Cetinje Parlementer Demokrasi Mr. Filip Vujanovic Dr. Igor Luksic Mr. Ranko Krivokapic Güney Doğu Avrupa Euro 2007 2008 2009 2010 2011 2.681 3.086 2.981 3.104 3.272 2007 2008 2009 2010 2011 4.280 4.908 4.720 5.006 5.279 Gelir Vergisi % 9 Kurumlar Vergisi % 9 KDV Genel % 17, Turizm % 7 Nüfusun; % 74,2 sini Ortodokslar, % 17,7 sini Müslümanlar, % 3,5 ini Katolikler, 0,6 sını diğer dinlere mensup olanlar, % 1 ini Din ateistler ve % 3 ünü ise dini inançları belirlenememiş olanlar oluşturmaktadır. Üyesi olduğu uluslararası kuruluşlar Yüzölçümü Nüfus Kadın Erkek Dışarıdaki Kişi Sayısı 54.816 Yıllık Nüfus Artışı (%) 2,21 Hane Halkı Sayısı 191.047 Nüfus Yoğunluğu (km2/kişi) 44,9 kişi Mesai Saatleri ve Günleri Pazartesi Cuma /8:00-17:00 İklim Türkiye ile Saat Farkı GMT + 1 Pozisyon UN, UNODC, UNIDO, UNESCO, IAEA, CTBTO, OPCW, ICAO, WIPO, WHO, ICRC, OM, ITU, WCO, ICCROM, IPU, UPU, WMO, ILO, IMO, ITLOS, ICC, PCA, HCCH, İNTERPOL, IMF, WB, IFC, MIGA, IBRD, IDA, EBRD, UNEP/MAP, UN WTO, FAO 13.812 km² 620.029 313.793 306.236 Ilıman Akdeniz iklimi. Ortalama hava sıcaklığı yazın 27,4 C, kışın ise 13,4 C 41 52-43 42 Enlem 18 26-20 22 Boylam Sayfa: 4

Şehirler ve nüfusları Haftalık Çalışma Saati (Ortalama) Yayınlanan Gazeteler Resmi Tatil Günleri (Milli, Dini,vb tarihleriyle) Uluslararası Telefon Kodu Havaalanları Sınır Kapıları Deniz Geçitleri En Yüksek Dağı En Büyük Gölü En Derin Kanyon Milli Parklar Karadağ'ın başkenti Podgorica ve bazı şehirler arasındaki mesafe Podgorica (185.937), Niksic (72.443), Bijelo Polje(46.051) Bar (42.048), Berane (33.970), Herceg Novi (30.864) Pljevlja (30.786), Rozaje (22.964), Kotor (22.601), Ulcinj (19.921), Budva (19.218), Danilovgrad (18.472), Cetinje (16.657), Tivat (14.031), Plav (13.108), Mojkovac (8.622), Kolasin (8.380), Andrijevica (5.071), Zabljak (3.569), Pluzine (3.246), Savnik (2.070) 40 saat Pobjeda, Vijesti, Dan, Dnevne Novine 1 Ocak yeni yıl, 7 Ocak Noel ( Ortodoks ), 5 Nisan Paskalya Tatili ( Ortodoks), 1-2 Mayıs İşçi Bayramı 21 Mayıs Bağımsızlık Günü, 13 Temmuz Karadağ Milli Günü +382 Podgorica Havaalanı: (İstanbul,Frankfurt, Viyana, Roma, Londra, Moskova, Paris, Ljubljana, Belgrad, Nis, Zagreb, Budapeşte ve Zürih şehirlerine uçuş yapılmaktadır.) Tivat Havaalanı: charter uçuş ve Belgrad a direct uçuşlar Sırbistan (Rance, Cemerno, Dobrakovo, Kula, DraZenovac, Vuce) Arnavutluk (Bozaj, Sukobin, Grncar) Hırvatistan (Debeli brijeg, Kobila) Bosna-Hersek (Sitnica, Ilino brdo, Vracenovici, Krstac, Nudo, Scepan Polje, Metaljka, Sula) Bar, Kotor, Budva, Zelenika, Risan and Tivat Bobotov Kuk (Durmitor) 2.523 m Skadar - 391 km2 Tara Kanyon 1.300 m Durmitor Biogradska gora Lovcen Skadar Lake 39.000 ha 5.650 ha 6.220 ha 40.000 ha Roma - 650 km, Budapeşte - 640 km, Viyana - 790 km Zürih 1.220 km, Frankfurt 1.450 km, Paris 1.760 km Sınır Uzunluğu 614 km Demiryolu Uzunluğu 249 km (Bar-Belgrad) Sahil Uzunluğu 293 km Maksimum Deniz Suyu Sıcaklığı 27,1 C Sayfa: 5

1.2.2. Sosyal Göstergeler Tablo 2. Sosyal Göstergeler Ortalama Ömür Kadın Erkek 77,3 71,9 Okuma Yazma Oranı (%) % 96,4 Üniversiteler Yüksek Öğretimdeki Öğrenci Sayısı 25.169 (2011/12) Hastane Sayısı Doktor Başına Düşen Hasta Sayısı 485 Bin Kişiye düşen Otomobil Telefon hattı Mobil Telefon abone sayısı İnternet Abone Sayısı -Karadağ Devlet Üniversitesi (21 fakülte ve bir yüksek okul) -Donja Gorica Üniversitesi -UGD Üniversitesi -Akdeniz Üniversitesi (6 fakülte) 19 ( 18 Devlet, 1 Özel) 266 271 sabit 2.252 170.705 abone Gelen Turist Sayısı 1.373.456 (Yabancı: 1.201.099)( Yerli: 172.355) Gecelik Konaklama sayısı 8.775.171 gün, (Yabancı:7.818.803 ) (Yerli:965.368) Çalışan Kişi Sayısı (2011 Yılı) 163.082 İşsiz Sayısı (2011 Yılı) 30.552 Ortalama Brüt Ücret (Euro) 722 Ortalama Net Ücret (Euro) 484 Ortalama Emekli Aylığı (Euro) 321 Yoksulluk Oranı (%) 6,6 Toplam Borç (2011 yılı Milyon Euro) 1.955 Toplam Mevduat (2011 yılı Milyon Euro) 1.817 Cari İşlemler Dengesi (2011 yılı Milyon Euro) -633,8 Cari İşlemler Dengesi (% GDP) -19,4 Toplam Dış Ticaret Hacmi (Milyon Euro) 2.259 Dış Ticaret Dengesi (Milyon Euro) -1.306 İhracat (MilyonEuro) 476 İthalat (MilyonEuro) 1.783 Hizmet İhracatı (Milyon Euro) 847,2 Hizmet İthalatı (Milyon Euro) 316,8 Sayfa: 6

Doğrudan Yabancı Yatırım (Milyon Euro) 389,1 Kamu Gelirleri (Milyon Euro) 1.283,65 Özelleştirme Gelirleri (Milyon Euro) 15,64 Kamu Harcamaları (Milyon Euro) 1.403,17 Kamu Finansmanı Dengesi (Milyon Euro) -119,52 Merkezi Bütçe Gelirleri (Milyon Euro) 1.128,05 Merkezi Bütçe Giderleri (Milyon Euro) 1.255,42 Bütçe Açığı /Fazlası (Milyon Euro) -127,37 Kamu Borcu (Milyon Euro) 1.483,50 Yerleşik Olmayan Kişilerin Borçları (Milyon Euro) 1.063,7 Garantiler (Milyon Euro) 380,70 Eğitim Harcamaları (2010-11Yılı Milyon Euro Sağlık Harcamaları (2010-11Yılı Milyon Euro) Karayolu Uzunluğu Kişi Başına Yıllık Elektrik Tüketimi Ortalama Güneşli Gün sayısı 137,5 (% 4,3 GDP) 170,1 (% 5,2 GDP) 5.174 km 5.866 kwh 240 Gün Sayfa: 7

1.2.3. Ekonomik Göstergeler Tablo3 : Reel Sektör REEL SEKTÖR 2007 2008 2009 2010 2011 Cari fiyatlarla GSYİH - (milyon ) 2.681 3.086 2.981 3.104 3.272 Reel GSYİH büyüme (%) 7 6,9-5,7 2,5 2,5 Cari fiyatlarla kişi başına GSYH ( ) 4.280 4.908 4.720 5.006 5.279 Enflasyon-TÜFE (Dönem sonu İtibariyle yıllık büyüme (%)) 7,7 7,3 1,5 0,7 2,8 Sanayi üretimi büyüme oranı (%) 0,1-2 -32,2 17,5-10,3 İmalat sanayi büyüme oranı (%) 9,3-11,3-38,6-0,3 6,8 Turist sayısı (Kişi) 1.150.000 1.188.100 1.207.700 1.263.000 1.357.100 Turizm geliri (Milyon Euro) 480 590 597 635 n.a. Turist Gecelik Konaklama Büyüme Oranı (%) 22,9 6,8-3,1 5,5 10,2 Parekende Satış Büyüme Oranı (%) 33,5 0,0 5,1 13,9 20,8 Telekominikasyon- (Mobil Endüstrisi) Büyüme Oranı (%) 35,1 55,7 13,5 8,3 42 İnşaat Sektörü Büyüme Oranı (%) -3,2 45,7-21,5 13,1 10,2 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Tablo4 : İstihdam ve Ücretler İSTİHDAM VE ÜCRETLER 2007 2008 2009 2010 2011 Çalışan Kişi Sayısı 156.408 166.221 174.152 161.742 163.082 Çalışan Kişi Sayısı Büyüme Oranı (%) 3,7 6,3 4,8-7,1 0,8 İşsiz sayısı 31.469 28.378 30.169 32.106 30.552 İşsizlik oranı (%) 13,6 12,2 13 13,8 13,2 Ortalama Brüt Ücret (Euro) 497 609 643 715 722 Ortalama net ücret (Euro) 338 416 463 479 484 Aylık Ortalama Brüt Ücret (Brüt Artış %) 31,8 22,5 5,6 11,2 1,0 Ortalama Yaşlılık Emekli Maaşı (Euro) 190 250 300 309 321 Ortalama Emeklilik Maaşı (Euro) 159 209 253 261 273 Sosyal Harcamalar İndeksi 0,26 0,25 0,26 0,24 Verilen Çalışma İzni Sayısı 39.247 58.34 17.108 14.596 19.469 Yoksulluk Oranı 8,0 4,9 6,8 6,6 İnsani Gelişme İndeki 0,767 0,771 0,768 0,769 0,771 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Sayfa: 8

Tablo5 : Parasal Sektör PARASAL SEKTÖR 2007 2008 2009 2010 2011 Toplam Borç (Milyon Euro) 2.245,7 2.797,5 2.397,7 2.199,9 1.955,8 Hanehalkı Kredileri (Milyon Euro) 794,1 1.037,5 919,3 863,6 833,7 Takipteki Krediler (Milyon Euro) 71.0 201,4 324,2 461,3 303,7 Takipteki Krediler (Toplam Borç içerisindeki %) 3,2 7,2 13,5 21,0 15,5 Toplam Mevduat (Milyon Euro) 2.091,1 1.990,6 1.824,7 1.789,9 1.817,1 Finansal Olmayan Kurumların Mevduatı (Milyon Euro) 1.071,8 1.134,1 980,8 838,1 783,6 Hanehalkı Tasarrufu (Nominal Büyüme Oranı %) 1.019,3 856,5 843,9 951,9 1.033,5 Mevduat Büyüme Oranı (Dönem Sonu) 3,4 4,1 3,9 3,3 3,0 Borç Verme Faiz Oranı (Dönem Sonu) 9,3 9,4 9,4 9,6 9,7 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Tablo6 : Dış Sektör DIŞ SEKTÖR 2007 2008 2009 2010 2011 Cari işlemler dengesi (Milyon Euro) - 1.058,7-1.560,7-881,3-764,2-633,8 Cari işlemler dengesinin GSYH'ye Oranı (%) -39,5-50,6-29,6-24,6-19,4 Toplam Dış Ticaret Hacmi (Milyon Euro) 2.511,2 2.926,1 1.914,2 1.980,4 2.592,2 Dış Ticaret Dengesi (Milyon Euro) - - - -2.025,3-1.321,6 1.544,4 1.267,2 1.306,1 Dış Ticaret Dengesinin GSYH'ye Oranı (%) -57,6-65,6-44,3-40,8-39,9 İhracat (Milyon Euro) 483,6 450,4 296,3 356,6 476,5 İhracatın GSYH'ye Oranı (%) 18,0 14,6 9,9 11,5 14,6 İthalat (Milyon Euro) 2.027,8 2.475,7 1.617,9 1.623,8 1.782,6 İthalatın GSYH'ye Oranı (%) 75,6 80,2 54,3 52,3 54,5 Hizmet İhracatı (Milyon Euro) 673,0 750,6 680,5 747,0 847,2 Hizmet İhracatının GSYH'ye Oranı (%) 25,1 24,3 22,8 24,1 25,9 Hizmet İthalatı (Milyon Euro) 277,9 404,9 330,9 336,8 316,8 Hizmet İthalatının GSYH'ye Oranı (%) 10,4 13,1 11,1 10,8 9,7 Doğrudan Yabancı Yatırım (Milyon Euro) 567,8 581,9 1.066,5 552,1 389,1 Doğrudan Yabancı Yatırımın GSYH'ye Oranı (%) 21,2 18,9 35,8 17,8 11,9 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Sayfa: 9

Tablo7 : Kamu Maliyesi KAMU MALİYESİ 2007 2008 2009 2010 2011 Kamu Gelirleri (Milyon Euro) 1.327,45 1.544,44 1.352,97 1.314,33 1.283,65 Kamu Gelirlerindeki Büyüme Oranı (%) 35,8 16,3-12,4-2,9-2,3 Kamu Gelirlerinin GSYH'ye Oranı (%) 49,52 50,05 45,39 42,34 39,22 Özelleştirme Gelirleri (Milyon Euro) 78,67 15,97 28,75 27,42 15,64 Özelleştirme Gelirlerinin GSYH'ye Oranı (%) 2,94 0,52 0,96 0,88 0,48 Kamu Harcamaları (Milyon Euro) 1.159,26 1.556,50 1.522,27 1.465,41 1.403,17 Kamu Harcamalarının Büyüme Oranı (%) 27,5 34,3-2,2-3,7-4,2 Kamu Harcamalarının GSYH'ye Oranı (%) 43,25 50,44 51,07 47,21 42,87 Kamu Sektöründeki Personel Maaşlarının GSYH'ye Oranı (%) 10,7 10,2 10,1 10,2 12,4 Sermaye Bütçesinin GSMH içerisindeki Payı (%) 7,0 7,6 7,5 4,7 3,6 Kamu Maliyesi Dengesi (Milyon Euro) 168,19-12,07-169,31-151,08-119,52 Kamu Maliyesi Dengesinin GSYH'ye Oranı (%) 6,27-0,39-5,68-4,87-3,65 Birincil Bütçe Açığının GSYH'ye Oranı (%) 7,28 0,38-4,82-3,86-2,20 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Tablo8 : Merkezi Bütçe MERKEZİ BÜTCE 2007 2008 2009 2010 2011 Merkezi Bütçe Gelirleri (Milyon Euro) 1.128,30 1,287,20 1.169,27 1.140,36 1.128,05 Merkezi Bütçe Gelirlerinin Büyüme Oranı (%) 31,0 14,1-9,2-2,5-1,1 Merkezi Bütçe Gelirlerinin GSYH'ye Oranı (%) 42,09 41,72 39,22 36,74 34,47 Merkezi Bütçe Giderleri (Milyon Euro) 951,34 1.272,03 1.299,59 1.252,60 1.255,42 Merkezi Bütçe Giderlerinin Büyüme Oranı (%) 20,9 33,7 2,2-3,6 0,2 Merkezi Bütçe Giderlerinin GSYH'ye Oranı (%) 35,49 41,22 43,6 40,35 38,36 Bütçe Fazlası / Açığı (Milyon Euro) 176,96 15,17-130,33-112,24-127,37 Bütçe Fazlası / Açığının GSYH'ye Oranı (%) 6,60 0,49-4,37-3,62-3,89 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Tablo9 : Kamu Borçları KAMU BORÇLARI 2007 2008 2009 2010 2011 Kamu Borçları (Milyon Euro) (Dönem Sonu) 737,2 894,7 1.140,20 1.270,70 1.483,50 Kamu Borçlarının GSYH'ye Oranı (%) (Dönem Sonu) 27,50 29,00 38,25 40,94 45,33 Yerleşik Olmayanlara Borç (Milyon Euro) (Dönem Sonu) 275,10 413,00 440,30 358,30 419,80 Garantiler (Milyon Euro) (Dönem Sonu) 118,60 62,60 149,90 355,60 380,70 Garantilerin GSYH'ye Oranı (%) (Dönem Sonu) 4,42 2,03 5,03 11,46 11,63 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Sayfa: 10

Tablo10 : 2011 Yılı Ekonomik Göstergelerin Bölgesel Olarak Karşılaştırılması Kişi Başına Milli Gelir Nominal (USD) Kişi Başına Milli Gelir PPP Nominal (USD) Ortalama Net Kazançlar Nominal (Euro) Ortalama Emekli Aylığı (Euro) İşsizlik oranı (%) Yoksulluk Oranı (2010) İnsani Gelişme İndeki (184 Ülke İçerisinde) İnsani Gelişme İndeki Kamu Harcamalarının GSYH'ye Oranı (%) Kamu Maliyesi Açığının GSYH'ye Oranı (%) Kamu Borçlarının GSYH'ye Oranı (%) Katma Değer Vergisi Oranı (%) Gelir Vergisi Oranı (%) Kurumlar Vergisi Oranı (%) Karadağ Sırbistan Bosna Hersek Hırvatistan Slovenya Makedonya Arnavutluk Romanya Bulgaristan Slovakya Çek Cumhuriyeti Macaristan 6.510 5.269 4.409 13.754 22.851 4.460 3.678 7.538 6.325 16.579 18.961 12.475 11.200 10.700 8.200 18.300 29.100 10.400 7.800 12.300 13.500 23.384 25.934 19.647 484 396 417 751 976 274 352 354 340 635 547 522 272 211 176 307 581 148 175 125 170 362 425 296 11,6 19,2 17,9 18,7 11,9 13,5 7,8 11,4 32,2 13,4 6,7 11,3 6,6 9,2 14 11,1 8 12,4 13,8 10,6 19 7,2 5,5 6,4 54 59 74 46 21 78 70 50 55 35 27 38 0,771 0,766 0,733 0,796 0,884 0,728 0,739 0,781 0,771 0,834 0,889 0,816 42,9 42,8 49,6 41,4 46,7 29,4 37,9 35 33,4 38,3 45 50,7-4,0-3,7-3,4-5,7-6,1-3,7-4,4-2,5-2,5-5,8-4,1 3,6 45,3 44,0 39,5 47,5 43,6 59,3 34,4 17,7 26,3 44,9 41,1 76,1 17 & 7 18 17 23 20 & 8,5 20 24 & 9 20 18 20 20 25 Kaynak: IMF -Dünya Ekonomik Görünümü, Avrupa Komisyonu, OECD 9 14 5 45 41 10 16 10-15 10 22 23 31 9 10 10 20 20 10 16 10 10 21 20 16 Sayfa: 11

Tablo11: Gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP) Büyüme Oranları 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Arnavutluk 5,9 7,5 3,1 3,5 2,5 3,5 Bosna Hersek 6,2 5,7-2,9 0,7 2,2 3,0 Bulgaristan 6,4 6,2-5,5 0,2 2,5 3,0 Hırvatistan 5,1 2,2-6,0-1,2 0,8 1,8 Çek Cumhuriyeti 6,1 2,5-4,1 2,3 2,0 1,8 Macaristan 0,8 0,8-6,7 1,2 1,8 1,7 Makedonya 6,2 5,0-0,9 1,8 3,0 3,7 Karadağ 10,7 6,9-5,7 1,1 2,1 3,5 Romanya 6,3 7,3-7,1-1,3 1,5 3,5 Sırbistan 5,4 3,8-3,5 1,0 2,0 3,0 Slovakya 10,5 5,8-4,8 4,0 3,3 3,3 Slovenya 6,8 3,7-8,1 1,2 1,9 2,0 EU-27 3,3 0,7-4,2 1,8 1,7 1,4 Euro Bölgesi 3,0 0,4-4,3 1,8 1,6 1,1 Kaynak: IMF -Dünya Ekonomik Görünümü, Avrupa Komisyonu, OECD Tablo12 : Ortalama Gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP) Büyüme Oranları 2007-2008 2009 2010-2012 Krizden Önce Kriz Yılı Krizden Sonra Arnavutluk 6,72 3,14 3,17 Bosna Hersek 5,95-2,95 1,97 Bulgaristan 6,32-5,48 1,88 Hırvatistan 3,61-5,99 0,44 Çek Cumhuriyeti 4,30-4,15 2,05 Macaristan 0,80-6,69 1,57 Makedonya 5,58-0,90 2,86 Karadağ 8,80-5,70 2,22 Romanya 6,83-7,08 1,24 Sırbistan 4,60-3,50 2,00 Slovakya 8,17-4,78 3,52 Slovenya 5,25-8,08 1,70 Kosova 6,59 2,90 4,77 EU-27 1,99-4,21 1,63 Euro Bölgesi 1,70-4,25 1,50 Kaynak: IMF -Dünya Ekonomik Görünümü, Avrupa Komisyonu, OECD Sayfa: 12

Karadağ ın Enerji Sektörü Hakkında Genel Bilgi Bir ülkede enerji sektörünün gelişim düzeyi doğrudan ekonomik sistemi ve yaşamın genel kalitesini etkilemektedir. Bu nedenle enerji sektörünün gelişimi. öz kaynakların daha iyi ve verimli kullanımına dayanarak gerçekleşmesini beklemek doğaldır. Karadağ ın AB ye üyelik müzakereleri başladı. Enerji Topluluğu Antlaşması bulunmaktadır Enerji Doğal kaynakları Hidroelektrik, Linyit,Biyokütle ve Güneş Radyosyonu dur. Elektrik Üreticileri : 2 adet HES (Hidro Elektrik santral), 1 adet Termik santral, 7 adet küçük HES (836 MW) Geçtiğimiz 30 yıl içinde yeni bir santral kurulmadı, Isınma için linyit ve biomass enerji kaynakları (Orman ve tahıl ürünleri) kullanılmaktadır. Gaz şebekesi bulunmamaktadır. Enerji ve kaynaklarının verimli kullanılması ve temininde güvenliğin artırılması önem arzetmektedir. Sayfa: 13

1.3.1. Ana Elektrik Paydaşları EPCG (DSO *, üretici ve kamu tedarikçisi) CGES (TSO) Mevcut Üretim EPCG tarafından yapılmaktadır. Firmanın hissedarları (% 55 Devlet, % 44 İtalyan A2A Firması ve % 1 özel Sektör) 2009 yılında kuruldu. Firmanın hissedarları (% 55 Devlet, % 22 İtalyan Terna Firması ve % 23 özel Sektör) REA (Enerji Düzenleme Ajansı) 2003 yılında bağımsız bir organ olarak kuruldu. Hükümetin düzenleyici kurumu. COTEE (Pazar operatörü) Bağımsız bir devlet organı olarak 2011 yılında kurulan kuruldu ve Hükümetin düzenleyici kurumudur. Dağıtım sistem operatörünün2012 yılında EPCG ayrılması öngörülmektedir. HPP Piva TPP Pljevlja Sayfa: 14

1.3.2. Yenilenebilir Enerji Kaynakları (YEK) Yasal Düzenleme YEK için yasal ve düzenleyici çerçeve Karadağ da Enerji sektörünün özellikle yenilebilir enerji yatırımlarının, ekonomik büyüme için önemli bir itici güç olarak kabul edilmiştir. Karadağ 2003 yılında enerji sektöründeki önceliklerini 3 ana grupta ele almıştır. Arz güvenliği, Sürdürülebilir enerji büyüme, Rekabetçi bir enerji piyasası, Enerji Kanunu (2010),elektrik,ısıtma ve soğutma sektörlerinde son direktif 2009/28/EC göre uygulanmaktadır. Bunlar; Üretilen enerji için teşvikler ve kojenerasyon, Yek lerden üretilen enerji için uluslar arası Pazar, Enerji Kaynağı Garantisi (Guarantee of Origin GoO), İmtiyazlı üreticiler, Ortak projeler ve ortak destek programları, Yek ler için AB uyum kriteri olan Yenilenebilir Enerji Eylem Planı (NREAP) dayalı programlar uygulamak Sayfa: 15

1.3.3. Elektrik Üretiminde Destekler Yenilenebilir enerji üretiminde FiT (şebekeye satış tarifesi) iki şekilde belirlenmiştir: Özel Üretici Firmalar Karadağ Hükümeti Özel üretici firmaları için tüm yenilenebilir enerji alımlarında 12 yıl garanti verilmektedir. Tablo13 : Yenilenebilir Enerji Üretiminde Uygulanacak Fiyatlar Yenilenebilir Enerji Kaynağına Dayalı ÜretimTesis Tipi Uygulanacak Fiyatlar (Euro cent/kwh) 1 Küçük Hidroelektri küretim tesisi 3 GWh'a kadar 10,44 3 arası 15 GWh 7,44 15 GWh büyük 5,04 2 Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisi 9,6 3 Biyo kütleye dayalı üretim tesisi Ahşap ve tarımdan 13,71 Ağaç işleme sanayii 12,31 4 Güneş enerjisine dayalı üretim tesisi 15 5 Enerji atıkları 9 6 Çöp gaz ıelektriks antralleri 8 7 Biyogaz 15 Isı üretimi için destek programının henüz tanımlanmamıştır. Sayfa: 16

1.4.1. Hidro Projeler ve Potansiyeller Hidro Potansiyeller Karadağ ın 10 uncu Su Yönetim Planında da belirtildiği üzere, Karadağ ın toplam hidro potansiyelinin kullanımı % 17 dir. Karadağ Hidrometeoroloji Enstitüsü,2007 yılından beri 50 yerde Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP ) ve NOR ile Karadağ da küçük hidro elektrik santraller (khes) konusunda sürekli çalışmalar yapmaktadır. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Karadağ da 13 belediyede, 87 lokasyonda Hidropotansiyel ölçümleri yapmış ve Küçük HES'ler için tescil gelişimi yapılmıştır. Mevcut Küçük Hidroelektrik Santrallar Piva Hidroelektrik Santralinin modernizasyonu Perucica Hidroelektrik Santralinin ikinci aşamasının modernisazyonu Komarnica HidroElektrik Santralı Toplama Hes Teknik Özellikler Toplam kurulu güç: 168MW (2 x 84MW) Yıllık üretim 232 GWh Yatırım: 160 Milyon Euro Komarnica Kanyonu, Baraj Mevkii Sayfa: 17

Moraca HidroElektrik Santralları Teknik Özellikler 4 adet HES, Toplam kurulu güç: 242MW Yıllık üretim 620-720 GWh Yatırım: 540 Milyon Euro Küçük HidroElektrik Santralları Karadağ da küçükhes lerin yapımı konusunda 2008-2010 yılları arasında 2 defa ihaleve 13 adet te imtiyaz özleşmesi imzalanmıştır. İnşaatı planlanan 35 küçük Hes lerin güçü 100 MW ve yıllık üretimi 300 GWh tır. Üretim 2012-2014 yılları arasında başlayacaktır. İlgili Bakanlık tarafından yapılan açıklamaya göre imtiyaz sözleşmesine dayalı 8 adet inşaat ruhsatı verilmiştir. Küçük Hes lerin toplam yatırım tutarı 140 Milyon Euro dur. Yeni Küçük HES lerin kurulması mevzuatına göre; Gücü1 MW tan az olan 4 adet enerji izni verilmiştir. Her birinin yatırım tutarı 1.2 Milyon Euro dur. Sayfa: 18

1.4.2. Rüzgar Enerjisi Projeleri 2010 yılında, devlet arazisi üzerinde kiralama yöntemi ile 2 adet rüzgar çiftliğinin (WPPKrnovo WPP Možura) kurulması için sözleşme imzalandı. WPP Krnovo - "Mitsubishi Heavy Industries (Japonya) -Ivicom Danışmanlık (Avusturya) " firmaları ile sözleşme imzalanmıştır. WPP Možura - "Fersa (İspanyol)- Celebic (Karadağ)" firmaları ile sözleşme imzalanmıştır. Rüzgar Enerjisi projelerinin geliştirilmesi aşaması: Elektrik şebekesine bağlantı Çevresel etki değerlendirmesi Elektrik içine rüzgar çiftlikleri entegrasyonu çalışması (Karadağ Elektrik Dağıtım Şirketi (CGES) ve Avrupa Yatrım Bankası (EBRD) tarafından yapılmıştır. RÜZGAR ENERJİSİ ÇİFTLİKLERİ Možura Krnova BELEDİYE Ulcin Bar GÜCÜ (MW) Niksic 2.0- Savnik 2.4 SAYISI YATIRIM (Milyon Euro) KURULU GÜÇ (MW) ÜRETİM (GWh) 2 23 70 46 97 27-30 100 72 160 Sayfa: 19

1.4.3. Biyokütle Enerji Santrallari Orman Biyokütle Bölgesel ısıtmada mikro odunsu biyokütle enerjisi kurulu yerler Pljevlja, kurulu güç 18 MWth Mojkovac, Berane ve Kolasin Brezna da Talaş Tepesi Palet ve briket üretim Kapasitesi Pljevlja(50.000 Tann), Brezna(15.000 Tann), Bijelo Polje (700 Tann) Diğer Biyokütle Podgorica da Çöp gazı üzerine Kojenerasyon santrali Çöp Gazı (Podgorica) "Plantaze" de katı atıklardan yakıt briketi üretimi Podgorica da 560 kw gücünde hayvan atıklarından biyogaz üretimi için enerji izin lisansı verilmiştir. Sayfa: 20

1.4.4. Güneş Enerjisi Projeleri Karadağ merkez ve güney bölgesinde Yüksek güneşlenme (örn. Podgorica 1600 kwh/m2) Şehirlerde ve kırsal kesimlerde rüzgar enerjisi için potansiyel bölgelerin kayıt altına alınmıştır. Örnek: Güneş projesi Boyutu : 4 10 m 80 m, çatı 8o Yönelimi : doğu-batı Kurulu güç: 414 kwp Ulcinj Belediyesi Güneş Bölgeleri Tuzi Güneş-kollektörleri Sayfa: 21

1.5.1 Elektrik İletim Şebekesi İtalya-Karadağ Arasında Denizaltı İyon Hattı Denizaltı Kablosu : 375 km Kapasitesi : 1000 MW HVDC bipolar kablo : 2x500 MW Yatırım Tutarı :700 Milyon Euro, Proje Terna (İtalya) firması ve ve Karadağ Elektrik Dağıtım Şirketi (CGES) arasında 2010 yılı Kasım ayında imzalanmıştır. Operasyon başlangıç tarihi :2015 Karadağ da Ara bağlantı ve İletim Hatları Podgorica-Tiran Hattı: 400 kv(2011 yılında bitirildi) Karadağ Kıyısı Pljevlja Enerji Nakil Hattı : 400 kv Yatırım: 90 Milyon Euro Detaylı mekansal plan 2011 yılında bitirildi. 2 2015 yılında İletim elektrik şebekesi Kıyıda Trafo Merkezi: Yüksek gerilimli doğru akım (HVDC) bipolar kablo : 2x500 MW Yatırım Tutarı :700 Milyon Euro, Krnova Rüzgar Enerji Santrali ve Komarnica HES bağlantısı için 400/110 kv gücünde Brezna Trafo yapılmıştır Sırbistan ve Bosna-Hersek arasında arabağlantı hatları Sayfa: 22

1.5.2.Elektrik Dağıtım Şebekesi Dağıtılmış Üretim Kaynakları Karadağ'da elektrik şebekesi üzerinde dağıtılmış enerj kaynağının bağlantısı için, GEF(global environment facility- Küresel çevre tesisi)-undp(united Nations Development Programme - Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı ) tarafından çalışma yapılmıştır. Elektrik şebekesi üzerindeki kaynakların dağıtım bağlantıları için tavsiyelerde bulunulmuştur. Kırsal alanda yüksek RES potansiyellerine ulaşmak için elektrik ağının geliştirilmesi Örnek: Bistica (BE) Planlanan:8 Küçük Hidroelektrik Santraller (shpps) Kurulu Güç: 10,2 MW Mevcut ızgara için bağlantı yatırımı: 1.7 Milyon Euro Peras taki Elektrikli Araçlar Sayfa: 23

1.6 SORUNLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER 1.6.1. Yatırım Riski ve Devam Eden Çözümler En büyük potansiyele sahip Yerel yönetimler, sürdürülebilir enerji projelerinin geliştirlmesi için finansman ve kapasiteye sahip değiller. Bir Çözüm Örneği: Kolasin Sürdürülebilir enerji geliştirmenor 2012-2014) YEK lerin planlanması ve gerçekleştirilmesi için uygulama teknikleri ve yerel yönetimler ile enerji verimliliği konusunda çalışmas Yerel düzeyde enerji sektöründe Koordinasyon bağış faaliyetleri KolasinBelediyesi topraklarında küçük Hidroelektrik Santrallerin geliştirilmesi Hidro potansiyeli yüksek, ancak Karadağ da (yeraltı ve yerüstü) kayıtlı hiçbir ulusal su kullanımı ve potansiyeli bulunmamaktadır. Bir Çözüm Örneği: Karadağ'da küçük su akıntılarının kayıt altına alınması (EBRD 2011-2012) YEK lerin planlanması ve gerçekleştirilmesi için uygulama teknikleri ve yerel yönetimler ile enerji verimliliği konusunda çalışması Küçük hidroelektrik santrallerinin inşaatı için küçük su akıntılarının 1 yıl süreyle hidrolojik ölçümlerinin yapılması Su akıntıları ve özelliklerinin Coğrafi Bilgi Sistemlerne (Geographic Information Systems-GIS) anlık olarak kayıt altına alınması Sayfa: 24

1.6.2. Planlanan Çözümler Elektrik Dağıtım Şebekesi: Elektrik dağıtım şebekesi RE üreticilerinin bağlantısını sağlamak için yeniden yapılandırılmalı ve genişletilmelidir. Potansıyel çözüm örneği: Yüksek YEK potensiyel bölgelerinde ana giderleri hatlarının inşaatı DSO/TSO uzun vadeli planlarda öngörülen ya da dahil olması için ihtiyaç duyulan dağıtım ağı çalışması tarafından (GET UNDP) analiz edildiği gibi, YEK üreticilerinin bağlantısı için gerekli 35 kv veya 110 kv hatlarının inşaatı Isı üretimi için elektrik, kalitesiz (verimsiz) soba ve biyokütle kullanımı Bir çözüm örneği: Karadağ da odun enerji piyasasının gelişimi (LUX 2011-2013) Odunsu biyokütle pazarı geliştirmek için potansiyel ve zorluklar çalışması Odun yakıt üretim tesislerini geliştirmek için ağaç işleme sanayi yardımı Kamu tesislerinde kullanılan odun sobalarının değiştirilmesi Karadağ daki odun tüketimi istatistiklerinin geliştirilmesi Sayfa: 25

1.7. ENERJİ İSTATİSTİKLERİ Üretim: Karadağ da elektrik üretimi için büyük hidroelektrik potansiyele sahip olan en önemli kaynağı; Zeta, Piva, Tara, Moraca, Lim, Cehotina ve İbar nehirleri kolları ile birlikte oluşturmaktadır. Toplam potansiyelin %17 sini Zeta ve Piva nehirleri oluşturmaktadır. Hidro elektrik enerji üretiminde çoğunlukla HES "Perucica" ve HES "Piva", termal enerj üretiminde ise TS "Pljevlja" da yer almaktadır. 2010 yılında Karadağ da enerji tüketicilerinin güvenliği ve elektrik sisteminin operasyonel güvenliği yüksek seviyede gerçekleşmiştir. 2010 yılında Karadağ'da toplam elektrik enerjisi üretimi 2009 yılına göre % 45 artarak 4022 GWh olarak gerçekleşmiştir. Üretimin daha yüksek seviyede olmasının temel nedenlerinden biri, 2009 yılında 6 aylık bir gecikmeden sonra, TS Pljevlja da standart koşullar altında gerçekleştirilen daha yüksek üretim seviyesidir. TS Pljevlja daki üretim geçen yıla göre % 84 (583 GWh) artarak 1.272 GWh olarak gerçekleşmiştir. 2010 yılında elektrik üretimindeki bu artış olumlu hidrolojik koşullardan ve TS Pljevlja da üretimin normale dönmesinden kaynaklanmaktadır. Sonuç olarak dışa bağımlılığında da bir azalma kaydedilmiştir Tüketim: 2010 yılında enerji amaçlı elektriğin nihai tüketimi geçen yıla göre % 6 (194 GWh) artarak 3211 GWh olarak gerçekleşmiştir. Bu yılda sanayi sektöründeki tüketim geçen yıla göre % 20 artarak 1581 GWh olarak gerçekleşmiş ve nihai tüketim içindeki payı % 49 dur. Evlerdeki tüketim ise 1280 GWh olarak gerçekleşmiş ve geçen yıla göre %1 oranında bir büyüme kaydedilmiş olup nihai tüketim içindeki payı % 39.86 dur. 2010 yılında inşaat sektörü, ulaştırma ve tarım sektörünün enerji tüketimi 68 GWh olmuştur ve nihai tüketim içindeki payı % 2.11 olmuştur. Geçen yıla göre 5 GWh olarak bir büyüme gerçekleşmiştir. Diğer tüketicilerin kullanımı ise 282 GWh olmuş ve nihai tüketim içindeki payı ise % 8.78 olarak gerçekleşmiştir Bir önceki yılda gerçekleşen tüketim ile karşılaştırıldığında %24 oranında (89 GWh) azalma görülmektedir. Sayfa: 26

Kömür Sektörü Kömür üretimi, Kömür Madeni AD "Pljevlja" da çıkarılmakta olup Kömür Enerji Dengesi, Eurostat ve Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) tarafından belirlenen yönetmeliklere uygundur. Çıkarılan kömürün %95 i "Pljevlja" santralindeki enerji üretiminde. %4-5 I ise nihai tüketimde kullanılmaktadır. 2010 yılında sanayi sektöründeki kömür tüketimi geçen yıla gore %75 daha fazla olup 265 TJ tutarında gerçekleşmiştir. Nihai tüketimdeki payı %51 dir. 2010 yılında hane halkı sektöründeki tüketim 254 TJ e olup geçen yılda gerçekleşen tüketim ile karşılaştırıldığında %47 lik bir düşüş kaydedilmiştir. Nihai tüketimindeki payı ise % 48 dir. Sayfa: 27

Tablo 14. Karadağ Elektrik Arz ve Tüketimi KARADAĞ ELEKTRİĞİ ARZ VE TÜKETİM DENGESİ 2006 2007 2008 2009 2010 TEDARİK VE TÜKETİM GWh TJ GWh TJ GWh TJ GWh TJ GWh TJ İLK ÜRETİM Dönüşüm Çıktısı 2.952 10.627 2.144 7.718 2.828 10.181 2.760 9.936 4.022 14.479 Hidro Elektrik Santralleri 1.750 6.300 1.284 4.622 1.539 5.540 2.071 7.456 2.750 9.900 Termo Elektrik Santralleri 1.202 4.327 860 3.096 1.289 4.640 689 2.480 1.272 4.579 İthalat 1.728 6.221 2.167 7.801 1.571 5.656 1.151 4.144 732 2.635 İhracat 72 259 108 389 108 389 172 619 483 1.739 Transit Giriş 505 1.818 1.281 4.612 1.521 5.476 2.027 7.297 0 0 Transit Çıkış 505 1.818 1.281 4.612 1.521 5.476 2.027 7.297 0 0 Diğer Ülkelerden Alınan 1.201 4.324 1.176 4.234 1.221 4.396 1.184 4.262 1.204 4.334 Diğer Ülkelere Verilen 991 3.568 648 2.333 908 3.269 1.108 3.989 1.451 5.224 Stok Değişimleri 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Deniz Bunkerleri 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Toplam Kullanılabilir Enerji 4.818 17.345 4.731 17.032 4.604 16.574 3.815 13.734 4.024 14.486 Dönüşüm Girdisi 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Hidro Elektrik Santralleri 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Termo Elektrik Santralleri 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Dönüşüm İçin Diğer Santraller 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Enerji Çeşitleri Tüketimi 112 403 105 378 141 508 81 292 146 526 Hidro Elektrik Santralleri 5 18 11 40 7 25 10 36 10 36 Termo Elektrik Santralleri 107 385 94 338 134 482 71 256 136 490 Dönüşüm İçin Diğer Santraller 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Dağıtım ve Transfer Kayıpları 850 3.060 688 2.477 725 2.610 717 2.581 667 2.401 Nihai Tüketim için Mevcut Stok 3.856 13.882 3.938 14.177 3.738 13.457 3.017 10.861 3.211 11.560 Nihai Enerji Tüketimi 3.855 13.878 3.938 14.177 3.738 13.457 3.017 10.861 3.211 11.560 Sanayi 2.393 8.615 2.431 8.752 2.130 7.668 1.315 4.734 1.581 5.692 İnşaat 6 22 7 25 8 29 8 29 8 29 Ulaşım 23 83 24 86 22 79 18 65 22 79 Hane 1.097 3.949 1.128 4.061 1.178 4.241 1.268 4.565 1.280 4.608 Tarım 27 97 28 101 36 130 37 133 38 137 Diğer Tüketiciler 309 1.112 320 1.152 364 1.310 371 1.336 282 1.015 Sayfa: 28

Tablo 15. Karadağ'ın Elektriğinin Dengesi 2005 2006 2007 2008 2009 2010 KARADAĞ'IN ELEKTRİK DENGESİ Toplam Elektrik Toplam Elektrik Toplam Elektrik Toplam Elektrik Toplam Elektrik Toplam Elektrik GWh GWh GWh GWh GWh GWh Üretim 0 0 0 0 0 0 Diğer kaynaklardan 247 210 528 313 76-247 İthalat 1.587 1.728 2.167 1.571 1.151 732 İhracat -44-72 -108-108 -172-483 Uluslararası Yardımcı Gemiler 0 0 0 0 0 Stok değişimi 0 0 0 0 0 0 İÇ TEDARİK 1.790 1.866 2.587 1.776 1.055 2 Transferler 1.866 1.750 1.284 1.539 2.071 2.750 istatistiksel fark 0 0 0 0 0 0 DÖNÜŞÜMLER 998 1.202 860 1.289 689 1.272 Termik santraller (Ana üreticiler) 998 1.202 860 1.289 689 1.272 Termik santraller (Otoprodüktör) 0 0 0 0 0 0 Kojenerasyon (CHP) fabrika (Ana üreticiler) 0 0 0 0 0 0 Kojenerasyon (CHP). fabrika(otoprodüktör) 0 0 0 0 0 0 Sadece ısı fabrikaları (Ana üreticiler) 0 0 0 0 0 0 Sadece ısı fabrikaları (Otoprodüktör) 0 0 0 0 0 0 Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri 0 0 0 0 0 0 Petrol rafinerileri 0 0 0 0 0 0 Diğer dönüşüm sektörü 0 0 0 0 0 0 ENERJİ SEKTÖRÜ 114 112 105 141 81 146 Kömür madenleri 0 0 0 0 0 0 Termik santraller ve CHPs 108 107 94 134 71 136 Termik santraller (Otoprodüktör) 0 0 0 0 0 0 Sadece ısı fabrikaları (Otoprodüktör) 0 0 0 0 0 0 Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri 0 0 0 0 0 0 Hidro elektrik santralleri 6 5 11 7 10 10 Dağıtım kayıpları -775-850 -688-725 -717-667 SON TÜKETİM 3.765 3.856 3.938 3.738 3.017 3.211 SANAYİ SEKTÖRÜ 2.607 2.709 2.758 2.502 1.694 1.581 Demir ve çelik 142 202 182 228 123 82 Kimya ve petrokimya 2 12 0 0 380 1 Besleme stokları 0 0 0 0 379 0 Demirdışı metaller 1.895 1.912 1.942 1.676 966 1.241 Metalik olmayan mineraller 3 1 0 0 1 0 Ulaştırma ekipmanları 6 7 0 9 7 6 Makinalar 6 0 0 4 9 0 Sayfa: 29

YILLAR 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Toplam Toplam Toplam Toplam Toplam Toplam KARADAĞ'IN ELEKTRİK Elektrik Elektrik Elektrik Elektrik Elektrik Elektrik DENGESİ GWh GWh GWh GWh GWh GWh Madencilik ve Taşocakçılığı 7 10 34 35 6 5 Gıda ve tütün 15 14 12 20 29 28 Kağıt. kağıt hamuru ve baskı 3 2 0 1 1 1 Ağaç ve ağaç ürünleri 9 9 0 8 9 7 İnşaat malzemeleri 2 1 0 0 0 0 Tekstil ve Deri 2 1 0 0 0 0 Belirtilmeyen 516 538 588 521 164 210 TAŞIMA 23 23 24 22 18 22 Uluslararası sivil havacılık 0 0 0 0 0 0 İç Hatlar Hava Taşımacılığı 0 0 0 0 0 0 Yol 0 0 0 0 0 0 Demiryolu 23 23 24 22 18 22 Boru hattı taşımacılığı 0 0 0 0 0 0 Dahili navigasyon 0 0 0 0 0 0 Belirtilmeyen 0 0 0 0 0 0 DİĞER SEKTÖRLER 1.135 1.124 1.156 1.214 1.305 1.608 Tarım 26 27 28 36 37 38 Ticaret ve kamu hizmetleri 0 0 0 0 0 0 Yerleşim 1.109 1.097 1.128 1.178 1.268 1.280 Belirtilmeyen 0 0 0 0 0 290 OLMAYAN ENERJİ KULLANIMI 0 0 0 0 0 0 Sanayi / dönüşüm / enerji 0 0 0 0 0 0 ulaşım 0 0 0 0 0 0 Diğer sektörler 0 0 0 0 0 0 Sayfa: 30

Tablo 16. Karadağ'ın Kömür Dengesi KARADAĞ'IN KÖMÜR DENGESİ Topla m Kömü r Antrasi t 2009 YILI 2010 YILI Kok Kahveren Kahverengi Linyi Antras Kömür Kömür t Toplam gi it ü Kömür Kömür Üretim 957 - - 957-1.938 - - Linyi t Kok Kömür ü 1 2 3 4 1 2 3 4 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1.93 8 - Diğer kaynaklardan - - - - - - - - - - İthalat 38-3 35 - - - - - - - - - - İhracat 58 - - 58-69 - - 69 - Uluslararası Yardımcı Gemiler - - - - - - - - - - Stok değişimi - - - - - - - - - - 1.86 İÇ TEDARİK 937-3 934-1.869 - - 9 - Transferler - - - - - - - - - - istatistiksel fark - - - - - - - - - - - 1.85 DÖNÜŞÜMLER Termik santraller (Ana üreticiler) - 875 - - - 875 - - - 875 - - 875 - - 1.850 - - - 1.850 - - 0 - - 1.85 0 - Termik santraller (Otoprodüktör) - - - - - - - - - - Kojenerasyon (CHP) fabrika (Ana üreticiler) - - - - - - - - - - Kojenerasyon (CHP). fabrika(otoprodüktör) - - - - - - - - - - Sadece ısı fabrikaları(ana üreticiler) - - - - - - - - - - Sadece ısı fabrikaları(otoprodüktör) - - - - - - - - - - Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri - - - - - - - - - - Petrol rafinerileri - - - - - - - - - - Diğer dönüşüm sektörü - - - - - - - - ENERJİ SEKTÖRÜ - - - - - - - - - - Kömür madenleri - - - - - - - - - - Termik santraller ve CHPs - - - - - - - - - - Termik santraller (Otoprodüktör) - - - - - - - - - - Sadece ısı fabrikaları(otoprodüktör) - - - - - - - - - - Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri - - - - - - - - - - Hidro elektrik santralleri - - - - - - - - - - Dağıtım kayıpları - - - - - - - - - - SON TÜKETİM 62-3 59-19 - - 19 - SANAYİ SEKTÖRÜ 44-3 40-10 - - 10 - Sayfa: 31

KARADAĞ'IN KÖMÜR DENGESİ Topla m Kömü r Antras it 1000 t 1000 t 1000 t 2009 YILI 2010 YILI Kok Kahver Kahverengi Lin Antr Köm Kömür yit Toplam engi asit ürü Kömür Kömür Linyit Kok Köm ürü 1 2 3 4 1 2 3 4 100 1000 1000 1000 0 t t 1000 t t 1000 t 1000 t t Demir ve çelik 12 - - 12-9 - - 9 - Kimya ve petrokimya - - - - - - - - - - Besleme stokları - - - - - - - - - - Demirdışı metaller - - - - - - - - - - Metalik olmayan mineraller - - - - - - - - - - Ulaştırma ekipmanları - - - - - - - - - Makinalar 1 - - 1 - - - - - - Madencilik ve Taşocakçılığı - - - - - - - - - - Gıda ve tütün - - - - - - - - - - Kağıt. kağıt hamuru ve baskı - - - - - - - - - - Ağaç ve ağaç ürünleri - - - - - - - - - - İnşaat malzemeleri - - - - - - - - - - Tekstil ve Deri - - - - - - - - - - Belirtilmeyen 31-3 28-1 - - 1 - TAŞIMA - - - - - - - - - - Uluslararası sivil havacılık - - - - - - - - - - İç Hatlar Hava Taşımacılığı - - - - - - - - - - Yol - - - - - - - - - - Demiryolu - - - - - - - - - - Boru hattı taşımacılığı - - - - - - - - - - Dahili navigasyon - - - - - - - - - - Belirtilmeyen - - - - - - - - - - DİĞER SEKTÖRLER 18 - - 18-9 - - 9 - Tarım - - - - - - - - - - Ticaret ve kamu hizmetleri - - - - - - - - - - Yerleşim 18 - - 18-9 - - 9 - Belirtilmeyen - - - - - - - - - - OLMAYAN ENERJİ KULLANIMI - - - - - - - - - - Sanayi / dönüşüm / enerji - - - - - - - - - - Ulaşım - - - - - - - - - - Diğer sektörler - - - - - - - - - - Sayfa: 32

Tablo 17. Karadağ'ın Petrol Ürünleri Dengesi Üretim KARADAĞ'IN PETROL ÜRÜNLERİ DENGESİ Diğer kaynaklardan Toplam Petrol Ürünleri Rafineri gaz LPG Motor benzini 2010 YILI Gazyağı Havacılık Yakıtı Nafta Dizel Benzin ve Atık Yakıt Mazot Diğer Petrol Ürünleri 1 2 3 4 5 6 7 8 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t İthalat 331 18 57 19 174 11 52 İhracat -17-17 Uluslararası Yardımcı Gemiler Stok değişimi İÇ TEDARİK 314 0 18 57 2 174 11 52 Transferler istatistiksel fark DÖNÜŞÜMLER Termik santraller (Ana üreticiler) Termik santraller (Otoprodüktör) Kojenerasyon (CHP) fabrika (Ana üreticiler) Kojenerasyon (CHP). fabrika(otoprodüktör) Sadece ısı fabrikaları(ana üreticiler) Sadece ısı fabrikaları(otoprodüktör) Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri Petrol rafinerileri Diğer dönüşüm sektörü ENERJİ SEKTÖRÜ 3 3 Kömür madenleri Termik santraller ve CHPs 3 3 Termik santraller (Otoprodüktör) Sadece ısı fabrikaları(otoprodüktör) Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri Hidro elektrik santralleri Dağıtım kayıpları SON TÜKETİM 310 18 57 2 174 8 52 SANAYİ SEKTÖRÜ 85 18 9 8 50 Demir ve çelik 16 9 7 Kimya ve petrokimya 9 9 Besleme stokları 9 9 Demirdışı metaller 34 1 33 Metalik olmayan mineraller 1 1 Ulaştırma ekipmanları Sayfa: 33

Tablo18: Üretim Gruplarına Göre Sanayi Üretim İndeksi KARADAĞ'IN PETROL ÜRÜNLERİ DENGESİ Makinalar Toplam Petrol Ürünleri Rafineri gaz LPG Motor benzini 2010 YILI Gazyağı Havacılık Yakıtı Nafta Dizel Benzin ve Atık Yakıt Mazot Diğer Petrol Ürünleri 1 2 3 4 5 6 7 8 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t Madencilik ve Taşocakçılığı 3 3 Gıda ve tütün Kağıt. kağıt hamuru ve baskı Ağaç ve ağaç ürünleri İnşaat malzemeleri 17 17 Tekstil ve Deri Belirtilmeyen 5 5 TAŞIMA 224 57 2 164 1 Uluslararası sivil havacılık 2 2 İç Hatlar Hava Taşımacılığı 0 Yol 10 9 1 Demiryolu 1 1 Boru hattı taşımacılığı Dahili navigasyon Belirtilmeyen 211 57 154 DİĞER SEKTÖRLER 2 1 1 Tarım 2 1 1 Ticaret ve kamu hizmetleri Yerleşim Belirtilmeyen OLMAYAN ENERJİ KULLANIMI Sanayi / dönüşüm / enerji ulaşım Diğer sektörler Sayfa: 34

Tablo19. Endüstri Ürünleri Üretim İndeksi ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ BİRİMİ 2006 2007 2008 2009 2010 Kömür.Madenciliği (Ton) Kahverengi Kömür Bin. t 10 7 - - - linyit Bin. T 1.502 1.196 1.740 957 1.938 Metal Cevheri Madenciliği Kırmızı boksit 659.370 667.053 671.811 45.779 61.205 Mermer ve Granit blokları m³ 3.920 4.575 5.203 2.195 2.923 Diğer Madencilik ve Taşocakçılığı Doğal Kum m³ - - - - - Ham yada Ezilmiş Taş m³ 98.360 161.970 179.521 65.015 165.666 Çakıl m³ 82.933 82.914 146.381 74.368 49.517 Taş Granüller m³ 54.191 60.165 109.436 51.373 39.921 Deniz tuzu t 5.000 20.000 25.200 17.000 11.200 Sayfa: 35

BİRİ 200 2006 2007 ÜRÜN GRUPLARI M 8 2009 2010 Ladin ve Köknar Kereste m³ 70.130 74.46 56.5 44.67 44.23 3 88 3 0 Kayın Kereste m³ 6.642 8.386 5.61 6 3.856 3.028 Kayın Ağacı Kalıpları m³ - - - - - Emprenye edilmesi m³ - - - - - Kayın Kaplama levhalar m³ - - - * - Kontrplak. m³ m³ - - - - - Balkon Kapıları ve Diğer Kapılar adet 4.690 1.830 1.99 8 1.565 2.525 Kapılar (kanatları olan veya olmayan) adet 2.850 - - - - Gardrop m³ 739 1.248 1.28 5 378 1.102 Kayın parke m² 5.500 5.500 5.50 0 6.000 6.000 Ahşap evler m³ 62 - - - - Kağıt Hamuru. Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı Baskı için Kağıt t 162 - - - - Duvar Kağıdı t - - - - - Diğer Yazılı kağıt t - - - - - Oluklu Karton Kaplar t 1.257 1.530 1.63 1 1.416 1.618 Diğer Kağıt Ürünleri t - - - - Yayınlama. Baskı ve Tekrar Üretim Gazete ve dergiler t 1.165 1.315 1.38 2 1.238 1.206 Kitaplar ve Broşürler t 392 458 307 299 304 Tek Renkli Formlar t 11 11 17 21 161 Çok renkli Formlar t - 1-1 - Çok Renkli Reklam t 174 196 199 171 191 Dizüstü Bilgisayarlar t - - - - - Diğer Tek-Renkli ve Çok Renkli Formlar t 432 174 173 189 141 Kok kömürü ve Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri İmalatı Motor yağı t - - - - - Differansiyel Yağı t - - - - - Kompresör Yağı t - - - - - Sayfa: 36

Diğer Yağlama yağı t - - - - - Kimyasal Madde ve ürünleri İmalatı Oksijen. Azot t 13.029 12.89 5 12.9 02 3.344 489 Sayfa: 37

Tablo20. Elektrik Üretim ve Tüketim Dengesi ELEKTRİK ÜRETİM VE TÜKETİM DENGESİ ( GWH ) 2006 2007 2008 2009 2010 Brüt Üretim - jeneratörler 2.952 2.144 2.828 2.760 4.022 Kendi Tüketimi 113 105 141 81 146 Net Üretim - Santraller 2.839 2.039 2.687 2.679 3.876 Diğer Ülkeden İthalat 1) 1.201 1.176 1.221 1.184 1.204 Diğer Ülkeye Teslim 1) 991 648 908 1.108 1.451 ithalat 1.728 2.167 1.571 1.151 732 İhracat 72 108 108 172 483 Transfer ve Dağıtım Kayıpları 850 688 725 717 667 Tüketiciye Teslim 3.855 3.938 3.738 3.017 3.211 Enerji sektörü (Fasıl 10.11.23 ve 40) 2 4 5 107 111 İmalat (Fasıl 23 hariç) 2.391 2.427 2.125 1.208 1.470 İnşaat 6 7 8 8 8 Demiryolu Taşımacılığı 23 24 22 18 22 Hane 1.097 1.128 1.178 1.268 1.280 Tarım (Elektrik Makineleri ve İyileştirmeleri 27 28 36 37 38 Diğer sektörler (İş.Sokak Lambaları. Genel Su Dağıtım 309 320 364 371 282 Sistemleri vs.) 1. Karadağ ve Sırbistan Elektrik Sanayi Verisi 2. Kaynak: Karadağ İstatistik Kurumu (Yıllık Kitap) Sayfa: 38

Tablo21. Sanayide Elektrik ve Yakıt Tüketimi SANAYİDE ELEKTRİK VE YAKIT TÜKETİMİ BİRİM 2006 2007 2008 2009 2010 Elektrik GWH 2.300 2.654 2.648 2.232 1.522 Kok Kömürü Bin Ton - - - 32 Antrasit Bin Ton - - - - Kahverengi Kömür Bin Ton 2 2-1 1 Linyit Bin Ton 28 27 29 17 15 Sıvı Yakıtlar Bin Ton 16 14 15 9 9 Mazot Bin Ton 112 110 115 40 22 Doğal Gaz Milyon.m 3 - - - - - Sıvı Gaz Bin Ton 1 3 2 2 2 Sayfa: 39

1.8. SONUÇ Mali olanakları Mevcut hidroelektrik santrallerin modernizasyonu EPCG. Hidroelektrik santrallerine yatırım Küçük hidroelektrik santralleri özel yatırımcılar, özel kamu ortaklığı ve / veya yerel belediyeler. Rüzgar santrallerine yatırım özel yatırımcılar. İletim ve Dağıtım Elektrik Ağının Uzatılması CGES, EPCG ve diğer yatırımcılar. Güneş ve Biyokütle Projelerinin finans edilmesi, özellikle ısı enerjisinin üretimi için ormanların işletilmesi için özel yatırımcılar ve imtiyaz sahipleri Karadağ YEK projeleri ile sürdürülebilir ekonomik kalkınma için ortam yaratmaktadır. YEK planları, potansiyelleri ve boru hattı projeleri Karadağ'da sunulmuştur. İletim elektrik şebekesinin önemli gelişmi devam etmektedir. Dağıtık üretim kaynaklarının bağlantısı için elektrik ağının geliştirilmesi gerekmektedir. Sürdürülebilir enerji gelişimi için başlıca zorluklar potansiyel çözümleri ile birlikte sunulmuştur.(sistematik çözümler aracılığıyla gerekli ek geliştirmeler) Sürdürülebilir enerji gelişimini sağlamak için ulusal uygulama kurumu yerel düzeydedir. Sayfa: 40