ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 30, Sayı: 4, Sayfa: 108-113, 2006 Dişhekimliği Öğrencilerine Klinik Öncesi Eğitiminde Uygulanan Fantom Çalışmalarının Restoratif İşlemlerin Başarısına Etkisi The Effect of Phantom Studies Applied to Dental Students in Their Pre-clinical Education to the Success of Restorative Procedures *Prof.Dr. Berrin DAYANGAÇ, *Doç.Dr. Arlin KİREMİTÇİ, *Öğr.Gör.Dr. Filiz YALÇIN *Doç.Dr. Nuray ATTAR, *Dt. Ertan TAŞKINSEL, *Dt. İlkay UZUN * Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi, Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı ÖZET ABSTRACT Giriş: Konservatif diş tedavisinde fantom çalışmalarının dişhekimliği eğitimine olan katkısı büyüktür. Hasta üzerinde klinik uygulamalara başlamadan önce yapılan klinik öncesi eğitimde, fantomlar önemli yer tutmaktadır. Dişhekimliği öğrencilerinin ideal çalışma pozisyonlarını öğrenmelerinin en iyi yolu, gerçeğe uygun fantomlar aracılığıyla olmaktadır. Fantomlar gerçeğe ne kadar yakın olursa öğrencilerin hastaya, dolayısıyla klinik uygulamalara olan hakimiyeti o kadar artacaktır. Böylece dişhekimliği öğrencileri daha nitelikli ve gerçekçi olarak klinik çalışmalara başlayabilir. Amaç: Bu çalışmanın amacı, dişhekimliği klinik öncesi eğitiminde alçı içine yerleştirilmiş plastik dişler ile hazırlanan modellerde yapılan restorasyonlar ile, geliştirilmiş fantom modellerde yapılan restorasyonların nitelik ve harcanan süre açısından karşılaştırılmasıdır. Bireyler ve Yöntem: Bu çalışma, H.Ü. Dişhekimliği Fakültesi, Dönem III. Öğrencileri (104) üzerinde yürütülmüştür. Öğrenciler rasgele 5 gruba ayrılmış, iki aşamada (alçı/ fantom modeller) yapılması istenen amalgam restorasyonlar, 5 öğretim görevlisi tarafından değerlendirilmiştir. Yapılan restoratif işlemlerden amalgam restorasyon aşamaları (kavite hazırlığı, kaide için çinko fosfat siman uygulanması, amalgam restorasyon, polisaj), süre göz önüne alınarak değerlendirilmiş ve elde edilen sonuçlar istatistiksel olarak analiz edilmiştir (bağımlı gruplarda t testi). Introduction: Studying with phantoms is great contribution for dental education of conservative dental treatment. Phantoms have a great role on the preclinical treatment before the clinical treatment of patients. If these phantoms show as close naturally as the natural structures, performances of students over patients and clinical applications will be increased. The grades corresponding to the restorative applications were compared within each other so as to determine whether this education had an importance and bring benefits or not. Therefore, dentistry students could begin more qualified clinical studies. Objective: The aim of this study was to compare and contrast the restorations performed both in models prepare through plastic teeth inserted in conventional plaster and through phantom models developed with the help of high technology in terms of quality and the time spent. Methods: This study was conducted on the third year students at Hacettepe University, Faculty of Dentistry. The students divided into 5 groups. Evaluations were done by 5 instructors. The procedures (cavity preparation, zincphosphat cement application for base, amalgam application, polishing) of the restorations performed to put into plaster cast plastic teeth models and phantom models were determined considering the time and the results were analyzed statistically (t test).
109 Bulgular: Elde edilen sonuçlara göre öğrenciler, alçı modellerde kavite ve polisaj aşamalarını daha kısa sürede hazırlamış ancak amalgam aşamasını daha uzun sürede gerçekleştirmişlerdir. Restorasyonlardaki performanslarında ise fantom modellerde kavite ve siman aşamalarında, öğrencilerin daha düşük notlar aldığı, amalgam ve polisaj aşamalarında ise daha başarılı olduğu görülmüştür. Sonuç: Bu çalışmada, iki farklı uygulama karşılaştırıldığında, dişhekimliği öğrencilerinin daha nitelikli ve gerçekçi olarak klinik çalışmalarına başlamasına olanak sağlayan fantom eğitiminin önemli olduğu vurgulanmıştır. Results: According to the results, students needed a shorter period of time in plaster models to conduct the cavity preparation and polishing stages as opposed to amalgam application stage which took longer. The students got lower marks in cavity and cement stages in phantom models whereas in amalgam and polishing stages they were more successful. Conclusion: In this study, the importance of phantom education when the two different methods were compared, which let dentistry students start their clinical studies in a better quality and realistic way was stressed. ANAHTAR KELİMELER Fantom, Restoratif işlemler KEYWORDS Phantom, Restorative procedures GİRİŞ Dişhekimliğinde, klinik öncesi eğitim çok önemli bir yer tutmaktadır 1,2,3. Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı nda öğrencilerin klinik başarısı, hasta üzerinde klinik uygulamalara başlamadan önce fantom eğitimi alarak el becerisi kazanmalarına bağlıdır. Klinik öncesi eğitimin en önemli unsurlarından biri olan fantom çalışmaları, öğrencilerin hasta ağzında direkt ve indirekt çalışma pozisyonlarını, ışık kaynağını doğru şekilde kullanmayı öğretmesi ve hasta-hekim ilişkisinin ilk basamağını oluşturması bakımından büyük önem taşır 4,5. Fantom, hastanın baş bölgesini, çene hareketlerini taklit edebilen, alt-üst çene ile bunlara bağlı dişleri okluzyon kuralları çerçevesinde taşıyan modellerdir. Fantom modeller, gerçeğe ne kadar yakın olursa öğrencilerin hastaya, dolayısıyla klinik uygulamalara hakimiyeti artar ve buna bağlı olarak hasta ağzında hata yapma olasılığı azalır 6,7. Fantom eğitiminin, diş hekimlerine ve diş hekimi adaylarına meslek alanında ve ağız sağlığının korunmasında büyük hizmetlerde bulunduğu yadsınamaz bir gerçektir 3,8,9. Dişhekimliği II. sınıf öğrencileri öncelikle özel kalıplara alçı ile yerleştirilmiş plastik, daha sonra da çekilmiş insan dişleri üzerinde restoratif materyalin retansiyonunu sağlayabilecek kavite preparasyonları yaparak, klinikte hastaların dişlerinde uygulanacak işlemleri öğrenirler. III. sınıf öğrencileri de öğrendikleri işlemleri fantom modellere uygularlar. Alçı modeller üzerindeki dişlerde direkt görüş açısıyla çalışmak, indirekt olarak ağız içinde çalışmaya göre oldukça kolay olduğundan, hastayı taklit eden ve indirekt çalışmaya olanak sağlayan fantom modellerin kullanılması büyük önem taşımaktadır. Ayrıca fantomla ilgili çalışmalarda yapılan işlemlerin değerlendirilmesi, öğrencinin aktif öğrenimini arttırarak klinik öncesi eğitimin süresini kısaltmakta ve kaliteyi arttırmaktadır 6,7. Bu çalışmanın amacı dişhekimliği klinik öncesi eğitiminde alçı içine yerleştirilmiş plastik dişler ile hazırlanan modellerde ve fantom modellerde yapılmış restorasyonların nitelik ve harcanan süre açısından karşılaştırılmasıdır. BİREYLER VE YÖNTEM Bu çalışmada, H.Ü. Dişhekimliği Fakültesinde eğitim görmekte olan 104 III. sınıf dişhekimliği öğrencisi yer almıştır. II. sınıfta amalgam restorasyonlar konusunda teorik ve pratik eğitim alan III. sınıftaki tüm öğrenciler, rasgele 5 gruba ayrılmış ve çalışma iki aşamada (alçı/fantom model) gerçekleştirilmiştir.
110 Birinci aşamada, öğrencilerden üst sol 4, 5, 6 numaralı plastik dişlerin kontaklı olarak alçı içine alınması ile hazırlanmış modellerde üst sol 5 numaralı dişe MOD amalgam restorasyonu yapılması istenmiştir (Resim 1). Beş öğretim elemanı, her bir öğrencinin hazırladığı alçı modelde yapılan restoratif işlemin kavite hazırlığı, kaide için çinko fosfat siman uygulanması, amalgam ve polisaj aşamalarını, 10 üzerinden not vererek değerlendirmişlerdir. Matriks aşaması ise doğru (+) veya yanlış (-) olarak belirlenmiştir. Her aşamada harcanan süre dakika olarak kaydedilmiştir. RESİM 1 Alçı model İkinci aşamada ise, fantom modeller (Frasaco, Germany) üzerinde çalışma pozisyonları konusunda eğitim verilen ve çeşitli uygulamalar yaptırılarak deneyim kazanmaları sağlanan öğrencilerden, fantom modellerde üst sol 5 numaralı dişlere indirekt olarak MOD amalgam restorasyonları yapmaları istenmiş ve her aşama bir önceki bölümde olduğu gibi değerlendirilmiş ve harcanan süre kaydedilmiştir (Resim 2) (Resim 3). Elde edilen veriler, bağımlı gruplarda t testi kullanılarak istatistiksel olarak analiz edilmiştir. BULGULAR Araştırmanın birinci aşamasında, öğrencilerin kavite hazırlama süresi ortalama 21.95 dakika, çinkofosfat siman uygulama; 11.68 dakika, matriks uygulama; 4.88 dakika, amalgam uygulama; 18.66 dakika, polisaj süresi 10.01 dakika, olarak belirlenmiştir. İkinci aşamada ise kavite hazırlama; 41.48 dakika, çinkofosfat siman uygulama; 12.23 dakika, matriks uygulama; 4.96 dakika, amalgam uygulama; 16.69 dakika, ve polisaj süresi 11.85 dakika olarak kaydedilmiş ve belirlenen bu süreler istatistiksel olarak analiz edilmiştir. Kavite hazırlama sürelerindeki fark, istatistiksel olarak anlamlı bulunurken (p < 0.05), siman uygulama süreleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark gözlenmemiştir (p > 0.05). RESİM 2 Fantom model RESİM 3 Fantom modelde indirekt çalışma
111 Her iki aşamada belirlenen süreler değerlendirildiğinde de, matriks uygulamada istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (p >0.05). Amalgam uygulama ve polisaj sürelerinde ise istatistiksel farkın anlamlı olduğu görülmüştür (p< 0.05) (Tablo 1). Birinci aşamada öğretim elemanlarının değerlendirme not ortalaması, kavite hazırlamada 6.43, çinkofosfat siman uygulama 7.51, amalgam uygulama 6.45 ve polisaj 6.73 olarak rapor edilmiştir. İkinci aşamada ise değerlendirme not ortalaması, kavite hazırlamada 5.76, siman uygulamada 6.92, amalgam uygulamada 7.37 ve polisajda ise 7.93 olarak belirlenmiştir. Değerlendirme notları arasındaki fark analiz edildiğinde, tüm aşamalar için istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p < 0.05) (Tablo 2). Bu çalışmada, fantom modellerde uygulanan amalgam restorasyon aşamalarından kavite hazırlama ve polisaj sürelerinde istatistiksel olarak önemli bir artış gözlenirken, amalgam uygulama süresinde azalma görülmüştür. Fantom modellerde kavite ve siman notlarında önemli bir düşüş belirlenirken, amalgam ve polisaj notlarındaki yükselme dikkat çekicidir. Fantom modeller kullanıldığında, kavite açma süreleri artarken kavite notları düşmüştür. Ayrıca fantom modellerde, amalgam uygulamasının daha kısa sürede ve daha başarılı olduğu saptanmıştır. TARTIŞMA Dişhekimliği öğrencilerine, hastalar üzerinde klinik uygulamalara başlamadan önce verilen klinik öncesi eğitiminde, fantom modeller üzerinde yeterince deneyim kazandırılması gerekir 10-14. Fantom eğitimi ile öğrencilerin hastaya ve klinik uygulamalara hakimiyetinin artması, hasta ağzında yapılan restoratif işlemlerde hata yapma olasılığını azaltır. Böylece klinikte hasta üzerinde yapılan restorasyonun kalitesi artar, olası komplikasyon riski azalır ve restorasyon sonrası gelişebilecek şikayetler önlenebilir. Klinik öncesi verilen fantom eğitimi ile kazandıkları deneyim, öğrencilerin daha az yorularak daha başarılı restorasyonlar gerçekleştirebilmelerini ve hastaların öğrencilere, öğrencilerin kendilerine karşı güveninin oluşmasını sağlar 15-17. Ayrıca fantom eğitiminin ideal çalışma pozisyonlarını öğreterek, yanlış çalışma pozisyonlarına bağlı sırt, bacak, boyun, bel ağrıları ve postural bozukluklara yol açabilen risk faktörlerini azaltmaya yardımcı olması, öğrencilerin sağlıklarının korunmasında da önemli katkılar sağlamaktadır 8-10. Chan ve ark. 10 Georgia Üniversitesinde, Johnson ve ark. 11 Iowa üniversitesinde yaptıkları çalışmalarında öğrencilerin fantom eğitimi öncesi ve sonrası performanslarını değerlendirmişlerdir. Fantom modellerde çalışmanın kolay olmamasından dolayı başarı yüzdesinin düştüğünü rapor TABLO I Amalgam restorasyonlar için her iki aşamada harcanan süre değişimi 1. Aşama Alçı model 2. Aşama Fantom model Ortalama S Ortalama S p Kavite 21.95 6.92 41.48 11.15 0.000 Çinkofosfatsiman 11,68 3,76 12,23 5,17 0,326 S; standart sapma Matriks 4,88 3,28 4,96 2,88 0,839 Amalgam 18,66 5,56 16,69 4,46 0,002 Polisaj 10,01 0,35 11,85 0,24 0,006
112 TABLO II Amalgam restorasyonlar için her iki aşamada değerlendirme not değişimi 1. Aşama Alçı model 2. Aşama Fantom model Ortalama S Ortalama S p Kavite 6.43 1.37 5.76 1.67 0.002 Çinkofosfatsiman 7,51 1,31 6,92 1,52 0,001 S; standart sapma Amalgam 6,45 1,36 7,37 0,40 0,000 Polisaj 6,73 1,90 7,93 1,34 0,000 etmişlerdir. Clancy ve ark. da 12, öğrencilerin geleneksel laboratuar koşullarında ve fantom kliniğindeki başarılarını karşılaştırdıkları çalışmalarında, fantom modellerde kavite notlarının düştüğünü kaydetmişlerdir. Zaman içinde çalışmalar yapılarak indirekt teknik tam kavrandığında ve fantom modellerde daha fazla indirekt çalışma yapıldığında bu güçlük ortadan kalkmaktadır 10-12. Bu çalışmanın sonuçları da, fantom modeller kullanıldığında kavite hazırlama süreleri artarken, kavite değerlendirme notlarının azaldığını göstermiştir. Fantom modellerde indirekt yolla aynadan yansıtılarak çalışılması, direkt görüş sağlamadığından bu sonucun alınması kaçınılmazdır. Alçı modeller ile yapılan çalışmada ise direkt görüş sağlanması nedeniyle kavite hazırlama işlemi çok daha kolaydır. Bu çalışmanın sonuçlarından biri de, fantom modellerde amalgam aşamasının, indirekt yöntem ile çalışılmasına rağmen, alçı modellere göre daha kısa sürede kaydedilebilmesi ve daha başarılı olmasıdır. Bu sonuç, fantom modellerde kullanılan dişlerin insan dişlerine çok daha yakın bir sertlikte olması ve yüzey yapısının pürüzsüzlüğünden kaynaklanabilir. Fantom modellerdeki dişler üzerinde amalgam dolgu materyalini şekillendirmek ve fazlalıklarını düzeltmek çok daha kolaydır. Alçı modellerde kullanılan plastik dişlerde, amalgam uygulanırken, amalgamın yüzeye yayılarak fazlalıklar oluşturması ve dişi daha fazla boyaması, bu sürenin uzamasına ve amalgamın yeterince iyi bitirilememesine neden olmaktadır. Bu çalışmada elde edilen sonuçlar, dişhekimliği öğrencilerinin daha nitelikli ve gerçekçi olarak klinik çalışmalarına başlayabilmesine olanak sağlaması ve klinik durumu daha iyi yansıtması nedeniyle, eğitimde fantom modellerin tercih edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Fantom eğitimi ile yeterince deneyim kazanan öğrencilerin indirekt çalışma yöntemini kavraması ile bu güçlük ortadan kalkmaktadır. Çağdaş eğitimin verilebilmesi açısından, klinik öncesi dönemde fantom eğitiminin gerekli olduğu görülmüştür. Bu konuda literatürde çok az sayıda çalışma bulunduğundan, gelecekte daha ileri düzeyde yeterli sayıda çalışma yapılması gerekmektedir. SONUÇ H.Ü. Dişhekimliği Fakültesi Dönem III öğrencilerinin klinik öncesi eğitiminde kullanılan fantom modellerde yapılan amalgam restorasyonların, 5 öğretim görevlisi tarafından değerlendirilmesi sonucu; fantom modellerde öğrencilerin kavite hazırlama sürelerinin arttığı, değerlendirme notlarının ise düştüğü görülmüştür. Çinkofosfat siman uygulama sürelerinin her iki aşamada önemli bir farklılık göstermediği ancak değerlendirme notlarının fantom modellerde azaldığı saptanmıştır. Amalgam uygulaması aşamasında, indirekt yöntem ile çalışılmasına rağmen öğrencilerin alçı modellere oranla daha kısa sürede ve daha başarılı olduğu belirlenmiştir.
113 Bu çalışmada elde edilen sonuçlar, dişhekimliği öğrencilerinin daha nitelikli ve gerçekçi olarak klinik çalışmalarına başlayabilmesine olanak sağlaması ve klinik durumu daha iyi yansıtması nedeniyle klinik öncesi eğitimde fantom modellerin tercih edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. KAYNAKLAR 1. Swallow JN. Undergraduate dental education; re-inventing the whell? Br Dent J. 1995; 21: 281-284. 2. Spratley MH. Regression analysis of dexterity tests and dental students practical examination results. Aust Dent J. 1992; 37 (6) : 461-466. 3. Wagner M. How healty are today s dentists? JADA. 1985; 110: 17-22. 4. Pandlebury ME, Rothwell PS, Wiles L. The pathways in practice programme; an investigation into its potential use by general dental practitioners. Br Dent J. 1993; 176; 26-29. 5. Kiniors MJ. A programme of clinical attachment in community dentistry for final year dental students in Northern Ireland. Br Dent J. 1993; 25: 224-227. 6. Carotte PV. Active learning in the United Kingdom undergratuate dental course. Br Dent J. 1993; 175: 204-208. 7. Frame WJ. Second year general professional training for dentists; the West Midlands regional schema one year on. Br Dent J. 1995; 21: 309-310. 8. Edward FW, Domenech MA, Fisher JR. Usefulness of posture training for patients with temporomandibular disorders. JADA. 2000; 131: 202-210. 9. Marshall ED, Duncombe LM, Robinson RQ, Kilbreath SL. Musculoskeletal symptoms in new South Wales dentists. Aust Dent J. 1997; 42 (4) : 240-246. 10. Chan DC, Frazier KB, Caughman WF. Simulation with preclinical operative dentistry course: three-year retrospective results. J Dent Educ. 2000; 64 (3) : abstract 190. 11. Johnson L, Thomas G, Dow S, Stanford C. An initial evaluation of the Iowa dental surgical simulator. J Dent Educ. 2000; 64 (12) : 847-853. 12. Clancy JMS, Lindquist TJ, Palik JF, Johnson LA. Acomparison of studentperformance in a simulation clinic and a traditional laboratory environment:three-year results. J Dent Educ. 2002; 66 (12) : 1331-1337. 13. Jasinevicius TR, Landers M, Nelson S, Urbankova A. An evaluation of two dental simulation systems: virtual reality versus contemporary non-computer-assisted. J Dent Educ. 2004; 68 (11) : 1151-1162. 14. Buchanan JA. Use of simulation technology in dental education. J Dent Educ. 2001; 65 (11) : 1225-1231. 15. Buchanan JA. Experience with virtual reality-based technology in teaching restorative dental procedures. J Dent Educ. 2004; 68 (12) : 1258-1265. 16. Quinn F, Keogh P, McDonald A, Hussey D. A pilot study comparing the effectiveness of conventional training and virtual reality simulation in the skills acquisition of junior dental students. Eur J Dent Educ. 2003; 7: 13-19. 17. Zıv A, Small SD, Wolpe PR. Patient safety and simulationbased medical education. Med Teach. 2000; 22 (5) : 489-495. İLETİŞİM ADRESİ Prof.Dr. Berrin DAYANGAÇ Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı, Sıhhiye, Ankara Tel; 0 312 3052270 Fax; 0312 3113438 email: bdayangac@hacettepe.edu.tr