YeĢilyaprak, B. ve Kısaç, Ġ. (1999). Öğretmen Adaylarına Uygulanan Atılganlık Eğitimi ve Sonuçları. Mesleki Eğitim Dergisi, 1 (1) Ocak, 12-18. ÖĞRETMEN ADAYLARINA UYGULANAN ATILGANLIK EĞĠTĠMĠ VE SONUÇLARI 1 Doç. Dr. Binnur YEġĠLYAPRAK Dr. Ġbrahim KISAÇ ÖZET: Bu araģtırmanın amacı, öğretmen adaylarına uygulanan 10 haftalık bir atılganlık eğitiminin öğrencilerin atılganlık düzeyleri, benlik tasarımları ve empatik eğilim düzeyleri üzerinde anlamlı bir etki oluģturup oluģturmadığını incelemektir. AraĢtırma, Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi öğrencilerinden oluģan 22 kiģilik karma bir örneklem üzerinde gerçekleģtirilmiģtir. AraĢtırma ön test ve son test kontrol gruplu deneysel model uygulanmıģtır. On haftalık uygulamada ev ödevleri, rol oynama ve yeniden biliģsel yapılandırma tekniklerine dayalı bir program yürütülmüģtür. Verilerin çözümlenmesinde ve grubu puanları arasındaki farkın test edilmesi için Mann-Whitney U Testi uygulanmıģtır. Bulgular, grubunun grubuna göre atılganlık düzeyi ve benlik tasarımı yönünden ön-test ve son-test puanları arasında anlamlı ölçüde farklı olduğunu ortaya koymuģtur. Empatik eğilim puanları arasında ise, iki grup arasında anlamlı bir fark bulunmamıģtır. Anahtar Kelimeler: Atılganlık eğitimi, atılganlık, benlik tasarımı, empati düzeyi. SUMMARY: In this study, the effects of ten weeks assertiveness training program were investigated on assertiveness level, self-concept and empathy level of teacher candidate students. The study was conducted on a mixed, 22 students in The School of Vocational Education, Gazi University. Pre-test and post-test with control group experimental method was applied in the research. Homework, role playing and cognitive restructuring techniques were used during the ten weeks training program. Mann-Whitney U was applied to test significant difference between experiment group and control group scores. The results indicated that there is a significant difference on assertiveness and self concept scores between two groups. There was no difference on empathy levels of the groups. Key Words: Assertiveness Training, Assertiveness, Self-concept, Empathy level. 1 IV. Ulusal Psikolojik DanıĢma ve Rehberlik Kongresinde bildiri olarak sunulmuģtur. 1-3 Eylül 1997, ANKARA
2 GĠRĠġ Ġnsanlar için varlığı ve önemi çok eskilere dayanmasına karģın iletiģimin özel ilgi alanı haline gelmesi içinde yaģadığımız yüzyılın yeniliğidir. ĠletiĢim olgusunun insan yaģamını ilgilendiren önemli bir konu olduğunu dikkate alarak bu olguyu farklı alanlar içinde-azalan ve artan önemine-göre değerlendirmek gerekir. Öyle ki, iletiģim becerileri, kiģilerarası iliģkilerin yoğun olduğu meslek alanlarında baģarı için en önemli öğelerden biridir. Öğretmenlik bu alanların baģında gelir. Öğretmen, gerek bilgi ve beceri kazandırmak, gerekse olumlu tutumlar geliģtirmek ve öğrencinin kendini gerçekleģtirmesine yardımcı olmak için insan iliģkilerinde gerekli olan sosyal becerilere sahip olması gerekir. Bir iletiģim biçimi olarak kabul edilen atılganlık; baģkalarının haklarını küçük görmeden ve zedelemeden kiģinin kendi haklarını koruması, düģünce, duygu ve inanıģlarını doğrudan, dürüst ve uygun yollarla ifade etmesi olarak tanımlanmaktadır (Jakubowski ve Lange 1978; Voltan 1978b; Çulha ve Dereli 1987). Bu iliģki biçimi olumsuz iki uç olan saldırganlık ve çekingenlik e karģılık, olumlu bir davranıģ tarzı olarak kabul edilir. Atılganlığı, özellikle kiģilerarası iliģkinin niteliğinin iyileģtirilmesinde önemli bir uyum ögesi olarak değerlendirmek, sosyal beceri bağlamında önem kazanmıģtır. Sosyo-kültürel ve psikolojik doğası ile çok yönlü araģtırmalara konu olan atılganlık (giriģgenlik) kavramı, birçok boyutta incelenmiģ ve elde edilen sonuçlar çerçevesinde atılganlığı geliģtirebilecek ön koģulların oluģturulması ile bu davranıģın öğretilebileceği eğitim programları giderek daha popüler olmaya baģlamıģtır. Literatürde yer alan çalıģmaların çoğu, atılgan davranıģ örüntüsünün uygun bir eğitim ile geliģtirilebileceğini kabul eder. Bu görüģ, ülkemizde bu konuda çalıģan bir çok uzmanın ortaya koyduğu kuramsal ve ampirik bulgularla desteklenmektedir (Voltan 1980b; Sorias 1986; Çulha ve Dereli 1987; Ġnceoğlu ve Aytar 1987; Tegin 1990). Bu çalıģmanın amacı, öğretmen yetiģtiren bir fakültede öğrencilerin sosyal becerilerini geliģtirmeye yönelik olarak uygulanan atılganlık eğitiminin etkisini incelemektir. Yarının öğretmenleri olacak adayların daha giriģken, sağlıklı iliģkiler kurabilen, kendilerini kabul eden, özgüveni ve özsaygı düzeyleri yüksek bireyler olarak
3 yetiģmeleri kuģkusuz mesleki baģarı açısından olduğu kadar, bireysel doyum açısından da önemlidir. Problem Bu araģtırmanın amacı, öğretmen adaylarına uygulanan 10 haftalık bir atılganlık eğitiminin öğrencilerin atılganlık düzeyleri, benlik tasarımları ve empatik eğilim düzeyleri üzerinde anlamlı bir etki oluģturup oluģturmadığını incelemektir. Bu probleme bağlı olarak araģtırmada aģağıdaki denenceler test edilmiģtir: 1. 10 haftalık atılganlık eğitimi sonunda, deney gurubu ile kontrol grubunun ön test ve son test atılganlık puanları arasında deney grubu lehine anlamlı bir farklılık vardır. 2. Verilen atılganlık eğitimi sonunda, deney grubu ile kontrol grubunun ön test ve son test benlik tasarımı puanları arasında deney grubu lehine anlamlı bir farklılık vardır. 3. Uygulanan atılganlık eğitimi sonunda, deney grubu ile kontrol grubunun ön test ve son test empatik eğilim puanları arasında deney grubu lehine anlamlı bir farklılık vardır. YÖNTEM AraĢtırma, Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi öğrencilerinden oluģan 22 kiģilik karma bir örneklem üzerinde gerçekleģtirilmiģtir. AraĢtırma 1995-1996 öğretim yılı Bahar döneminde yürütülmüģ ve ön test ve son test kontrol gruplu deneysel model uygulanmıģtır. AĢağıda iģlem yolu hakkında kısa bilgi sunulmaktadır: 1. Öğrencilere, daha giriģken olmalarını sağlamaya yönelik sosyal beceri eğitiminin verileceği bir dizi grup çalıģması yapılacağı duyurulmuģ ve baģvuranlarla ön görüģme yapılarak ilgili ölçekler uygulanmıģtır. 2. Daha sonra, uygulamanın gün ve saati belirlenerek, programı uyan ve gruba katılabilecek olanlardan deney grubu oluģturulmuģtur. Program uymadığı için katılmayacak olanlara daha sonra bir uygulama düzenlenebileceği duyurularak bu kiģiler kontrol grubu olarak saptanmıģtır. 3. grubu ile 10 haftalık, haftada 90 dakika olmak üzere grup çalıģması yürütülmüģtür. Her oturum için belli hedefler oluģturularak, planlanan eğitim için
4 benzer uygulamalardan faydalanma yoluyla (Voltan 1980; Çulha ve Dereli 1987; Morganett 1990) bir program geliģtirilmiģtir. Bu eğitim oldukça yapılandırılmıģ olarak planlanmıģ; uygulamalarda modelden öğrenme, yeniden biliģsel yapılandırma, rol yapma ve ev ödevleri gibi teknikler uygulanmıģtır. 4. Atılganlık eğitiminin sonunda deney ve kontrol grubuna incelenen bağımlı değiģkenler ile ilgili ölçekler yeniden uygulanmıģtır. AraĢtırmada ön test ve son test ölçümleri için üç ayrı ölçek kullanılmıģtır. Bunlar: Rathus Atılganlık Envanteri (Voltan 1980a), Benlik Tasarımı Envanteri (Baymur 1968) ve Empatik Eğilim Ölçeği (Dökmen 1988) dir. Her üç ölçek de daha önce geçerlik ve güvenirlik çalıģması yapılarak, benzer araģtırmalarda kullanılmıģtır. Elde edilen verilerin çözümlenmesi için Mann-Whitney U testi kullanılmıģ, deney ve kontrol gruplarının ön test ve son test puanlarında anlamlı bir fark olup olmadığı incelenmiģtir. Ġstatistiksel iģlemler bilgisayarda SPSS programı kullanılarak yapılmıģtır. BULGULAR AraĢtırmada elde edilen bulgular, incelenen bağımlı değiģkenlere göre aģağıdaki sırayla sunulmuģtur: TABLO 1 ve Gruplarının Ön Test-Son Test Atılganlık Puanlarına ĠliĢkin Mann-Whitney U Testi Sonuçları ÖN TEST SON TEST n Puan sıralama Z Değeri Gruplar ortalaması (DüzeltilmiĢ) Grubu 11 10.23.92 Grubu 11 12.77 Grubu 11 14.41 2.04 Grubu 11 8.59 Sonuç P>.05 Önemsiz P<.05 Önemli P<.05 (Z = 1.96) Tablo 1 de görüldüğü gibi, atılganlık düzeyi yönünden deney ve kontrol gruplarına uygulanan ön test puanları arasında bir fark görülmezken; son test puanları
5 arasında deney grubu lehine anlamlı bir fark görülmektedir. Bu sonuç birinci denenceyi doğrulamıģtır. TABLO 2 ve Gruplarının Ön Test-Son Test Benlik Tasarımı Puanlarına ĠliĢkin Mann-Whitney U Testi Sonuçları ÖN TEST SON TEST n Puan sıralama Z Değeri Gruplar ortalaması (DüzeltilmiĢ) Grubu 11 11.82.23 Grubu 11 11.18 Grubu 11 14.64 2.27 Grubu 11 8.36 Sonuç P>.05 Önemsiz P<.05 Önemli P<.05 ( Z = 1.96) Tablo 2 deki sonuçlardan da anlaģıldığı gibi, benlik tasarımı açısından deney ve kontrol gruplarının ön test puanları arasında anlamlı bir fark görülmezken; son test puanları arasında deney grubu lehine anlamlı bir fark saptanmıģtır. Bu bulgu, araģtırmanın ikinci denencesini desteklemiģtir. TABLO 3 ve Gruplarının Ön Test-Son Test Empatik Eğilim Puanlarına ĠliĢkin Mann-Whitney U Testi Sonuçları ÖN TEST SON TEST n Puan sıralama Z Değeri Gruplar ortalaması (DüzeltilmiĢ) Grubu 11 9.68 1.31 Grubu 11 13.32 Grubu 11 11.64.0997 Grubu 11 11.36 Sonuç P>.05 Önemsiz P>.05 Önemsiz P<.05 ( Z = 1.96)
6 Tablo 3 de izlendiği gibi, empatik eğilim puanları açısından deney ve kontrol gruplarının ön test ve son test puanlarının her ikisinde de anlamlı bir fark görülmemektedir. Bulgular araģtırmanın üçüncü denencesini desteklememiģtir. TARTIġMA VE SONUÇ Bulgulara göre, on haftalık atılganlık eğitimi sonunda deney grubundaki öğrencilerin atılganlık puanları kontrol grubuna göre anlamlı düzeyde bir artıģ göstermiģtir. Beklenen doğrultudaki bu sonuç ilgili denenceyi desteklemiģ ve bu konudaki kuramsal ve ampirik bulgularla bütünleģmiģtir. Ülkemizde gençler üzerinde yapılan diğer deneysel çalıģmaların sonuçlarıyla (Voltan 1980b; Çulha ve Dereli 1987) tutarlılık göstererek, atılganlık eğitiminin yararını bir kez daha ortaya koymuģtur. Uygulanan eğitim programı, aynı zamanda gençlerin Benlik Tasarımı puanları üzerinde de anlamlı bir artıģ sağlamıģ ve araģtırmanın ikinci denencesi de desteklenmiģtir. Bu denence kurulurken, gençlere verilen sosyal beceri eğitiminin onların atılganlık düzeyini arttırması sonucu, kendilerini eskiye göre daha atılgan olarak görmelerine bağlı olarak özgüvenlerinin artması ve dolayısıyla benlik algılarında olumlu bir değiģme olacağı beklentisine dayanılmıģtır. Nitekim sonuçlar bu beklentiyi destekleyici yönde bulunmuģ ve verilen eğitimin gençlerin benlik tasarımlarında olumlu bir değiģim yaratmıģtır. Bu sonuç, benlik saygısı ile kiģilerarası iliģkiler, ileti- Ģim gibi sosyal beceriler arasında iliģki olduğunu savunan kuramsal ve ampirik bulgularla tutarlıdır (Güngör 1989; Can 1990). AraĢtırmanın üçüncü denencesi olan deney grubunun empatik eğilim düzeyinin artacağı beklentisi araģtırma bulguları ile desteklenmemiģtir. Bu denence kurulurken, grup ortamında öğrencilerin birbirlerini anlama, rol yapma, kendini baģkalarının yerine koyma gibi yaģantıların onlarda empatik eğilim düzeyini de arttırabileceği düģünülmüģtür. Ancak oluģturulan grup, atılganlık eğitimine yönelik olarak oluģturulduğu için üyelerin hepsinin benzer davranıģsal özellikler taģıması, diğer bir deyiģle hepsinin çekingen olmasının birbirlerini anlamaları için bir çaba göstermelerine, empati kurmalarına gerek bırakmadığı düģünülebilir. Bunun yanısıra, uygulanan programın özellikle atılgan davranıģlar kazandırmaya yönelik olarak yapılandırılmıģ olması nedeniyle empatik beceriler geliģtirmeye yönelik alıģtırmalara fazla yer verilmemiģ olması bu açıdan bir etki yaratmıģ olabilir.
7 Bu sonucu yorumlarken ayrıca Rogers ın empati konusundaki görüģü de dikkate alınmalıdır. Rogers a (1982) göre, empatik olabilmek bir tür sosyal duyarlığa sahip olabilmektir. Sosyal duyarlık ise bir kiģilik özelliğidir, her insan bu özelliğe sahip değildir. Bu özelliğe sahip olan kiģiler anacak bunu eğitimle daha da geliģtirebilirler. Nitekim empati eğitimi vermeye yönelik uygulamaların bu sonucu gösterdiği kanıtlanmıģtır (Dökmen 1988, 1994). Sonuç olarak, öğretmen adaylarına uygulanan atılganlık eğitimi, onların atılganlık düzeylerini ve benlik tasarımlarını olumlu yönde etkilerken, empatik eğilim düzeyleri üzerinde bir fark yaratmamıģtır. Elde edilen bulgular, üniversite öğrencileri üzerinde bu tip eğitim programları uygulanmasının yararlarını bir kez daha vurgulaması açısından olduğu kadar, atılganlık eğitiminin, atılgan davranıģları geliģtirmesi yanısıra, öğrencilerin benlik tasarımlarında olumlu etki yaratması açısından önemli ve uygulamalar için teģvik edici olarak değerlendirilebilir. KAYNAKLAR Can, G. 1990 Lise Öğrencilerinin Benlik Tasımlarını Etkileyen Etkenler, Anadolu Ü. Basımevi, EskiĢehir. Çulha, M ve A.A. Dereli 1987 Atılganlık Eğitimi Programı. Psikoloji Dergisi, 6,21: 124-127. Dökmen, Ü. 1988 Empatinin Bir Modele Dayandırılarak Ölçülmesi ve Psikodrama ile GeliĢtirilmesi. A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 6,21, sayı 1-2, 155-190. 1994 ĠletiĢim ÇatıĢmaları ve Empati. Ġstanbul, Sistem Yayıncılık.
8 Güngör, A. 1989 Lise Öğrencilerinin Özsaygı Düzeylerini Etkileyen Etmenler, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi) H.Ü. Ankara. Ġnceoğlu, D. ve G. Aytar 1987 Bir Grup Ergende Atılgan DavranıĢ Düzeyi AraĢtırması, Psikoloji Dergisi, 6,21: 23-24. Jakubowski, P. ve A.J. Lange 1978 Responsible Assertive Behavior, USA Research Press. Morganett, R.S. 1990 Skills for Living (Group Counseling Activities for Young Adolescents), USA, Research Press 3185. Rogers, C. 1982 A Social Psychology of Schooling, London: Routhledge Regan Paul. Sorias, O. 1986 Sosyal Beceriler ve Değerlendirme Yöntemleri, Psikoloji Dergisi, 5,20: 25-29. Tegin, B. 1990 Üniversite öğrencilerinin Atılganlık DavranıĢ ve Eğilimlerinin Cinsiyet ve Fakülte DeğiĢkenleri Açısından Ġncelenmesi. Psikoloji Dergisi, 7,25: 21-32. Voltan, N. 1980a Rathus Atılganlık Envanteri Geçerlik ve Güvenirlik ÇalıĢması, Psikoloji Dergisi, 10: 23-25. 1980b Grupla Atılganlık Eğitiminin Bireyin Atılganlık Düzeyine Etkisi, H.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 3:62-66.