Güney Kafkasya da Değişen Konjonktür: Moskova-Tiflis Hattında Normalleşme Sancıları

Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Analiz No: 21 Nisan 2013 Güney Kafkasya da Değişen Konjonktür: Moskova-Tiflis Hattında Normalleşme Sancıları Kerim Has

Künye ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Künye Güney Kafkasya da Değişen Konjonktür: Moskova-Tiflis Hattında Normalleşme Sancıları Yazar Kerim Has, USAK Avrasya Araştırmaları Merkezi uzmanlarındandır. Rusya nın İç ve Dış Politikası, Avrasya da güvenlik sorunları ve enerji politikaları konularında çalışmaktadır. USAK Analiz No: 21 USAK Raporları Editörü: Mehmet GÜÇER Copyright 2012 USAK Tüm Hakları Saklıdır Birinci Baskı Tasarım Mehmet Güçer & Önder Çukurluöz Kurum ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU (USAK) USAK Avrasya Araştırmaları Merkezi İletişim Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK) International Strategic Research Organization Ayten Sokak No: 21 Tandoğan / Ankara Tel: (0312) 212 28 86-87 Faks: (0312) 212 25 84 www.usak.org.tr - www.turkishweekly.net www.usakgundem.com - info@usak.org.tr

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Özet Özet Gürcistan da Ekim 2012 de başbakanlık koltuğuna oturan Bidzina İvanişvili nin Rusya ile ilişkileri yeniden rayına oturtmaya çalışması iki ülke münasebetlerinin yanı sıra bölgesel dengeleri de etkileyecek potansiyele sahip bulunuyor. Rusya tarafından işgal edilmiş bölgeler olarak tanımladığı Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlıkları konusunu müzakere etmeyi başka bir bahara ertelediği göz önüne alındığında Gürcü yönetiminin, Moskova ile farklı parametreler üzerinde ilişkilerini geliştireceği anlaşılıyor. Saakaşvili nin ise Gürcistan siyasetinde ağırlığını her geçen gün daha da yitirmesi İvanişvili nin Rusya ile ilerleyen dönemde daha kapsamlı ve sıcak temaslar sağlayacağının habercisi. Öte yandan, Rusya-Gürcistan hattındaki yeni diyalogun Karadeniz de bölgesel güvenlik çerçevesinde NATO-Rusya, enerji politikaları bağlamında ise AB-Rusya ilişkilerinin sınırlarını belirleyecek etkenlerden biri olarak öne çıktığı söylenebilir. Yine, Rusya nın Suriye ile beraber Güney Kafkasya yı Karadeniz-Akdeniz havzasında şekillenen yeni güvenlik kuşağının ana aksı olarak değerlendirmesi, Gürcistan ile ilişkilerin normalleştirilmesi gerektiğini ima ediyor. Bu açıdan, küresel aktörlerin yanı sıra bölge ülkeleri olarak Türkiye, İran, Azerbaycan ve Ermenistan ın da dâhil olduğu bu yeni süreçte bölgesel çatışmaların öncelikle ticari ve ekonomik entegrasyon politikalarıyla çözüm yoluna sokulması ciddi önem arz ediyor. İşte bu çalışmada, Moskova-Tiflis ilişkilerinde son dönemde ortaya çıkan yumuşama sürecinin hangi dinamikler üzerinde şekillendiği analiz edildikten sonra halkada eksik kalan yanlar ikili ve bölgesel bir perspektiften ele alınıyor. 1

Giriş ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Giriş Suriye deki çatışmalar, Rusya nın Akdeniz e Sovyetler dönemindeki gibi güçlü bir şekilde yeniden dönmesine yönelik politikalar geliştirmesine neden olurken, bu politikanın en önemli ayağı olarak Karadeniz deki güvenlik arayışları Moskova yı bölgede yeni hamleler yapmaya zorluyor. Başbakan İvanişvili basın konferansında Rusya ile ilişkileri geliştirmek istediğini söylüyor. Bu çerçevede, Batı nın zengin enerji kaynaklarının bulunduğu Hazar Denizi ve Orta Asya ya açılan nirengi noktası Gürcistan da son dönemde siyasal yapıda yaşanan değişim, Rusya nın bu bölgedeki hamlelerini daha etkin kılmasına yardımcı oluyor. Diğer yandan, Putin in son dönemde sıklıkla vurguladığı diplomaside 2

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Giriş alternatif yumuşak güç unsurlarının Gürcistan ile ilişkilerin yeniden yapılanma sürecinde devreye girmesi, Kafkaslar daki güç dengesini orta vadede Moskova nın daha da lehine çevirebilecek bir potansiyel taşıyor. Küresel güç mücadelesinin bölgesel bağlamda en fazla hissedildiği yerlerden biri olarak Kafkaslar daki bu girift denklemin değişmesi, bu açıdan, Rusya-Gürcistan ikilisinin yeni dönemde ortak bir dil veya en azından yıkıcı bir söyleme sahip olmayan bir ilişki geliştirip geliştirememeleriyle yakından ilintili. Bu nedenle, Ekim 2012 de Gürcistan da gerçekleşen parlamento seçimleriyle Başbakanlık koltuğuna oturan Bidzina İvanişvili nin bu göreve geldikten sonra Rusya ile ilişkileri yeniden toparlamaya çalışması ciddi önem arz ediyor. Yine, hâlihazırdaki Gürcistan Devlet Başkanı Mihail Saakaşvili nin sert eleştirilerine muhatap olsa da İvanişvili nin Moskova ile diyalogu geliştirmekten yana olduğu gözlemleniyor. Moskova-Tiflis hattında kurulması muhtemel bu yeni ilişkiler ağı ise ilişkilerde reset özelliği taşımamasına rağmen, birçok açıdan Rusya nın Kafkaslar a daha güçlü dönüşünün sembolü olacağa benziyor. Bu bağlamda, her ne kadar ilerisi adına bazı belirsizlikler olsa da ilişkilerin geliştirilmesine yönelik iki tarafta da hâlihazırda belli düzeylerde var olan irade ve ihtiyatlı iyimserlik havası, Rusya-Gürcistan ilişkilerinin yakın dönemde farklı parametreler üzerinde yeniden tanımlanabileceğini ima ediyor. 3

1 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Süreç İçerisinde Gelinen Nokta Bilindiği üzere, 2003 sonundaki Gül Devrimi ile iktidara gelen Saakaşvili nin dış politikada Transatlantik ilişkilere ağırlık vermesi ve söylemlerinde Rusya karşıtı bir eğilim izlemesi özellikle 2006 sonrası Tiflis-Moskova hattında sert rüzgârların esmesine neden olmuş ve neticede Ağustos 2008 de iki ülke arasında kısa süreli bir savaş yaşanmıştı. Savaş sonrası iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler tamamen askıya alınmış, Rusya, Gürcistan a ait ayrılıkçı bölgeler olan Abhazya ve Güney Osetya yı bağımsız devletler olarak tanımış ve Tiflis yönetimi, Moskova nın önderliğindeki Bağımsız Devletler Topluluğu ndan ayrılmıştı. İlişkilerde gelinen nokta iki ülkeyi neredeyse düşman devletler konumuna sokmuştu. Uzun bir süre karşılıklı siyasi ve diplomatik temas sağlanmamış ve ekonomik ve ticari ilişkiler minimum seviyeye indirilmişti. Ancak savaş sonunda ayrılıkçı bölgelere yönelik çözüm ihtimalinin daha da karmaşık bir hal alması ve beklenen NATO üyeliğinin kısa vadede gerçekleşmeyeceğinin anlaşılması Gürcü siyasi elitini zor durumda bıraktı. Ülkede işsizliliğin artması, doğrudan yabancı yatırımların azalması, ekonomik koşulların kötüleşmesi ve bürokraside rüşvetin yeniden yaygınlık kazanması ise özellikle son 1-2 yıldır Saakaşvili iktidarına karşı toplumda artan oranda bir hoşnutsuzluğa yol açtı. Yine, Gürcistan ekonomisi için pazar imkânı ve çeşitli avantajlar sunan Rusya gibi bir komşuyla ticari ilişkilerin daha da çıkmaza girmiş olması Gürcü halkında zamanla huzursuzluk yarattı. Rusya da önemli bir oranda Gürcü diasporasının yaşıyor olması ise akrabalık bağları dolayısıyla ilişkilerin yeniden rayına oturtulması gerektiği algısını Gürcistan da yerleştirdi. Saakaşvili ye karşı muhalif hareketlerin oluşmasına yol açan bütün bu nedenler, neticede, İvanişvili nin liderliğini yaptığı ve ülkedeki farklı siyasi akımları bir araya getirmeyi başaran Gürcü Rüyası Koalisyonu nun, Ekim 2012 de yapılan seçimlerde Saakaşvili nin Birleşik Ulusal Hareket ini yenerek, Gürcistan ın iç ve dış siyaset çizgisini belirleyecek yeni bir aktör olarak ortaya çıkmasını sağladı. Aynı zamanda dolar milyarderi olan İvanişvili nin sermayesini büyük oranda Rusya da kazanmış olması ise iki ülke ilişkilerinin farklı boyutlarda ilerleyeceğinin habercisi oldu. 4

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 1 Başbakan İvanişvili nin 1990 lı yıllarda Moskova da kurduğu ve servetinin büyük kısmını kazandığı Rossiyskiy Kredit Bank. Bu noktada, İvanişvili nin AB ve NATO üyeliği perspektifini savunmasının yanı sıra Rusya ile ilişkileri tamir etmeye çalışacağını dış politika öncelikleri arasında sayması ve ikili ilişkileri önemsediğini her fırsatta vurgulaması yeni dönemin ayırt edici özelliklerinden en önemlisi olarak karşımıza çıkıyor. Abhazya ve Güney Osetya nın statülerinin açıklığa kavuşturulması konusu ise İvanişvili tarafından zamana bırakılıyor. Dolayısıyla, Gürcistan ın muhtemel NATO üyeliğinin Rusya ya yönelik bir tehdit oluşturmayacağı noktasında Moskova nın ikna edilmesi İvanişvili yi ilerleyen dönemde en fazla zorlayacak konuların başında geliyor. NATO-Rusya ikilemini fark eden İvanişvili, bu açıdan, ilişkilerin düzeltilmesinde küçükten büyüğe bir sıralama takip ediyor. 5

2 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU İvanişvili Faktörü İkili ticaretin geliştirilmesi, ulaşım hatlarının faaliyete sokulması ve vize prosedürlerinin kolaylaştırılması gibi netameli olmayan konulardan başlayan İvanişvili, göreve gelir gelmez tecrübeli diplomat Zurab Abaşidze yi Rusya ile ilişkilerden sorumlu özel temsilcisi olarak atadı. Abaşidze ile Rusya Dışişleri Bakan Yardımcısı Grigoriy Karasin arasında Aralık ayında Cenevre de yapılan görüşme, ilişkilerin normalleşmesi adına iki ülke yetkililerinin aracısız olarak son dört buçuk yılda gerçekleştirdikleri ilk ve en üst düzey temas oldu. İkincisinin Mart başında Prag ta gerçekleştiği bu görüşmeler sonucunda ise bazı alanlarda hâlihazırda ilerlemeler sağlanmış durumda. İkili ticarette engelleri aşmaya yönelik gerçekleştirilen müzakereler sonucunda Moskova yönetimi, öncelikle, ilişkilerin kötüleşmesi paralelinde Mart 2006 da yasak kapsamına aldığı Gürcü şarabı ve maden suyu ithaline artık izin vermiş bulunuyor. Şubat ayı sonunda sağlık konusunda incelemelerde bulunmak için Rusya dan Gürcistan a gelen uzman ekibin verdiği karar doğrultusunda hâlihazırda 36 alkol ve 4 maden suyu üreticisi firmaya bu yaz itibariyle Rusya pazarında faaliyet göstermelerine izin verildi 1. Bu sayının incelemelerin devam etmesiyle artabileceği 1 Gruziya vıderjalo vino (Gürcistan şarap sınavını geçti), 6 Mart 2013, (http://www.gazeta.ru/business/2013/02/15/4968837.shtml). belirtiliyor. Gürcistan daki maden suyu firmaları sayısının toplamda 4, şarap üreticisi firma sayısının ise 80 olduğu 2 dikkate alındığında, alınan izinlerin Gürcü yönetimini memnun ettiği görülüyor. Öte yandan, ambargonun başladığı 2006 yılına kadar Gürcü şarabının ihraç edildiği ülke sıralamasında yüzde 80 oranıyla Rusya nın başı çektiği göz önüne alındığında, kalkan ambargonun Gürcistan ekonomisini nispeten canlandıracağı ve getirisinin büyük olacağı tahmin ediliyor. Nitekim 2005 yılında Gürcistan ın Rusya ya ihracat gelirlerinin yarısından fazlası (89 milyon dolar) 3 şarap satışından elde edilmişti. Rusya nın yasak koymasıyla ise Gürcistan ın bu ülkeye ihracatında ciddi oranlarda düşme olmuştu. Rusya pazarını kaybeden Gürcistan ın şarap ihracı yıllık 60 milyon şişeden 16 milyona kadar düşmüştü. Başka pazarlar arayan Gürcü üreticiler rotayı Baltık devletleri, Çek 2 A.g.e. 3 Onişenko: 200 vidov gruzinskovo vina vernutsya v Rassiyu (Onişenko: 200 çeşit Gürcü şarabı Rusya ya geri dönecek), 6 Mart 2013, (http://www.bbc.co.uk/ russian/russia/2013/03/130306_georgia_wine_200_ types.shtml). 6

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 2 Moskova nın ambargoyu kaldırması sonrası Tiflis teki şarap fabrikaları üretimi artırdılar. Cumhuriyeti, Polonya, Belarus ve Ukrayna gibi ülkelere çevirmişlerdi. Şarabın, Gürcistan ın toplam ihracatındaki payı ise yüzde 10 lar seviyesinden 2012 yılı itibariyle yüzde 2,7 ye kadar inmişti. Yine maden suyunun Gürcistan ihracatındaki payı yüzde 2,5 seviyesine gerilemişti 4. Gürcistan ın dış ticaretindeki kompozisyonu değiştiren bu olgu, Tiflis in süreç içerisinde başka ortaklarla daha kapsamlı ekonomik ilişkiler geliştirmesini netice verdi. 2005 yılında Rusya, sahip olduğu yüzde 16 lık payla Gürcistan ın en büyük dış ticaret ortağı iken zamanla bu konumunu yitirdi. 2012 yılına gelindiğinde Gürcistan ın dış ticaretinde Rusya nın payı yüzde 5 e kadar düştü 5. Gürcistan ın 4 A.g.e. 5 Oranlar, Dış Ticaret istatistiklerindeki veriler derlenerek hesaplanmıştır. External Trade Statistics, National Statistics Office of Georgia, (http://www.geostat. ge/index.php?action=page&p_id=137&lang=eng). günümüzde en büyük ticaret ortağı Türkiye (yüzde 15) iken onu, Azerbaycan (yüzde 12,3), Ukrayna (yüzde 7,5), Çin (yüzde 5,8) ve Almanya (yüzde 5,7) takip ediyor 6. Rusya ise hâlihazırda altıncı sıraya kadar gerilemiş durumda. Ancak uzmanlar, alınan izinler çerçevesinde gerek bilinirlilik gerekse de kalitesi dolayısıyla Gürcü şarabı ve maden suyunun yeniden Rusya piyasasında önemli bir pazar payına sahip olabileceğini ve ikili ticaretin artışa geçeceğini belirtiyorlar. Bununla beraber, şarap ve maden suyuna çıkan izinleri, Gürcistan dan sebze, meyve ve diğer tarım ürünlerinin ithalatına konan yasakların kaldırılmasının takip edeceği sanılıyor. Bu şekilde, iki tarafın da ticari ilişkileri, işbirliği yapılabilecek ve ilerleme sağlanabilecek sınırlı ve nispeten pürüzsüz alanlardan biri olarak gördükleri anlaşılıyor. 6 A.g.e. 7

2 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Tablo: 1 Gürcistan ın Dış Ticareti ve Rusya (milyon dolar) Yıllar Toplam İhracat Rusya ya İhracat Toplam İthalat Rusya dan İthalat 2004 646,9 104,5 1844,3 254,5 2005 865,5 153,7 2487,5 381,6 2006 936,4 75,4 3674,8 555,4 2007 1232,1 45,3 5212,2 573,9 2008 1495,3 29,8 6301,5 423,3 2009 1133,6 21,1 4500,2 291,6 2010 1677,5 34,7 5257,1 290,5 2011 2189,1 36,6 7057,8 389,7 2012 2377,5 45,8 7842,1 473,8 Kaynak: National Statistics Office of Georgia. İki ülke arasında ulaşım hatlarının yeniden faaliyete sokulması konusunda ise çalışmalar devam ediyor. 2008 yılında Gürcistan a kara, hava, deniz ve demiryolları ile ulaşımı tamamen durduran Kremlin yönetimi, ilk defa 2012 de karşılıklı charter seferlere izin verdi. Hâlihazırda Rus Sibir ve Gürcü Airzena havayolları Moskova-Tiflis arasında charter uçuşları gerçekleştirirken, Rus Ural Havayolları Moskova-Kutaisi ve Yekaterinburg-Tiflis arasında tarifesiz seferler düzenliyor. Ancak fiyatlar, üçüncü ülkeler üzerinden yapılan transit uçuşlara göre hemen hemen iki kat daha pahalı. Hem fiyatlar konusunda iyileştirmelerin yapılması hem de tarifeli uçuşların başlatılması konusunda ise müzakereler sürüyor. Yine, 1992 yılından beri faaliyette olmayan Gürcistan-Rusya arasındaki demiryolu hattının açılması konusunda da İvanişvili, Moskova yönetimine olumlu mesajlar gönderiyor. Ocak ayındaki Ermenistan ziyareti sonrası İvanişvili, bu konuda Rusya ile müzakerelerin yürütüldüğüne dair açıklamalarda bulundu. Ancak, demiryolunun Abhazya üzerinden geçmesi ve Ermenistan ı Rusya ya doğrudan bir şekilde bağlayacak olması, Tiflis-Moskova arasında müzakere edilebilecek konunun Azerbaycan-Gürcistan-Ermenistan üçgeninin yanı sıra Türkiye-Rusya ilişkilerini de içine alan bölgesel denklem içerisinde değerlendirilmesi gerektiği sonucunu doğuruyor. Zira Azerbaycan, demiryolunun açılmasının Rusya dan Ermenistan a silah sevkiyatını daha da kolaylaştıracağını düşünürken ortaya çıkacak durumu stratejik çıkarlarına ters görüyor. Diğer yandan, Doğu-Batı koridorunda Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattının yakın bir süre içerisinde açılması planları Moskova nın bu konuda jeopolitik açıdan kendisine rakip olarak gördüğü Türkiye yi de denkleme dâhil ediyor. Ayrıca, Abhazya daki de facto yönetimin, Gürcistan-Rusya ilişkilerini düzeltebileceği endişesiyle demiryolu hattının açılmasına karşı çıktığı biliniyor. Bütün bu nedenler ise iki ülke arasında ulaşım hatlarında demiryolu ve otoyol bağlantılarının sağlanması konusunun şimdilik başka bir bahara ertelenebileceğini ifade ediyor. 8

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 3 Vizeler ve Diplomatik İlişkiler İkili üst düzey temaslarda müzakere edilen diğer bir önemli konu başlığını ise Rusya nın -Abhazya ve Güney Osetya da yaşayanlar hariç- Gürcistan vatandaşlarına yönelik hâlihazırda yürüttüğü vize uygulaması oluşturuyor. Rusya, Gürcistan daki özellikle Pankisi vadisinden Kuzey Kafkasya ya geçen grupların ülkede terör saldırıları gerçekleştirdiğini iddia ederek, Eduard Şevardnadze zamanında 2000 yılında yürürlüğe soktuğu vize zorunluluğu şartını 2008 de daha da sıkılaştırmıştı. Karşılıklı olarak devreye giren vize uygulamasında Rusya vatandaşları gümrükte vizeyi düşük bir ücret karşılığında alabilirken, Gürcistan vatandaşları için Rusya ya girişler ciddi bir külfet oluşturmaya devam etti. 2004 te Rusya vatandaşları için vize uygulamasını daha da hafifleten Gürcistan, beklediği kolaylığı karşı taraftan göremedi. 2008 sonrası ise diplomatik ilişkilerin tamamen kesilmesiyle iki taraf da vize uygulamalarını oldukça zorlaştırdı. Tiflis yönetimi, Rusya daki diplomatik misyonunu tamamen geri çekerken; Moskova, bağımsızlıklarını tanıdığı Abhazya ve Güney Osetya da büyükelçilik açtı. Gürcistan daki diplomatik faaliyetlerini ise Tiflis teki İsviçre büyükelçiliği bünyesinde sürdürdü. Toprak bütünlüğünü tanımayan Rusya ya bu açıdan Gürcistan ın yakın zamanda ülkede büyükelçilik açmasına olumlu bakması beklenmiyor. Rusya Başbakanı Medvedev Ağustos 2012 de Güney Osetya nın başkenti Tshinvali yi ziyaret etmişti. 9

3 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Öte yandan Moskova yönetimi, Abhazya ve Güney Osetya vatandaşlarına vize uygulamazken, Gürcistan da 2010 yılında aldığı bir kararla Rusya ya bağlı Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerine yönelik vize zorunluluğunu kaldırmıştı. Yerel yönetimlerin olumlu yaklaştığı karara Moskova tepki göstermiş ve uzun bir süre alınan kararı eleştirmişti. Tiflis ise gerek ekonomik nedenler gerekse de diasporanın talepleri dolayısıyla süreç içerisinde tutumunu gözden geçirerek yeni bir karara daha imza attı. Geçtiğimiz yıl Şubat sonunda Saakaşvili yönetimi aniden Rusya vatandaşlarına 90 gün sürelik ziyaretlerinde vize muafiyetlerine dair bir karar aldı ve bu ülkeye yönelik vize uygulamasını tek taraflı olarak kaldırdı 7. İşte, Abaşidze ve Karasin arasında Mayıs sonunda üçüncüsünün yapılmasının planlandığı görüşmede İvanişvili nin ekibinin, Rusya nın Gürcistan vatandaşlarına yönelik sürdürdüğü vize uygulamasını kaldırması veya en azından belli grup meslek sahibi insanlar için vizelerin hafifletilmesi talebini gündeme getireceği tahmin ediliyor. Ancak diplomatik ilişkilerin tesis edilemediği ortamda Rusya nın vizeleri tamamen kaldırması beklenmiyor. Bununla beraber, vizelerin kaldırılmasından yana çekinceleri olan Kremlin yönetiminin, iş adamları, akademisyenler, öğrenciler, sanatçılar ve diğer bazı meslek grupları için vize uygulamasının kolaylaştırılması konusuna sıcak yaklaştığı belirtiliyor. Bu meselenin diğer bir yanını ise aslında Saakaşvili yönetiminin Ekim 2008 de Abhazya ve Güney Osetya toprakları için kabul ettiği işgal edilmiş bölgeler hakkındaki kanun 8 oluşturuyor. Rusya, Gürcü yetkililerden bu kanunu yürürlükten kaldırmalarını talep ediyor ve bu kanun 7 Gruziya atmenila vizı dlya Rassiyan (Gürcistan, Ruslara vizeyi kaldırdı), 1 Mart 2012, (http://lenta. ru/news/2012/02/29/novisas/). 8 The Law of Georgia on Occupied Territories, 23 Ekim 2008, (http://www.smr.gov.ge/docs/doc216. pdf). yürürlükte olduğu sürece de Gürcistan vatandaşlarına yönelik vize uygulamasının devam edeceğini vurguluyor. İşgal kanununun daha çok Rusya yı hedef alması dolayısıyla, Moskova nın kanunun iptali noktasında vizeleri pazarlık unsuru yaptığı görülüyor. İşgal edilmiş bölgeler hakkındaki kanunun Rusya yı ilgilendiren en önemli kısmını, Tiflis yönetiminin, diğer ülke vatandaşlarının Abhazya ve Güney Osetya ya ancak Gürcistan ın izin verdiği sınır kapılarını kullanarak girmelerini zorunlu kılması oluşturuyor. Gürcistan, ayrılıkçı bölgeler olarak kabul ettiği söz konusu iki bölgeye de girişlerin kendi kontrolündeki sınır kapılarından gerçekleştirilmesini istiyor. Abhazya ya girişlere sadece Batı Gürcistan tarafında yer alan Zugdidi üzerinden izin veren kanun, Güney Osetya ya girişlere ise ancak Gori kenti üzerinden müsaade ediyor 9. İki giriş güzergâhının da Gürcü yetkililerin kontrolünde olması bu bölgeye girişlerin ancak Gürcistan ın izniyle gerçekleşebileceğini gösteriyor. Öte yandan kanun, Rusya nın bağımsızlıklarını tanıdığı Abhazya ve Güney Osetya ya bu ülke vatandaşları için daha kolay olan kuzeydeki sınır kapılarından girişlerine de yasak getirmiş oluyor. Zaten Saakaşvili nin bu kanunu çıkarırken en büyük amacı, Abhazya ve Güney Osetya ile ortak kara sınırına sahip Rusya yı cezalandırmaktı. Nitekim kanun, yasağı ihlâl edenleri, yani iki bölgeye de bahsedilen sınır kapılarından farklı kanallardan giriş yapanları, seyahat amaçlarına göre bir-iki bin dolar para cezası veya dört yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırmayı öngörüyor. Ancak gelinen noktada, Gürcistan ın tek taraflı olarak Rusya vatandaşlarına vizeyi kaldırmış olması, yasak ihlâllerinin takibinin yeterince düzgün yapılamaması ve cezai işlemlerin etkili işletilememesi dolayısıyla, kanunun gözden geçirilmesi 9 A.g.e. 10

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 3 Tiflis e 100 km uzaklıktaki Ergneti kasabasının yakınında yer alan Gürcistan-Güney Osetya sınır kontrol noktası. gerçeği ortaya çıkıyor. Rusya ile ilişkileri farklı bir düzlemde yeniden tanımlamaya çalışan İvanişvili de kanunda öngörülen cezalara yönelik yakında hafifletici düzenlemeler yapılacağını açıklamış bulunuyor. Kanunun tamamen kaldırılmasına sıcak bakmayan İvanişvili nin, Rusya ile vizeleri kolaylaştırma adına cezai işlemlerde hapis cezasının kaldırılmasına pozitif yaklaştığı değerlendirmeleri yapılıyor. 11

4 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Siyasi Alanda Kısa Paslaşmalar Siyasi alanda ise iki ülke yetkilileri arasında -Saakaşvili hariçhem söylem bazında hem de eylem noktasında sembolik de olsa bazı ilerlemeler kaydedildi. Rus medyasında Gürcistan hakkında yer alan haber ve yorumlarda özellikle 2011 sonrası olumsuz algının yerini yavaş yavaş tarafsız bir söyleme bıraktığını söyleyebiliriz. İvanişvili nin Başbakan olmasıyla da bu algının temkinli de olsa pozitife evrildiği gözleniyor. Bu bağlamda, Rusya da bazı kurum ve üniversiteler ikili işbirliğini bir şekilde yeniden tesis etmek için devreye girmiş bulunuyorlar. Bu kurum uzmanlarının gerek Gürcistan a yaptıkları ziyaretlerle, gerekse de hazırladıkları analiz ve raporlarla Saakaşvili sonrası Gürcistan ı Moskova yörüngesine çekmeye çalışmaları veya en azından Tiflis yönetiminin anti-rusya söylemlerinin sona ermesi noktasında çaba göstermeleri dikkat çekiyor. Yine, NATO ya alternatif oluşumları da Gürcistan ın değerlendirmesi gerektiği konusunda Rus medyasında yayınlar artmış durumda. İlerleyen dönemde ise Rusya nın Gürcistan ile ilişkilerin normalleşmesi sürecinde sivil toplumu ve yumuşak güç unsurlarını daha da fazla devreye sokacağı öngörülebilir. Rus medyasında gerçekleşen bu ağız değişikliği ülkenin yakın zamanda kabul edilen yeni dış politika doktrinine de yansımış durumda. Şubat ayında Putin in onayladığı yeni Dış Politika Konsepti nde, Gürcistan ile ilişkilerin normalleşmesine Rusya nın ilgili olduğu belirtiliyor 10. Bu normalleşmenin ise Kafkasya da değişen konjonktürü de hesaba katarak Gürcü tarafının kendisini hazır hissettiği alanlarda olması gerektiğini Rus dış politika yapıcıları vurgulamış bulunuyorlar. Gürcü tarafı ise Rusya nın bu yaklaşımını tam olarak benimsemese de ilişkilerin geliştirilmesinden yana bir pozisyon alıyor. İvanişvili nin başbakan seçildikten hemen sonra ABD den resmi davet almasına rağmen bu ülkeye henüz ziyaret gerçekleştirmemiş olması Rusya ile ilişkilere verdiği önemden kaynaklanıyor. Diğer üç komşu ülkeye ziyaret gerçekleştiren İvanişvili, davet geldiği takdirde Rusya ya da gidebileceğini söylüyor. Nitekim ekonomi zirvesi için gittiği Davos ta mevkidaşı Rusya Başbakanı Dmitry Medvedev le kısa bir görüşme gerçekleştiren İvanişvili, Rus yetkililerle üst düzey siyasi temas sağlamayı ilişkilerin normalleşmesi adına gerekli görüyor. Yine İvanişvili, her ne kadar Abhazyalı ve Güney Osetyalı sporcuların kendi de facto devletleri kontenjanından katılma ihtimalleri olsa da, 2014 yılında Rusya nın Soçi kentinde düzenlenecek Kış Olimpiyatları nda Gürcistan ın da yer alacağını belirtiyor 11. 10 Kontseptsiya Vneşney Politiki Rassiiyskoy Federatsii (Rusya Federasyonu Dış Politika Konsepti), 12 Şubat 2013, (http://www.mid.ru/brp_4.nsf/0/6d84 DDEDEDBF7DA644257B160051BF7F). 11 Mikheil Vardzelashvili, Georgia is ready to go to Soc- 12

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 4 Rusya Devlet Başkanı Putin, Ocak ayında Gürcü Patriği II. İlya (solda) ile Moskova da görüştü. İvanişvili nin politikası çerçevesinde gerçekleşen ziyaret, 2008 sonrası Gürcistan dan Rusya ya yapılan en üst düzey ziyaret olma özelliği taşıyor. Öte yandan, İvanişvili nin Rusya ile ilişkilerde manevra alanını genişleten iki önemli husus bulunuyor. Öncelikle, Saakaşvili nin 2013 sonbaharında gerçekleşecek olan başkanlık seçimlerinde yeniden aday olamayacak olması İvanişvili nin elini rahatlatıyor. Saakaşvili, daha önceleri yaptığı kanun değişiklikleri ile Gürcistan devlet başkanlığı için en fazla iki sefer seçilme şartı getirmiş ve devlet başkanının yetkilerini sınırlandırmıştı. Yürütme ve icra makamı olarak da başbakanın konumunu güçlendirmişti. Geçtiğimiz Ekim de yaşadığı gibi bir hayal kırıklığına hiçbir zaman maruz kalmayacağını düşünen Saakaşvili, devlet başkanlığı sonrası başbakanlık koltuğuna oturmaya hazırlanmaktaydı. Ancak gelinen süreçte Saakaşvili nin 2013 sonrası Gürcistan siyasetinde şansının azaldığı bilinen bir gerçek. Bu durum ise zaten 2013 başkanlık seçimleri sonrasında başbakanlık yetkileri daha da artacak olan İvanişvili nin, Saakaşvili nin Rusya hi, 11 Mart 2013, (http://www.georgiatimes.info/ en/analysis/87694.html). karşıtı söylemlerini ciddiye almaması sonucunu doğuruyor. İvanişvili nin elini rahatlatan ikinci neden ise Gürcü toplumunda Rusya ile ilişkilerin normalleştirilmesine yönelik birkaç sene öncesine göre değişen algılar. Gürcistan da kuzeydeki komşu ile ilişkilerin eski düzeyde olmasa da bir şekilde düzeltilmesini isteyenlerin oranı Saakaşvili nin ciddi muhalefetine rağmen oldukça yükseklerde seyrediyor. Nitekim ABD li Uluslararası Cumhuriyetçiler Enstitüsü (IRI) nün yakın zamanda Gürcistan da yaptığı kamuoyu araştırmasına göre, Gürcü halkının yüzde 72 si Rusya yı siyasi ve ekonomik bir tehdit olarak görmesine rağmen yine büyük bir çoğunluğu (yüzde 83) bu ülke ile daha fazla diyalog kurulmasını destekliyor. Rusya ile diyaloga kesinlikle karşı çıkanların oranı ise ankette sadece yüzde 2 olarak çıkıyor 12. 12 Anket, 9-21 Kasım 2012 arasında yapıldı. Georgian National Study, 8 Şubat 2013, (http://www.iri.org/ sites/default/files/2013_february_8_survey_of_georgian_public_opinion_november_9_21_2012. pdf). 13

4 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU İvanişvili başbakanlık koltuğuna oturduktan kısa bir süre sonra komşu ülkeleri ziyaretleri çerçevesinde 14 Şubat ta Türkiye ye de geldi. Rusya ile ilişkilerin ilerletilmesi konusunda toplumdan aldığı desteğin yüksek olması, İvanişvili nin Kremlin yönetimiyle yeni formül ve taleplerle bir şekilde masaya oturmasını kolaylaştırıyor. 14

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 5 Gürcistan ve Bölgesel Çıkarlar Rusya-Gürcistan ilişkilerindeki yumuşama sürecinin Güney Kafkasya daki bölgesel güç denklemine de yansımaları söz konusu. Nitekim Mart ayında Parlamento tarafından kabul edilen Gürcistan Dış Politikası nın Temel Yönelimleri hakkındaki tasarı 13 yeni dönemde iki ülke ilişkilerinin hangi dinamikler üzerinde şekilleneceğini daha net göstermiş oldu. 19 maddeden oluşan tasarı genel olarak Gürcistan ın AB ve NATO eksenindeki stratejik ilişkilerini geliştireceğini vurgulamasının yanı sıra, Rusya nın öncülüğündeki Bağımsız Devletler Topluluğu, Gümrük Birliği veya ilerleyen yıllarda kurulması muhtemel Avrasya Birliği gibi bölgesel ve uluslararası oluşumlara üye olmayacağını da üstü kapalı bir şekilde belirtiyor. Batı ve Transatlantik bloğa entegrasyonun dış politikanın birinci önceliği olarak tanımlandığı tasarıda, Rusya ile diplomatik ilişkilerin kurulmasının, bu ülke tarafından Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlıklarının tanındığı sürece gerçekleşemeyeceğinin altı çiziliyor. Karşılıklı diplomatik ilişkiler olmadan başlatılan diyalogun amacının ise çatışmaların çözüme kavuşması ve komşuluk ilişkilerinin geliştirilmesi olduğu ifade ediliyor. Öte yandan, her ne kadar yaptırım gücü olmasa da tasarının iktidar ve muhalefet milletvekillerinin 13 Parliament Adopts Bipartisan Resolution on Foreign Policy, 7 Mart 2013, (http://www.civil.ge/eng/article.php?id=25828). oybirliği ile desteklenmesi İvanişvili nin Rusya ya karşı geliştirdiği siyasi söylem ve tavrının nispeten ortak bir akıl sonucunda gerçekleşeceğinin sinyallerini veriyor. Tasarının en dikkat çekici maddelerinden birini ise Gürcistan ın kendisine, bölgenin en güçlü aktörleri olarak ABD, AB ve Rusya nın Güney Kafkasya daki çıkarlarının, Tiflis in çıkarlarına ters olmayacak bir şekilde, optimum açıdan birbirlerine yakınlaştırılması görevini biçmesi oluşturuyor. Ancak kendi içerisinde çelişkiler barındıran bu vazifenin ne şekilde ifa edileceği konusunda bir detay verilmemesi, Gürcistan dış politika yapıcılarının da bu konuda kafasının karışık olduğunun bir göstergesi. Zira Güney Kafkasya, enerji projelerinin de içerisinde yer aldığı siyasi, ekonomik, askeri ve bölgesel güvenlik açısından çok bilinmeyenli denklemde küresel güç mücadelesinin en çetin yaşandığı bölgelerin başında geliyor. Küresel aktörlerin çıkarlarının hangi parametreler üzerinde birbirlerine yakınlaştırılacağı bu açıdan önemli bir soru işareti. Moskova ile diplomatik ilişkilerin kurulmasına hâlihazırda sıcak bakmayan, siyasi açıdan mesafeli konumunu koruyan ve güvenlik ve askeri alanlarda Kremlin e hiçbir şekilde güven duymayan Gürcistan ın, Rusya nın bölgesel çıkarlarını diğer aktörleri de göz 15

5 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Başbakan İvanişvili ülkenin Transatlantik eksenli dış politika çizgisini koruyacağını göstermek üzere Kasım ayında Brüksel de NATO karargâhını da ziyaret etti. önüne alarak ne şekilde maksimize edeceği tartışma konusu. Bu nedenle, burada asıl işbirliği alanı olarak karşılıklı ekonomik çıkarlar öne çıkıyor. Ancak bu durumda, Gürcistan ın kârı Rusya nın kazancından fazla gözüküyor. Dolayısıyla Gürcü yönetiminin, Rusya ile ilişkileri normalleştirmeyi düşündüğü takdirde, ilerleyen dönemde Moskova nın müzakerelerde yeni konuları pazarlık masasına koyacağını göz önüne alması gerekiyor. Bu çerçevede Rusya nın özellikle, Gürcistan ın enerji sektöründe yatırımlarını hızlandıracağı, bu alanda kendisine önemli bir rol kapmaya çalışacağı ve kazanımlarını ülkenin stratejik sektörlerine yoğunlaştıracağı öngörülebilir. Nitekim hâlihazırda Moskova dan INTER RAO ve Alfa Grup gibi şirketler vasıtasıyla bu konuda yeni sinyaller gelmeye de başlamış bulunuyor. Doğu-Batı enerji koridorunda stratejik konumda bulunan Gürcistan ile ilişkilerin normalleştirilmesinden Rusya nın kısa ve orta vadedeki en büyük kazancı, yereldeki elektrik, doğal gaz ve petrol şirketlerinin yönetimlerinde söz sahibi olmanın yanı sıra bölgenin enerji pasta sından alacağı pay olacaktır. Ancak bölgedeki enerji projelerinde Rusya nın alacağı payı, Hazar daki hidrokarbon rezervleriyle beraber aslında Karadeniz-Akdeniz havzasında yeniden şekillenmekte olan jeopolitik güç dağılımının belirleyeceği söylenebilir. Bir yandan yumuşak güç e vurgu yapan Kremlin yönetiminin, diğer yandan Suriye deki Esed rejimine arka çıkmaya devam etmesi, Akdeniz de sürekli bir donanma bulundurmaya yönelik çalışmalara başlaması ve Karadeniz de askeri tatbikatlarını nicelik ve nitelik olarak yoğunlaştırması, Rusya nın bölgede var olma mücadelesinin bölgenin kaderini belirleyen bir aktör olma hırsına evrilmesinin neticesi. Bu bağlamda, Gürcistan ile ilişkilerin normalleşmesinin Rusya nın Karadeniz-Akdeniz havzasında manevra alanını genişleteceği gayet açık. Bu açıdan da aslında, ikili ilişkileri farklı bir formatta yeniden tanımlayacak tarafın Tiflis yönetiminden ziyade Moskova olacağının göz ardı edilmemesi gerekiyor. 16

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 6 Sonuç Yerine İvanişvili nin başbakanlık koltuğuna oturmasıyla, Rusya-Gürcistan ilişkilerinde iki ülkenin de dış politika çizgilerinde keskin değişiklikler yaşanmadan gerçekleşen ancak çok da retorikte kalmayan bir dönüşümle karşı karşıya olduğumuz söylenebilir. Üst düzey siyasi temas ve diplomatik ilişkilerin tesis edilmesi ve daha netameli olan Gürcistan ın toprak bütünlüğü ve bölgesel güvenlik konularından ziyade karşılıklı ticari ilişkilerin rayına oturması hakkındaki yol haritası hem Moskova hem de Tiflis in üzerinde çalışılması için ittifak ettiği konuların başında geliyor. Bununla beraber, Abhazya ve Güney Osetya daki de facto durumun Rusya-Gürcistan diplomatik ilişkilerini daha ne kadar bir süre hâkimiyeti altına alacağı tartışıladursun, iki tarafta da ilişkilerin normalleşmesine yönelik iradenin varlığından bahsetmek mümkün. Ancak ilişkilerin normalleşmesi adına atılan adımlarda karşılıklılık esasının yeterince aktif işlemediği gözlemleniyor. Gürcistan ın daha fazla taviz verdiği iddia edilmekle beraber ilişkilerin gelişmesinden ekonomik açıdan daha fazla kazançlı çıkacak taraf olacağı tahmin ediliyor. Rusya nın ise uluslararası arenada daha fazla hareketlilik kazanan ve birbirlerine daha fazla eklemlenen coğrafyalar olarak Karadeniz ve Akdeniz havzalarında jeopolitik çıkarlarını maksimize etmeye çalıştığı görülüyor. Dolayısıyla, Rusya-Gürcistan ilişkilerinde normalleşmenin biraz da bir yanda ekonomik avantajlar, diğer yanda ise jeopolitik güç üstünlüğü sağlama arasında oluşacak muhtemel denge üzerinde yükseleceği ve gerçekleşeceği öngörülüyor. Bu açıdan, küresel güç mücadelesinin en hararetli yaşandığı bölgelerden biri olarak Güney Kafkasya nın ilerleyen dönemde Rusya-Gürcistan ilişkilerindeki normalleşmeye paralel yeni gelişmelere gebe olduğu söylenebilir. 17

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU (USAK) USAK, ulusal ve uluslararası siyaset, ekonomi, hukuk, toplumsal bilimler ve güvenlik alanlarında faaliyet gösteren bağımsız bir düşünce kuruluşudur (think-tank). Öncelikli olarak kamuoyunun tarafsız, doğru ve yeterli bilgi ihtiyacını karşılamayı amaçlar. Bu amaç çerçevesinde özel ve kamu kuruluşlarının, firmaların ve medya kuruluşlarının taleplerinin yanı sıra, bireysel talepleri de karşılamaya çalışır. USAK ın yerine getirmeye çalıştığı önemli amaçlarından biri Türkiye nin ve dünyanın ihtiyaç duyduğu bilgileri toplamak ve bilgi yığınları içinden gerekli seçkiyi yapmaktır. İhtiyaç sahibine, ihtiyaç duyduğu anda istediği nitelik ve nicelikte bilgiyi sunmaya çalışır. Aynı çerçevede bilgilerin değerlendirilmesi ve analiz edilmesi de USAK ın amaç ve görevleri arasındadır. Gerekli nitelikli personelin yetiştirilmesi ve eğitim hizmetlerinin verilmesi, uzmanlar ve uygulayıcılar arasındaki iletişim eksikliğinin giderilmesi USAK ın amaçları arasındadır. Alan çalışmalarına ek olarak USAK kuramsal ve kavramsal alanda da kendisine görevler düştüğünün bilincindedir. Günümüzde anlaşmazlıkların önemli bir kısmının kavram karmaşasından doğduğunu düşünen USAK, kavramların doğru tanımlanmasına büyük önem verir. Özellikle Türkiye nin son yıllarda yaşadığı sorunlarda kavram karmaşasının rolü büyüktür. USAK Türkiye için dünyalı, dünya için Türkiyeli kavramları sunmaktadır. 2004 yılında kurulan USAK merkez binası Ankara Mebusevleri ndedir. Merkez de 34 tam zamanlı akademisyen, uzman ve araştırmacı ile 7 teknik personeli bulunan USAK ayrıca Türkiye ve dünya çapında 100 ün üzerinde akademisyen, alanında uzman, araştırmacı ve yazar ile çalışmaklarını zenginleştirmektedir. Bunlara ek olarak anlaşmalı, yarı-zamanlı ve gönüllü çalışanlar da zaman zaman USAK çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Staj ve eğitim programları çerçevesinde her dönemde eğitim vermektedir. Katılımcılar sadece Türkiye den değil, dünyanın diğer ülkelerinden de gelmektedirler. USAK bir tür şemsiye örgüt yapılanması modelini izlemektedir. Kendisine bağlı 7 araştırma merkezi aracılığıyla çalışmalarını yürütür. USAK doğru bilginin, daha iyi bir eğitimin ve daha iyi bir iletişimin Türkiye ve insanlığın daha mutlu ve refah içinde yaşamasına katkıda bulunacağına inanır. USAK ın en temel ilkesi şudur: Bilgi doğru kullanıldığı sürece güçtür. 18

ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU (USAK) Mebusevleri Mahallesi, Ayten Sokak, No: 21 06570, Tandoğan, Ankara Tel: 0090 312 212 28 86 Fax: 0090 312 212 25 84 www.usak.org.tr www.turkishweekly.net www.usakgundem.com