MACAR F (Vicia pannonica CRANTZ.) GENOT PLER N N HASAT NDEKS VE B N DANE A IRLI I ÖZELL KLER BAKIMINDAN GENOT P ÇEVRE NTERAKS YONLARI VE STAB L TE ANAL ZLER Mehmet Salih SAYAR 1*, Adem Emin ANLARSAL 2, Mehmet BA BA 3 1 Dicle Üniversitesi Bismil MYO Bitkisel ve Hayvansal Üretim Bölümü, Bismil, Diyarbak r msalihsayar@hotmail.com 2 Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Adana 3 Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Diyarbak r ÖZET Macar fi genotiplerinin hasat indeksi ve bin dane a rl özellikleri bak m ndan genotip çevre interaksiyonlar ve stabilite analizlerinin ele al nd bu çal ma, 2008-09 ve 2009-10 ekim sezonlar nda Güneydo u Anadolu Bölgesinin be ayr lokasyonunda yürütülmü tür. Ara t rmada denemeler tesadüf bloklar deneme desenine göre üç tekerrürlü ve k l k olarak yürütülmü tür. Yap lan analiz sonuçlar na göre her iki özellik için genotip çevre interaksiyonu önemli bulunmu tur (P < 0.01). Bu yüzden, genotiplerin incelenen her iki özellik bak m ndan stabilite durumlar, özellik ortalamas (xi), regresyon katsay s (b i ), regresyondan ayr l kareler ortalamas (S 2 d i ), determinasyon katsay s (R i 2 ) ve regresyon denklemi sabit katsay s ndan (a) olu an be farkl stabilite parametresi dikkate al narak incelenmi tir. Yap lan stabilite analizleri sonucuna göre hasat indeksi yönünden en stabil çe it Tarm Beyaz 98 çe idi olarak belirlenirken, bin dane a rl bak m ndan en stabil çe it O uz 2002 çe idi olarak belirlenmi tir. Anahtar Kelimeler: Macar Fi (Vicia pannonica CRANTZ.), Genotip Çevre, nteraksiyonu, Stabilite Parametreleri, Hasat ndeksi, Bin Dane A rl ABSTRACT This study was held to assess genotype environment interactions and the stability status of twelve Hungarian vetch (Vicia pannonica Crantz.) genotypes in terms of harvest index and thousand seed weight traits under the ecological conditions of the Southeastern Anatolia Region of Turkey. The field trials of the study were conducted according to a complete randomized block design with three replications in five locations in the region during the 2008-2009 and 2009-2010 growing seasons with winter sowings. Results of the study indicated that genotype environment interaction was highly significant (P < 0.01) for both of the traits. Therefore, stability status of genotypes was determined by using some different stability parameters. These parameters were the means (x i ) of the traits, regression coefficient (b i ), regression deviation mean square (S 2 d i ), regression line intercept (a) and determination coefficient (R i 2 ) of the genotypes. The stability evaluations determined that although Tarm Beyaz 98 was the most stable cultivar in terms of harvest index trait, O uz 2002 was the most stable cultivar in terms of thousand seed weight trait in ecological conditions of the Southeastern Anatolia Region of Turkey. Keywords:Hungarian Vetch (Vicia pannonica Crantz.), Genotype Environment, Interactions, Stability Parameters, Harvest Index, Thousand Seed Weight G R Daha önce Güneydo u Anadolu bölgesinde yap lan çal malarda, bölgeye adaptasyon sa lad belirlenen Macar fi i (Tükel ve ark.1993; Ba ba ve ark. 2001; Sayar ve ark. 2010; Sayar ve ark. 2012), bölgede uygulanacak ekim nöbeti sistemleri içerisinde k l k olarak yeti tirilebilecek tek y ll k baklagil yem bitkisidir. Macar fi i bölgemizde k l k olarak ekildi inde May s ay nda ot hasad yap larak pamukla ekim nöbetine girebilme olana na sahiptir (Sayar 2014). Böylece pamuk tar m yap lan alanlarda arazinin Kas m- May s aras bo kald dönemde, de erlendirilmesi sa lanabilmektedir. Güneydo u Anadolu Bölgesinde baz y llarda k aylar nda -24 o C ye kadar dü ebilen s cakl klar adi fi (Vicia sativa L.) gibi fi türlerinin k l k tar m n riskli hale getirmektedir. Bu türler sadece yazl k olarak ekilebilecek durumda kalmaktad rlar. Yazl k ekimler ise kurak y llarda verimin çok dü ük düzeylerde kalmas na neden olmaktad r. K n sert geçti i bölgelerde k l k ekimlerde riski azaltmak için k ko ullar na dayan kl olan Macar fi i (Vicia pannonica CRANTZ.) ekimi önerilmektedir (Aç kgöz, 1988; Tahtacioglu ve ark. 1996; Nizam ve ark. 2011). Bu yönüyle * Bu çal ma Mehmet Salih SAYAR n Doktora tezinin bir parças d r -23-
Macar fi i küresel s nma nedeniyle olu an kurakl klar n gündemde oldu u günümüzde kurakl a kar, k l k ekilebildi inden adi fi e göre daha dayan kl bir yem bitkisi türü olarak önem arz etmektedir. Genotip y l, genotip yer ikili ve genotip yer y l üçlü interaksiyonlar n görüldü ü ancak genetik varyans n do ru tahmin edilemedi i durumlarda zaman zaman yanl de erlendirmelere gidilmektedir. Bu nedenle genotip çevre interaksiyonu çe idin seçiminde en önemli rol oynayan faktör olarak kabul edilmektedir. Çok say da çe it farkl çevrelerde yeti tirildi inde, incelenen özellikler bak m ndan genotip s ralamalar nda lokasyondan lokasyona farkl l klar görülebilmektedir. Böyle olunca s cakl k, ya miktar v.b. faktörler yönünden farkl l klar gösteren çevreler için uygun çe it önerme durumunda kalan slahç n n karar vermesi güçle mektedir (K l ç, 2003). Geleneksel varyans analizleri ile tahmin edilebilen genotip çevre interaksiyonlar istatistiksel önemlilik ve say sal büyüklük olarak elde edilebilmekle birlikte, her bir çe idin farkl çevre etkileri ile olan tepkisi hakk nda yeterli bilgi vermemektedir. Bu nedenle genotiplerin de i ik özellikleri bak m ndan performans stabilitelerini belirleyecek stabilite parametrelerinin belirlenmesi gerekir. Hasat indeksi ve bin dane a rl özellikleri fi türlerinde özellikle tohum verimini esas alan ara t r c lar taraf ndan incelenen en önemli özellikler aras nda ilk s ralarda yer almaktad r. Bu çal ma bu iki özellik bak m ndan Macar fi i genotipleri üzerindeki yer ve y l etkilerini belirlemek, genotip çevre interaksiyonlar n n durumunu ortaya koymak, varyans komponentlerinden yararlanarak Macar fi in denemede yer alan çe it ve hatlar n n bu özellikler yönünden stabilitelerini ara t rmak ve belirli çevrelere olan adaptasyon yeteneklerini belirlemek amac yla ele al nm t r. Ara t rma 2008-09 ve 2009-10 y llar nda Güneydo u Anadolu Bölgesinin genel iklim yap s n temsil edebilecek de i ik rak m, s cakl k, nem ve ya a sahip 5 farkl lokasyonunda 2 y l olmak üzere toplam 10 çevrede yürütülmü tür. MATERYAL VE YÖNTEM Ara t rmada 6 tescilli çe it (Tarm Beyaz -98, Anadolu Pembesi-2002, Budak, Ege Beyaz -79, O uz- 2002) ve 6 Hat (Hat-3, Hat-10, Hat-15, Hat-18, Hat-2109) olmak üzere toplam 12 Macar fi (Vicia pannonica CRANTZ.) genotipi materyal olarak kullan lm t r. Ara t rma 2008-09 ve 2009-10 yeti tirme y llar nda, be farkl lokasyonda, tesadüf bloklar deneme desenine göre üç tekrarlamal ve ya a dayal artlarda yürütülmü tür. Denemelerin yürütüldü ü çevreler ve bu çevrelere ait rak m, toprak ve iklim ile ilgili bilgiler Çizelge 1 de verilmi tir. Ara t rmada denemeler 10 çevrede de tesadüf bloklar deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulmu tur. Ekimde parsel büyüklü ü 7.2 m 2 olmu tur (6 m s ra uzunlu u 6 s ra say s 20 cm s ra aras mesafe). Deneme ekimleri Çizelge 1 de belirtilen tarihlerde tavl topra a deneme mibzeri ile yap lm t r. Ara t rmada metre kareye 220 tohum dü ecek ekilde ekim normu ayarlanm t r (Munzur ve ark. 1992). Ekimle beraber 2.7 kg da -1 saf azot (N) ve 6.9 kg da -1 fosfor (P 2 O 5 ) olacak ekilde taban gübresi (15 kg/da DAP 18-46) kullan lm t r. Denemelerin yabanc ot mücadelesi zaman nda elle yap lm t r. Her parselin ba ndan ve sonundan 0.5 m lik k sm kenar tesiri olarak dikkate al nmam t r. Ara t rmada incelenen özellikler Anonim (2001) de belirlenen yöntemlerle saptanm t r. Çizelge 1. Denemelerin yürütüldü ü çevreler ve bu çevrelere ait toprak ve iklimsel veriler Yeti tirme Rak m Ayl k Ort. Ayl k Top. Lokasyonlar Toprak Özellikleri Ekim Tarihi Çevreler Y llar (m) S cakl k (ºC) Ya (mm) E1 2008-2009 Diyarbak r 603 ph=7.86 Killi-T nl 14.11.2008 12.4 455.0 E2 2009-2010 Diyarbak r 607 ph=7.85 Killi-T nl 20.11.2009 14.3 517.9 E3 2008-2009 Ç nar 701 ph=7.84 Killi-T nl 17.11.2008 12.9 366.3 E4 2009-2010 Ç nar 675 ph=7.85 Killi-T nl 24.11.2009 15.0 417.0 E5 2008-2009 Ergani 995 ph=7.76 Killi-T nl 07.11.2008 13.8 768.8 E6 2009-2010 Ergani 936 ph=7.77 Killi-T nl 19.11.2009 14.6 963.6 E7 2008-2009 Çüngü 970 ph=7.78 Kumlu-T nl 07.11.2008 9.7 725.0 E8 2009-2010 Çüngü 915 ph=7.79 Kumlu-T nl 19.11.2009 11.2 825.2 E9 2008-2009 Hazro 815 ph=7.65 Killi-T nl 06.11.2008 11.9 927.4 E10 2009-2010 Hazro 808 ph=7.64 Killi-T nl 17.11.2009 13.8 1055.6 *Diyarbak r Meteoroloji Bölge Müdürlü ü Verileri Bu ara t rmada elde edilen veriler çe itli y llarda ve yerlerde tekrarlanan tesadüf bloklar deneme desenine göre varyans analizi uygulanm (Düzgüne ve ark. 1983) ve tüm ortalamalar Duncan %5 e göre grupland r lm t r. Gerek genotipler aras ndaki farklar ve gerekse genotiplerin de i ik çevrelerde farkl reaksiyon göstermeleri sonucunda ortaya ç kan genotip çevre interaksiyonlar incelenmi tir. Bu çal mada -24-
yer alan genotiplerin stabilite durumlar belirlenirken, Finlay ve Wilkinson (1963) taraf ndan önerilen özellik ortalamas (x i ) ve regresyon katsay s ndan (b i ) Eberhart ve Russel (1966) taraf ndan önerilen regresyondan ayr l kareler ortalamas ndan (S 2 d i ), Pinthus (1973) taraf ndan önerilen determinasyon katsay s ndan (R i 2 ), ve regresyon sabit katsay s ndan (a) (Smith, 1982) yararlan lm t r. ekil 1. Ortalama ve regresyon katsay lar üzerinde genotiplerin çevreye uyum yeteneklerinin matematiksel ve sözel izah Bu çal mada; varyans analizleri, grupland rmalar, çevre genotip interaksiyon analizi ve stabilite parametrelerin belirlenmesinde MSTAT-C 3.00/EM bilgisayar paket program kullan lm t r (Freed ve ark. 1989). Denemelerin genel ortalamas (x) ve regresyon hatt (b = 1) için güven s n r t testinden (Steel ve ekil 1 de belirtildi i gibi 9 çevre üzerinden de erlendirmi tir. BULGULAR VE TARTI MA Güneydo u Anadolu Bölgesi ekolojik ko ullar nda iki y l ve be farkl lokasyonda oniki Macar fi i genotipiyle yürütülen ara t rmada, hasat indeksi ve bin dane a rl özelliklerine ili kin varyans analiz sonuçlar Çizelge 2 de belirtilmi tir. Çizelge 2. Farkl iki y lda ve be lokasyonda Macar fi i genotiplerinde hasat indeksi ve bin dane özelliklerine ait varyans analiz sonuçlar Hasat indeksi Bin dane a rl Varyasyon Kaynaklar Serbest. Derecesi Kareler Top. Kareler Ort. F De eri Kareler Top. Kareler Ort. F De eri Y l 1 19.021 19.021 5.3733* 2225.07 2225.07 710.181** Lokasyon 4 1092.74 273.185 77.1725** 1505.775 376.444 120.151** Y l Lokasyon 4 497.883 124.471 35.1619** 106.842 26.711 8.5253** Tekerrür 20 62.913 3.146 0.8886 105.084 5.254 1.677* Genotipler 11 330.461 30.042 8.4866** 9570.143 870.013 277.684** Y l Genotip 11 208.125 18.92 5.3449** 368.764 33.524 10.6999** Lok. Genotip 44 1206.632 27.423 7.7469** 693.308 15.757 5.0292** Y l Lok. G. 44 465.413 10.578 2.9881** 508.568 11.558 3.6891** Hata 220 778.784 3.54 689.282 3.133 Genel 359 4661.972 15772.836 *P < 0.05; **P < 0.01 düzeyinde önemli -25-
Çizelge 2 incelendi inde görülece i gibi, her iki özelli e ait lokasyonlar, y l lokasyon, genotipler, y l genotip, lokasyon genotip ve y l lokasyon genotip interaksiyonlar 0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli bulunurken, y llara ait lokasyon hasat indeksi özelli i aç s ndan 0.05 düzeyinde, bin dane a rl özelli i için ise 0.01 düzeyinde önemli bulunmu tur. Ara t rmada y l lokasyon genotip üçlü interaksiyonun her iki özellik için de 0.01 düzeyinde önemli ç kmas, de i en y llar ve lokasyonlar n genotiplerin hasat indeksi ve bin dane a rl na ait s ralamalar nda çok önemli derecede etki etti ini göstermektedir. Ara t rmada denemelerin yürütüldü ü çevrelerde oniki Macar fi genotipinde saptanan ortalama, minimum ve maksimum hasat indeksi ve bin dane a rl de erleri Çizelge 3 de verilmi tir. Çizelge 3 incelendi inde; iki y l ve be lokasyon olmak üzere toplam on çevrede Macar fi genotiplerinden saptanan hasat indeksi de erleri %15.49 ile %21.81 aras nda de i im gösterirken, bin dane a rl 33.89 g ile 43.87 g aras nda de i im göstermi tir. Macar fi genotiplerinde saptam oldu umuz hasat indeksi de erleri, Akkeçili (2001) (%21.50) ile Uzun ve ark (2004) n n (%14.00-21.80) Macar fi de saptam olduklar hasat indeksi de erleriyle uyum gösterirken, ara t rmam zda bin dane a rl na ili kin saptam oldu umuz bulgular, Macar fi de A günlü (1999) (38.00 53.30 g), Akkeçili (2001) (29.10-42.40 g) ve Uzun ve ark (2004) (35.30-38.30 g) n n bulgular yla uyum içerisindedir. Çizelge 3. Denemelerin yürütüldü ü çevrelerde oniki Macar fi genotipinde saptanan hasat indeksi ve bin dane a rl özelliklerine ait ortalama, minimum ve maksimum de erleri Çevreler Yeti tirme Hasat indeksi (%) Bin dane a rl (g) Lokasyonlar y llar Ort * Min. Max. Ort * Min. Max. E1 2008-2009 Diyarbak r 17.58 de 14.53 21.53 34.59 g 30.90 48.23 E2 2009-2010 Diyarbak r 16.37 f 13.40 20.73 39.22 d 31.47 51.87 E3 2008-2009 Ç nar 15.49 g 11.22 20.83 33.89 g 29.87 47.03 E4 2009-2010 Ç nar 19.14 c 16.33 23.17 36.95 f 32.23 54.67 E5 2008-2009 Ergani 16.86 ef 10.80 24.00 34.26 g 31.17 41.47 E6 2009-2010 Ergani 16.84 ef 13.37 22.80 40.40 c 35.03 51.20 E7 2008-2009 Çüngü 21.63 a 18.80 24.00 38.03 e 34.93 48.47 E8 2009-2010 Çüngü 20.42 b 15.73 25.13 43.87 a 37.30 56.57 E9 2008-2009 Hazro 21.81 a 16.17 26.23 37.39 ef 34.53 45.63 E10 2009-2010 Hazro 18.28 cd 14.20 20.40 42.59 b 34.40 55.30 *: Benzer harf grubuna ait de erler Duncan testine göre %5 düzeyinde farkl de ildir Hasat indeksi özelli ine ait en yüksek çevre ortalamas E7 ve E9 çevrelerinde saptan rken, en dü ük çevre ortalamas E3 çevresinde saptanm t r. Öte yandan, bin dane a rl özeli i bak m ndan en yüksek çevre ortalamas E8 çevresinde saptan rken, en dü ük çevre ortalamas ise E1, E3 ve E5 çevrelerinde saptanm t r. Bu sonuçlara göre; hasat özelli i bak m ndan en iyi çevreler E7 ve E9 çevreleri, bin dane a rl özelli i için ise E8 çevresi en iyi çevre olarak kabul edilebilir. Ayr ca hasat indeksi özelli i bak m ndan en kötü çevre E3 çevresi, bin dane özelli i bak m ndan ise E1, E3 ve E5 çevreleri en kötü çevreler olarak kabul edilebilir (Çizelge 3). Güneydo u Anadolu Bölgesi ekolojik ko ullar nda on çevrede yürütülen bu ara t rmada, hasat indeksi ve bin dane a rl özellikleri bak m ndan Macar fi i genotiplerinde genotip çevre interaksiyonlar n n önemli olmas nedeniyle bu özellikler aç s ndan genotiplerin uyum yeteneklerini ortaya koymak için saptanan stabilite parametreleri Çizelge 4 de verilmi tir. Çizelge 4. Macar fi i genotiplerinin hasat indeksi ve bin dane a rl na ili kin stabilite parametreleri -26-
Genotipler Hasat indeksi Bin dane a rl x i (%) b i S 2 2 d i a R i x i (g) b i S 2 2 d i a R i 1 Tarm Beyazi-98 18.58 1.08 1.83-1.340 0.781 35.59 1.00 3.64** -2.514 0.785 2 Hat-3 19.48** 0.45** 17.64** 11.232 0.060 35.22 0.61** 4.17** 12.080 0.541 3 Anadolu Pembesi 19.23* 0.85 4.60** 3.626 0.465 48.93 ** 1.31** 7.29** -0.929 0.758 4 Budak 18.96 1.46** 5.56** -7.906 0.681 34.80 0.74** 1.48 6.651 0.831 5 Hat-10 17.32** 1.44** 5.98** -9.197 0.659 34.70 0.97 6.60** -2.134 0.653 6 Ege Beyazi-79 18.70 0.70* 3.96** 5.868 0.406 37.42 1.22** 3.06** -8.955 0.866 7 Hat-2109 17.36** 0.90 4.52** 0.727 0.502 35.66 1.26** 1.72* -12.497 0.925 8 Hat-15 17.57* 1.08 3.36* -2.286 0.659 36.41 0.95 7.02** 0.394 0.629 9 Oguz -2002 19.88** 0.16** 6.08** 16.851 0.024 49.95** 1.08 10.01** 8.626 0.610 10 Hat-18 17.13** 1.58** 6.38** -12.065 0.687 38.01 0.81* 4.95** 7.025 0.640 11 Beta 19.53** 1.14 2.58* -1.414 0.737 35.50 1.29** 2.23* -13.470 0.908 12 Hat-55 17.55* 1.17 5.06** -4.097 0.603 35.25 0.78** 5.13** 5.723 0.609 Ortalama 18.44 1.00 1.00 1.00 Güven s n r (0.05) ±0.636 ±0.266 ±2.567 ±3.422 ±0.150 ±1.643 Güven s n r (0.01) ±0.897 ±0.376 ±3.623 ±4.828 ±0.211 ±2.318 *P = 0.05; **P = 0.01 düzeyinde önemli, (xi): Özelliklerin ortalamas, (bi ): Regresyon katsay s, (S2di): Regresyondan ayr l kareler ortalamas, (a): Regresyon sabit say s, Ri2: Determinasyon katsay s Çizelge 4. incelendi inde görülece i gibi, denemede kullan lan genotiplerin ortalama hasat indeksi de erleri %17.13 ile %19.88 aras nda de i im gösterirken, bin dane a rl de erleri ise 34.70-49.95 g aras nda de i im göstermi tir. Hasat indeksi özelli i bak m ndan en yüksek de erlere sahip O uz-2002 (%19.88 ), Beta (%19.53) ve Hat-3 (%19.48) genotiplerinin hasat indeksi de erleri istatistiki olarak (t testine göre) genel ortalamadan 0.01 düzeyinde daha yüksek bulunurken, Hat-18 (%17.13) ve Hat-10 (%17.32) genotiplerinin hasat indeksi de erleri ise 0.01 düzeyinde genel ortalamadan daha dü ük bulunmu tur. Genotiplerin bin dane a rl k ortalamalar, genel bin dane a rl k ortalamas (38.12 g) ile kar la t r ld nda (t testi); O uz-2002 ve Anadolu Pembesi-2002 çe itleri genel ortalaman n üzerinde bin dane a l na sahipken, di er genotiplerde saptan lan bin dane a rl ortalamalar genel ortalamadan istatistiki olarak 0.05 düzeyinde farks z bulunmu tur (Çizelge 4 ve ekil 2). Genotiplere ait regresyon katsay lar Çizelge 4 te incelendi inde, regresyon katsay lar n n hasat indeksi özelli inde (b i ) 0.16-1.58, bin dane a rl özelli inde ise (b i ) 0.61-1.31 aras nda de i im gösterdi i görülmektedir. Regresyon katsay s ortalama regresyon katsay s de eri olan 1 den istatistikî olarak daha yüksek genotiplerin iyi çevre artlar na, regresyon katsay s de eri 1 istatistikî olarak daha dü ük olan genotiplerin kötü çevre artlar na, regresyon katsay s 1 e istatistikî olarak yak n olan genotiplerin ise tüm çevre artlar na uyum gösterdi i söylenebilir (Finlay ve Wilkinson, 1963; Eberhart ve Russell, 1966). Regresyondan ayr l kareler ortalamas (S 2 d i ) genotipin kararl l n ifade etmektedir. Regresyondan ayr l kareler ortalamas (S 2 d i ) de erinin küçük olmas genotiplerin stabilitesinde aranan bir durumdur. Çünkü bir genotipin regresyondan ayr l kareler ortalamas ne kadar küçükse genotipin ayn özelli i tekrar gösterme olas l o kadar yüksektir (Finlay ve Wilkinson, 1963; Eberhart ve Russell, 1966). Çal mam zda her iki özellik için her bir genotipe ait regresyondan ayr l kareler ortalamas (S 2 d i ) de eri t testi ile 0 dan fakl olup olmad test edilmi tir. Çizelge 4 de de görüldü ü gibi; hasat indeksi özelli i bak m ndan en dü ük regresyondan ayr l kareler ortalamas (S 2 d i ) de erine sahip, Tarm Beyaz -98 çe idi s f rdan 0.05 düzeyinde farks z olan tek çe it olarak dikkat çekmi tir. Beta ve Hat-15 s f rdan 0.05 düzeyinde farkl bulunurken, di er dokuz genotip s f rdan 0.01 düzeyinde farkl bulunmu tur. Bin dane a rl özelli i bak m ndan ise en küçük regresyondan ayr l kareler ortalamas (S 2 d i ) de erine sahip olan Budak (1.48) çe idinin S 2 d i de eri 0 dan 0.05 düzeyinde farks z tek genotip olarak kararl l ile dikkat çekmi tir. Öte yandan; Hat-2109 ve Beta çe idi bin dane a rl bak m ndan regresyondan ayr l kareler ortalamas (S 2 d i ) de erleri 0 dan 0.05 düzeyinde farkl iken, di er genotipler 0.01 düzeyinde 0 dan farkl bulunmu tur. -27-
Yüksek (S 2 d i ) de erine sahip genotipler s ras yla; O uz (10.01), Anadolu Pembesi-2002 (7.29) ve Hat-15 (7.02) genotipleri olmu tur (Çizelge 4). Regresyon denklemi sabit katsay s (a) regresyon do rular n n ba lang ç noktalar n ifade etmekte olup, incelenen özellik için pozitif (+) ve yüksek olmas istenilmektedir. Çünkü regresyon sabit katsay s negatif (-) olan genotiplerin kötü çevre ko ullar nda incelenen özellik bak m ndan ortalaman n alt nda, pozitif olan genotiplerin ise kötü çevre ko ullar nda ortalaman n üstünde de erlere sahip olduklar anla labilir (Smith, 1982). Hasat indeksi özelli i bak m ndan genotiplerin regresyon denklemi sabit katsay lar (a) farkl l klar göstermi tir. Çizelge 4 te regresyon denklemi sabit katsay lar (a) incelendi inde; büyüklük s ras na göre; O uz-2002, Hat-3, Ege Beyaz -79, Anadolu Pembesi-2002 ve Hat-2109 genotipleri pozitif (+) de erler al rken, di er genotipler negatif (-) de erler alm t r. Bin dane a rl özelli i bak m ndan ise Hat-3 (12.08), O uz-2002 (8.62), Hat-18 (7.02), Budak (6.65), Hat-55 (5.72) ve Hat-15 (0.39) genotipleri pozitif (+) katsay (a) de erlerine sahip olmakla dü ük girdi çevrelerinde ortalaman n üstünde bin dane a rl na sahip olduklar, negatif (-) de ere sahip genotipler olan Beta (-13.47), Hat-2109 (-12.50), Ege Beyaz -79 (-8.95), Tarm Beyaz -98 (-2.51), Hat-10 (-2.13 ve Anadolu Pembesi-2002 (-0.929) genotipleri ise kötü çevre ko ullar nda ortalaman n alt nda bin dane a rl na sahip olduklar söylenebilir. Genotiplerin çevre de i imlerinin verime yans tma oran n n belirtisi olan determinasyon katsay s (R i 2 ) de eri yüksek olmas istenilir (Pinthus, 1973). Macar fi genotiplerinde determinasyon katsay s (R i 2 ) de erleri hasat indeksi özelli inde 0.024-0.781 aras nda de i im gösterirken, bin dane a rl özelli inde 0.541-0.925 aras nda de i im göstermi tir. Hasat indeksi özelli i için en yüksek R i 2 de eri Tarm Beyaz -98 çe idinde, en dü ük ise O uz-2002 çe idinde hesaplan rken, bin dane a rl özelli i için ise en yüksek R i 2 de eri Hat-2109 genotipinde, en dü ük R i 2 de eri ise Hat-3 genotipinde hesaplanm t r (Çizelge 4). Hasat indeksi özelli i bak m ndan Tarm Beyaz -98, bin dane a rl özellili i bak m ndan ise Hat-2109 genotipleri, çevrede meydana gelen bir birim de i ikli i s ras yla hasat indeksine ve bin dane a rl na en yüksek oranda yans tan genotipler olarak kabul edebilir (Pinthus, 1973). Hasat indeksi ve bin dane özellikleri için genotip ortalamalar n n çevre ortalamalar na göre tepkilerinin ortalama regresyon do rusuna göre durumlar grafik haline getirilmi tir ( ekil 2.). Dokuz gruba ayr larak adaptasyonlar belirlenen Macar fi genotiplerinin hasat indeksi ile ilgili belirlenen adaptasyon kriterleri ve bunlardan elde edilen sonuçlar Çizelge 4, ekil 2 ve 3 te verilmi tir. Söz konusu Çizelge ve ekiller incelendi inde; ortalama hasat indeksi genel ortalamadan dü ük ve regresyon katsay s (b i ) 1 den büyük olan Hat-10 ve Hat-18 genotipleri iyi çevrelere kötü uyum gösteren, ortalama hasat indeksi genel ortalamadan farks z ve regresyon katsay s (b i ) 1 den büyük olan Budak çe idi iyi çevre artlar na orta uyum gösteren genotip olarak kabul edilebilir. Ortalama hasat indeksi genel ortalamadan dü ük ve regresyon katsay s (b i ) 1 den farks z olan Hat-2109, Hat-15 ve Hat-55 genotipleri tüm çevrelere kötü uyum gösteren, ortalama hasat indeksi genel ortalamadan, regresyon katsay s da (b i ) 1 den farks z olan Tarm Beyaz -98 çe idi tüm çevrelere orta uyum gösteren, ortalama hasat indeksi de eri genel ortalama hasat indeksi de erinden, regresyon katsay s da (b i ) 1 den farks z olan Anadolu Pembesi-2002 ve Beta çe itleri tüm çevre artlar na iyi uyum gösteren genotipler olarak dikkat çekmi tir. Ortalama hasat indeksi genel ortalamadan farks z ve regresyon katsay s (b i ) 1 den küçük olan Ege Beyaz -79 çe idi kötü çevrelere orta uyum gösteren, ortalamas genel ortalamadan yüksek ancak regresyon katsay s da (b i ) 1 den küçük olan Hat-3 ve O uz-2002 çe idi kötü çevrelere iyi uyum gösteren genotipler olarak kabul edilebilir. Hasat indeksi bak m ndan Anadolu Pembesi-2002, Hat-2109 ve Tarm Beyaz -98 çe itleri tüm çevre ko ullar na iyi adapte olan çe itler olmakla birlikte; Tarm Beyaz -98 çe idi s f rdan farks z regresyondan sapma kareler ortalamas (S 2 d i ) ve daha yüksek determinasyon katsay s (R i 2 ) de erine sahip olmas nedeniyle ad geçen di er genotiplere tercih edilmelidir. -28-
ekil 2. Hasat indeksi ve bin dane a rl özellikleri için verim ortalamas (x i ) ve regresyon katsay s na (b i ) göre Macar fi i genotiplerinin uyum yetenekleri ekil 3. Hasat indeksi ve bin dane a rl de erlerinin çevresel indekse göre regresyonu Bin dane özelli i bak m ndan ise; ortalama bin dane a rl genel ortalamadan farks z ve regresyon katsay s (b i ) 1 den büyük olan Ege Beyaz -79, Hat-2109 ve Beta çe itleri iyi çevre artlar na orta uyum, ortalama bin dane a rl genel ortalamadan yüksek ve regresyon katsay s (b i ) 1 den yüksek olan Anadolu Pembesi-2002 çe idi iyi çevre artlar na iyi uyum gösteren çe it olarak belirlenmi tir. Ayr ca ortalama bin dane a rl genel ortalamadan ve regresyon katsay s (b i ) 1 den farks z olan Tarm Beyaz - 98, Hat-10 ve Hat-15 genotipleri tüm çevrelere orta uyum gösteren, ortalama bin dane a rl genel ortalamadan yüksek ve regresyon katsay s (b i ) 1 den farks z olan O uz-2002 çe idi tüm çevre artlar na iyi uyum gösteren genotip olarak kabul edilebilir. Ortalama bin dane a rl genel ortalamadan farks z ve regresyon katsay s (b i ) 1 den dü ük olan Hat-3, Budak, Hat-18 ve Hat-55 genotipleri kötü çevre artlar na orta uyum gösteren genotipler olarak belirlenmi tir ( Çizelge 4, ekil 2,3). SONUÇ Sonuç olarak; genel ortalaman n üzerinde ortalama hasat indeksi, 1 e yak n regresyon katsay s (b i ), s f ra en yak n regresyondan sapma kareler ortalamas (S 2 d i ) ve en yüksek determinasyon katsay s (R i 2 ) de eri ile Tarm Beyaz -98 çe idi hasat indeksi özelli i bak m ndan tüm çevrelere orta uyum gösteren stabil çe it olarak belirlenirken, bin dane a rl özelli i bak m ndan ise; genel ortalamadan daha yüksek bin dane a rl, 1 den farks z regresyon katsay s (b i ) de eri, pozitif (+) sabit katsay de eriyle, Macar fi i -29-
genotipleri içerisinde bin dane a rl bak m ndan tüm çevrelere iyi uyum gösterebilen tek genotip olan O uz-2002 çe idi stabilitesi en iyi genotip olarak belirlenmi tir. Di er taraftan bin dane özelli in bak m ndan tüm çevre ko ullar na orta uyum gösteren Tarm Beyaz -98 de yüksek determinasyon katsay s (R i 2 ) ve dü ük regresyondan ayr l kareler ortalamas (S 2 d i ) de erine sahip olmas nedeniyle bir di er çe it olarak kabul edilebilir. KAYNAKLAR Aç kgöz E, 1988. Annual forage legumes in the arid and semi-arid regions of Turkey. In: D. B. Beck, and L. A. Materori (eds), Nitrogen fixation by legumes in Mediterranean agriculture, ICARDA, Aleppo. 47-54. A günlü H, 1999. Isparta Ekolojik artlar nda Baz Macar Fi i Çe it Ve Hatlar n n Verim ve Verim Ö eleri Üzerinde Bir Ara t rma. Süleyman D. Ü. Fen Bi. Ens., Yüksek Lisans Tezi 28 sayfa. Akkeçili N, 2001. Farkl Gübre Dozu Uygulamalar n n Baz Fi (Vicia spp.) Türlerinin Verim ve Verim Ö elerine Etkileri Üzerine Bir Ara t rma. Süleyman Demirel Üni. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi:48 Anonim, 2001. Tar msal De erleri Ölçme Denemeleri Teknik Talimat (Baklagil Yem Bitkileri). T.C. Tar m ve Köyi leri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlü ü, Tohumluk Tescil ve Sertifika. Merkezi Müdürlü ü, Ankara, s.36. Ba ba M, V Saruhan ve Gül 2001. Diyarbak r ko ullar nda baz tek y ll k baklagil yem bitkilerinin adaptasyonu üzerine bir ara t rma. Türkiye 4. Tarla Bit. Kon. 17-21 Eylül, Çay r-mera Yem Bit., Cilt III, Tekirda 169-173. Düzgüne O, T. Kesici ve F Gürbüz, 1983. statistik Metotlar, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay nlar, Ankara, 363 S. Finlay KW and GN Wilkinson. 1963. The analysis of adaptation in plant-breeding programme. Aust. J. Agric. Res., 14: 742-754. Freed R., SP Einensmith, S Guetz, D Reicosky, VW Smail, P, Wolberg. 1989. User s Guide to MSTAT-C analysis of agronomic research experiments, Michigan State Uni. USA. Eberhart SA and WA Russell, 1966. Stability parameters for comparing varieties. Crop Sci., 6: 36-40. K l ç H, 2003. Güneydo u Anadolu Bölgesi Ko ullar nda Makarnal k Bu day Çe itlerinin Baz Tar msal ve Kalite Özellikleri ile Stabilitesi Üzerine Ara t rmalar. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dal Doktora Tezi 253 s., Adana. Munzur M, A Tan ve H. Kabakçi, 1992. Baz Tek Y ll k Baklagil Ekim Oran n Ot ve Tohum Verimine Etkisi Tarla Bitkileri Merkez Ara t rma Enstitüsü (TARM) 1991/1992 Y l Çal ma Raporlar, Ankara. Nizam,., MG Cubuk, E Moralar, 2011. Genotype environment interaction and stability analysis of some Hungarian vetch genotypes. African J. Agric. Res. (AJAR). 6(28): 6119-6125. Pinthus MJ, 1973. Estimates of genotypic value a proposed method. Euphytica 22: 345-351. Sayar MS, S Tekdal, Y Han Y, M Yasak, AE Anlarsal, M Ba ba ve Gül, 2010. Diyarbak r ko ullar nda baz Macar fi i genotiplerinin verim ve verim unsurlar n n belirlenmesi. Dicle Üniversitesi. Uluslar Aras Kat l ml Kamu Üniversite-Sanayi birli i Sempozyumu, 24-26 May s 2010 s:351-356 / Diyarbak r. Sayar MS, H Karahan, Y Han, S Tekdal ve M Ba ba, 2012. K z ltepe ekolojik ko ullar nda baz Macar fi (Vicia Pannonica CRANTZ.) genotiplerinin ot verimi, ot verimini etkileyen özellikler ile özellikler aras ili kilerin belirlenmesi. Tar m Bilimleri Ara t rma Dergisi (TABAD), 5 (2): 126-130. Sayar MS, 2014. Baz tek y ll k baklagil yem bitkisi türlerinin Ç nar ilçesi ekolojik ko ullar nda ot verim performanslar ve ekim nöbetine girebilme olanaklar n n belirlenmesi. DÜ. Fen Bil.Ens. Der., 3(1): 19-28. Smith EL, 1982. Heat and drought tolerant wheats of the future. In: Proc. Natl. Wheat Res Conf Betswille M.D. 26-28 Oct. National Association of Wheat Growers Foundation Washington, DC. Steel GD and JH Torrie, 1960. Principles and procedures of statistics with special reference to biological sciences. New York; McGraw-Hill. Tahtac o lu L, M Avc, A Mermer, H eker ve C Aygün, 1996. Baz k l k fi çe itlerinin Erzurum ekolojik ko ullar na adaptasyonu. Tür. 3. Çay r-mera ve Yem B. Kon., Erzurum, 661-667. Tükel, T Sa lamtimur, H Gülcan, V Tans, H Baytekin, 1993. Güneydo u Anadolu Bölgesinde Yembitkileri Adaptasyonu Üzerinde Ara t rmalar. Gap Bölge Kalk nma daresi Ba kanl Yay nlar ndan http://www.gap.gov.tr/turkish/tarim/tarastir/adapt.html Uzun A, U Bilgili, M Sincik, E Aç kgöz, 2004. Effect of seeding rates on yield and yield components of Hungarian vetch. Turk J. Agric. For. (28), 179-182. -30-