HALK OYUNLARININ DIŞA DÖNÜK VE İÇE DÖNÜK OLARAK OYNANMA ŞEKLİNE GÖRE YAPISAL VE SEZGİSEL FARKLILIKLARI* FOLK DANCES EXSTOVED AND INTROVEROVERTED AS COMPARED TO PLAY MODE OF STRUCTURAL AND INTUITIVE DIFFERENCES Nezir KIZILKAYA İnönü Üniversitesi Bilgi İşlem Müdürlüğü Özet: Ortaya çıkış nedenlerine bağlı olarak, halkın duygu ve düşüncelerini hareketler ile ifade ediş biçimi olarak içe dönük bir şekilde oynanan halk oyunları günümüzde sadece kırsal kesim eylemi olmaktan çıkmış, dışa dönük şekilde sahne sanatı haline gelerek bir bilim dalı olarak da kabul edilmiş, dernekler, vakıflar ve ilköğretimden üniversitelere kadar tüm eğitim kurumlarının ilgilendiği ve rol aldığı bir alan haline gelmiştir. Rengârenk giysileri, takı ve aksesuarları, müziği ve hareketleri ile izleyenlere sevinç, gurur, mutluluk ve zevk veren halk oyunları geçmişimizden ödünç aldığımız ve geleceğe de doğru olarak ulaştırmak zorunda olduğumuz en kıymetli kültür hazinelerimizden biridir. Halk oyunları hâlihazırda hem kırsal kesimde hem de kent yaşamında tören ve eğlencelerinde oynanmaktadır. Bu çalışmada kırsal kesimde icra edilen halk oyunları ile kent yaşamında yarışma ve gösteri amaçlı olarak oynanan oyunların yapısal farklılıkları araştırılarak her iki oyun şeklinde de oyuncuların algıladıkları sezgiler ortaya konulacaktır. Abstract: Folk dances, which emerged as a form of expression of people s thoughts, feelings and movements, nowadays became a performing arts and accepted as a science that is taught from primary schools to universities and starring an area of interest has become. With its colorful clothes, jewelry and accessories, and music and motion folk dances gives its followers, pride, happiness and pleasure and we borrowed it from past and we have to bridge it to the future. Folk dances both in rural and urban life are already played for entertainment and ceremony purposes. In this study, structural differences between folk dances in urban life, which mainly presented on competitions and shows, and folk dances of rural area and, will be investigated and intuitions perceived by the players will be presented. Key Words: Folk Dances, Introverted, Extrovert Anahtar kelimeler: Halk Oyunları, İçe Dönük, Dışa, Dönük (*) 2. Uluslararası Halk Oyunları Kongresi nde bildiri olarak sunulmuştur. 12
1. GİRİŞ Yüzyıllar boyunca savaşlar, kutlamalar, törenler ve eğlencelerde oynanan oyunlar daha çok oyuncular için bir kavram ifade etmiş, seyirci faktörünün çok fazla ön planda olmamasından dolayı da oyuncunun beğenilme kaygısı olmadan kendisini ritmik hareketler yoluyla anlatım biçimi olarak oynanmıştır. İçe dönük olarak oynanan halk oyunları ile ilgili ilk inceleme ve araştırmalar 20.yüzyılın başlarında başlamış, halkın kendi içinde oynadığı oyunlar ile ilgili bilgiler yayınlanarak toplumda bilinir hale getirilme çalışmaları hız kazanmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak ilk kez 1917 yılında Selim Sırrı Tarcan tarafından İstanbul da yapılan bir gösteri ile oyunlar dışa dönük olarak seyirci için oynansa da Anadolu oyun geleneği örneklerinden olan köçeklik de dışa dönük olarak oynanan ilk oyunlar olarak kabul edilebilir. 1930 lu yıllardan itibaren halkevlerinin kurulması ile gösteri amaçlı oyun yaygınlaşmış, ancak bu gösterilerde yörelerinden getirilen oyuncular yer almıştır. Bu dönemde oyunların değiştirilmemesi konusunda özen gösterilse de 1960 lı yıllarda yarışmaların başlaması ile yarışma kurallarının getirdiği kriterler oyunlarda değişime yol açmış, estetik duygular daha ön plana çıkmaya başlamıştır. (Kurtişoğlu 2006:173) And, oyunlar dışa dönük biçime geçerken, sahne kurallarına uygun hale getirilmesi zorunluluğu ortaya çıktığından Yugoslav dansçı Olga Skovran tarafından tanımlanan beş yöntemin uygulanması ile bu sorunun aşılacağını belirtmiştir. Buna göre: 2. Oyunların konusunu ortaya çıkartabilecek şekliyle yeniden kurgulanarak düzenlenir. 3. Daha iyi bir sanatsal anlatım için çeşitlenerek çoğaltılır. 4. Aynı bölgeden birkaç oyun parçalanır, en iyi parçaları bir araya getirilerek yeni bir oyun oluşturulur. 5. Köy oyunlarının oluşmasındaki yöntem izlenerek yeni danslar oluşturulur. (And 1964:107) Tecer e göre oyunlar genel olarak sosyal bir fonksiyona bağlı, bir toplumun yaşayış tarzına göre mana ve şekil alırlar. (Tecer, 1961) Oyun kavramı şekillenerek oluşurken de coğrafi şartlar, iklim, dil, din gibi yaşam tarzını belirleyen faktörler etkili olur. Kültürel yapının temelini oluşturan bu çevre şartları halk oyunlarını farklı şartlarda farklı şekillendirmişlerdir. Oyunların dışa dönük olarak oynanmaya başlaması da yaşam tarzına paralel olarak kültürel yapıda meydana gelen değişimdir. Bu değişime bağlı olarak oyun özelliklerinde ve oyuncuların oyun ile ilgili algılarında değişiklikler meydana gelmesi de kaçınılmaz olmuştur. Köy yaşamından şehir hayatına geçen insanın yaşam biçiminin değişmesi ile oyunların onun için ifade ettiği olgu da değişikliğe uğramıştır. Sahneye yönelik olarak biçimlenen oyunlarda da kültürel aktarımlardan çok sanatsal ve estetik kaygıların ağır basması kaçınılmazdır. Çünkü sergilenen oyunlar, kent kültürünün estetik anlayışına hitap ettiği oranda anlam kazanır. Sahne sanatlarında şüphesiz amaç; seyir ve seyircidir. (Eğilmez 2006:10) 1. Aynı bölgeden birkaç oyun yan yana getirilerek bir oyun dizisi oluşturulur. 13
2. YÖNTEM Bu çalışma gözlem, görüşme ve literatür taraması sonucu doküman analizi içeren nitel araştırma yöntemi kullanılarak yapılmıştır. Görüşme yöntemlerinden Yarı Yapılandırılmış Görüşme (Ekiz 2003:62) yöntemi kullanılmıştır. 3. BULGULAR Halkın kendi eğlencelerinde, toplantılarında oynadıkları oyunlar, birtakım araştırmacılar tarafından derlenmiş, öğrenilmiş belli kalıplara dökülmüştür. Bu kalıplara göre yetiştirilen ekipler de doğal olarak köy meydanında değil, sahnede oyunları sergilemişlerdir. Köylerde özel bir halk oyunları ekibi ve halk oyunları giysisi yoktur. Davul-zurna çaldığı ve oyun ortamının kurulduğu zamanlarda, kendine güvenen ortaya çıkar ve çevresinde gördüğü, algıladığı şekilde oynamaya başlar. O an üstlerinde ne varsa onunla oyuna katılır. Figürler ekiplerdeki gibi aynı olmaz, farklılıklar görülür. (Ay 1999:190) Halk oyunlarını hem içe dönük hem de dışa dönük olarak oynayan oyuncular (Halay, Horon, Zeybek ve Kaşıklı Oyunlar yöresi) ile yapılan görüşmelerde de her iki oynanma şekli arasında yapısal ve sezgisel farklılıkların olduğu gözlemlenmiş ve şu bilgilere ulaşılmıştır. İçe Dönük: Oyununu göç ile götürür. Dışa Dönük: Gittiği yerin oyununu oynar İçe Dönük: Oyunlar için belli bir müzik olması şart değildir. Farklı müzikler ile aynı oyun figürleri sergilenirken tek müzik ile farklı oyunlar oynanabilir. Dışa Dönük: Hangi oyunun hangi müzik ile oynanacağı bellidir. İçe Dönük: Oyun anında oyuncular hatta ekip başı ya da komutçu bile değişebilir. Oyuncu sayısı artıp çoğalabilir. Dışa Dönük: Oyuncu sayısı ve yeri önceden belirlenmiştir ve oyun boyunca değişmez. İçe Dönük: Duygularını bütünüyle hareketlerine yansıtabilirler Dışa Dönük: Yörenin tavrını göstermek zorundadırlar. İçe Dönük: Sanatsal kaygı taşımaz Dışa Dönük: Sanatsal ve estetik kaygılar vardır. İçe Dönük: Beğenilme beklentisi vardır. Dışa Dönük: Başarı ve ödül beklentisi vardır. İçe Dönük: Tavır kendiliğinden oluşur ve oyuncu tavır için özel gayret göstermez Dışa Dönük: Tavır öğretilir ve oyun esnasında sergilemek için özel çaba gösterilir. İçe Dönük: Oyunlar önceden belirsizdir. Süreç içerisinde herhangi bir oyun her an oynanabilir. Oyun süresi tamamen oyuncuların keyfiyetindedir. Dışa Dönük: Oyunlar ve süre önceden belirlenmiştir. İçe Dönük: Oyunu oynamak için önceden bir hazırlık yapmaya gerek yoktur. Dışa Dönük: Ciddi bir hazırlık ve antreman süreci gerekir 14
İçe Dönük: Oyunlar seyredilerek ve oynanarak öğrenilir. Dışa Dönük: Oyunlar eğitmen ve öğreticiler vasıtasıyla, öğretim teknikleri de kullanılarak öğretilir. Bazen video gibi görsel kaynaklardan da öğrenilebilir. İçe Dönük: Oyunların kaynağıdır. Dışa Dönük: Kaynağından derlenerek belli kalıplarda oynanır. İçe Dönük: Kostüm endişesi taşınmaz. Dışa Dönük: Kostüm mutlaka kullanılır. İçe Dönük: Halk edebiyatının konusudur. Dışa Dönük: Halk edebiyatı kadar sanatın da konusudur. İçe Dönük: Doğal ortamında yapılır. Mekân seçimi yapılmaz. Dışa Dönük: Sahne ve salonlarda icra edilir İçe Dönük: Oyuncular aynı oyun içerisinde ve aynı anda farklı figürler sergileyebilir. Dışa Dönük: Ekipteki tüm oyuncular aynı figürleri oynarlar. Geçmişten gelen bu oyunları devraldığımız dönem sanayi öncesi toplumlar, sunduğumuz kitle ise teknoloji çağı toplumudur. Her ne kadar ortaya çıkış amaçlarına bağlı olarak kırsal kesimde oynanmaya devam etse de asıl varlığı artık şehir yaşamında gösteri ve yarışma amaçlı vücut bulmaktadır. Yani az da olsa içe dönük olarak oynanmaya devam eden halk oyunları Rafine olmuş şekliyle dışa dönük olarak önem kazanmıştır. Oyunlar dışa dönük olarak doğal ortamı dışında sahnede gösteri ve yarışma amaçlı sergilenmeye başladıktan sonra da koreografi, sahne düzenlemesi, stilize, animasyon, sahne yerleşimi, puan, ödül gibi kavramlar ile tanışmıştır. Oyunların dışa dönük oynama şekline geçilirken yaşanan değişimin olumlu ve olumsuz etkileri olmuştur. (Kurtişoğlu 2006:173) Her şeye rağmen gerek oyuncu ve seyirci, gerekse oyun bakımından çok farklı zeminde ve havada icra edilen ve birbirleriyle aynı olmadığı ortada olan iki kültür unsuru haline gelmiş olmasının kabul edilmesi gerekir. (Özarslan 1999:61) 4. SONUÇ Yapılan gözlem ve görüşmeler sonucunda oyunların içe dönük ve dışa dönük olarak oynanma şekillerine göre hem yapısal olarak hem de oyuncuların oynanma ortamları, amaçları ve beklentilerinin bir sonucu olarak oyun algılarının farklı olduğu söylenebilir. Kültür, genel olarak toplumun yaşayış tarzına göre mana ve şekil alır. Kültürü oluşturan yapının bir parçası olan halk oyunları da hem işlevsel hem de yapısal olarak bu değişimden etkilenir. Köy yaşamının yanı sıra şehir hayatına da geçen oyunlar bu ortamlardaki yaşam biçimi farklılıklarına bağlı olarak farklı işlevler üstlenmiş, oynayanlar açısından da farklı algılar oluşturmuştur İçe dönük oynanma şekli ile nispeten daha az bilinir olan oyunların, dışa dönük olarak daha yaygın bir şekilde icra edilmesi, kent yaşamının getirdiği fiziksel ve teknolojik imkânları da kullanarak geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır. Halk Oyunları sadece müzik eşliğinde yapılan bedensel hareketler ve eğlence içeren bir olgu 15
olarak düşünülmemeli, kültürel, sanatsal ve toplumsal boyutu ile ele alınmalıdır. Geniş kitleler üzerinde oldukça etkisi olan oyunlar toplumsal yapıdan etkilenmekte ve etkilemektedir. Oyunların, toplumların kültürel yapısında ve yaşam tarzında meydana gelen değişimler sonucu doğal ortamı dışında sahnede gösteri ve yarışma amaçlı oynanmaları doğal ve olması gereken bir süreçtir. Ancak oyunlar geleneksel yapısından sahne ortamına geçerken, bu işlem konusuna hâkim uzman kadrolar eliyle yapılmalıdır. Kuralları son derece az olan otantik yapının sahneleme için gerekli kurallara uyumu ve gelişen teknolojiden yararlanması, oyunların yapısal özelliklerini bozmadan eğitimli ve uzman kadrolarca gerçekleştirilmelidir. Bu düzenlemenin konunun uzmanları tarafından yapılması dışa dönük oynanma şekline geçerken yaşanan olumsuzlukları önemli ölçüde azaltacaktır. Burada önemli olan halk oyunlarının temel kaynağı ile yani halk kültürü ile bağlarının koparılmamasıdır. Halk oyunlarının sahneleme çalışmalarının anlamını koruyabilmesi için de oyunların dışa dönük olarak oynanması için yapılan gayret ve çalışmalar kadar, içe dönük olarak da oynanmaya devam edebilmesi için yapılması gereklidir. 6. KAYNAKLAR AND, M., (1964). Türk Köylü Dansları İzlem Yayınları, İstanbul, 107 AY, G., (1999). Folklor, Pan Yayıncılık, İstanbul. 190 EĞİLMEZ, M., (2003). Gelenekten Geleceğe Halk Oyunları Ütopya Yayınları, İstanbul. 10 EKİZ, D., (2003). Eğitimde Araştırma Yöntem ve Metotlarına Giriş Ankara. 62 KURTİŞOĞLU, B., (2006). Sahneleme Çalışmalarının Halk Oyunları Hareketlerine Etkileri Folklor-Edebiyat Dergisi, (45):173-180 ÖZARSLAN, M., (1999). Doğal Ortamdan Sahneye Geçiş Sürecinde Halk Oyunları Üzerine Düşünceler ve Bazı Teklifler Milli Folklor Dergisi(41):61-65 TECER, A.K., (1961). Oyun Folkloru Türkiye de İlk Halk Oyunları Semineri, İstanbul. 16