LABORATUVAR HATALARININ BÜYÜK ÇOĞUNLUĞU (%70) PREANALİTİK (NUMUNELERİN LABORATUVARA ULAŞMADAN ÖNCEKİ SÜREÇ) KAYNAKLIDIR. AŞAĞIDAKİ YÖNERGELERE UYULDUĞU TAKDİRDE BU HATALAR EN AZA İNECEKTİR. 1 Laboratuvarımızda biyokimya ve hormon testleri ile seroloji, ELISA ve TORCH testleri kırmızı/sarı kapaklı jelli serum nde, kan sayımı (hemogram), kan grubu, talasemi ve HbA1c testleri ise mor kapaklı tüpte çalışılmaktadır. Dolayısıyla istenilecek teste göre tüpler seçilmeli ve doldurulmalıdır: Test grubu Test Kanın alınacağı tüp Biyokimya Glukoz Üre Kreatinin Aspartat transaminaz (AST) Alanin transaminaz (ALT) Alkali fosfataz (ALP) Gamaglutamil transferaz (GGT) Laktat dehidrogenaz (LDH) Total bilirubin Direkt bilirubin Total protein Albumin Total kolesterol Trigliserit Yüksek dansiteli lipoprotein (HDL) kolesterol Amilaz Antistreptolizin O (ASO) C-reaktif protein (CRP) Romatoid faktör (RF) Kreatin kinaz (CK) Kalsiyum Fosfor Magnezyum Ürik asit Demir Demir bağlama kapasitesi Biyokimya HbA1c Mor kapaklı tüp Hormon İnsan koryonik gonadotropini (HCG) beta Serbest T3 Serbest T4 Tiroid stimulan hormon (TSH) Vitamin B12 Folat Ferritin Kan sayımı (Hemogram) Mor kapaklı tüp
2 ELISA TORCH HBsAg Anti HCV Anti HIV Anti HBs Anti HAV IgM Anti HAV IgG VDRL-RPR Toxo IgG Toxo IgM Rubella IgG Rubella IgM Anti CMV IgG Anti CMV IgM Kan grubu ABO Rh Tayini Mor kapaklı tüp Talasemi Hemoglobin elektroforezi Mor kapaklı tüp Seroloji Brucella Salmonella İdrar Tam İdrar Tahlili (TİT) Kırmızı kapaklı idrar Biyokimya kapsamı altında ayrıca indirekt bilirubin, çok düşük dansiteli lipoprotein (VLDL) kolesterol ve düşük dansiteli lipoprotein (LDL) kolesterol düzeyleri de diğer parametreler üzerinden hesaplanarak rapor edilmektedir. Yukarıda sayılan tüm biyokimya, hormon ve seroloji parametreleri ile ELISA ve TORCH testleri için en uygun numune türü serumdur ve serumu da en kaliteli şekilde elde etmek için aşağıdaki yönergelere uyulması gerekmektedir: Numunenin alınma şekli: Kan numunesi tercihen adaptör eşliğinde vacutainer iğneler kullanılarak tüplere alınmalıdır. Vacutainer iğne bulunmadığı takdirde kan enjektör ile de alınabilir, ancak bu durumda dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır: Enjektörün içi vücuda yabancı bir yüzey olduğu için kan alınırken enjektörün içine değer değmez pıhtılaşmaya başlar. Bu durum, yalnızca serum örneği alınacaksa çok önemli olmayabilir, ama aynı zamanda kan sayımı, veya HbA1c çalışılacaksa, kan mümkün olan en kısa sürede tüplere aktarılmalıdır. Ancak tek serum örneği alınacaksa bile kan enjektörün içinde 1 dakikadan uzun süre kalmamalıdır. Kan tüplere aktarılırken mutlaka enjektörün iğnesi ve tüplerin kapakları çıkartılmalıdır. Daha sonra tüpler 45 açı ile eğik tutularak, kan enjektörün haznesinden tüplere yavaş bir şekilde (fışkırtılmadan)
aktarılmalıdır. Bu şekilde hemoliz riski en aza inecek ve daha kaliteli bir serum elde edilecektir. Son olarak tüplerin kapakları sıkıca kapatılmalı ve tüpler çalkalanmadan 5-10 kez elde alt üst edilmelidir. Bu son işlem özellikle kan sayımı ve HbA1c testleri için daha önemlidir, çünkü böylelikle kan, mor kapaklı n içindeki antikoagülan madde ile daha çabuk ve uygun bir şekilde karışacak, pıhtı oluşma riskini azaltacaktır. Kanın enjektör ile tüplere boşaltılırken tüplerin kenarlarındaki işaretli yere kadar doldurulması oldukça önemlidir. Özellikle mor kapaklı tüplerin içerisindeki antikoagülan madde, işaretli yere kadar dolacak kan miktarına göre ayarlanmıştır; bunun altında bir miktarda kan alınırsa kan dilüsyona uğrayacak ve sonuçları etkileyecektir; tersine, üzerinde bir miktarda alınırsa antikoagülan madde yeterli olmayacak ve kan pıhtılaşacaktır. Pıhtılı kan laboratuvarımızda kesin red nedenidir. Serum tüpleri için işaretli yere kadar kan alınması zorunlu değildir, ancak çalışılacak tüm testlere yetecek miktarda numune elde edebilmek için n en azından yarısına kadar doldurulması önerilir. 3 Tüplerin doldurulma sırası: İster vacutainer iğne ister enjektör kullanılsın, kan önce serum ne alınmalıdır; daha sonra gerekiyorsa mor kapaklı tüpe geçilmelidir. Bunun nedeni mor kapaklı tüplerde antikoagülan madde olarak etilen diamin tetra asetik asit (EDTA) bulunmasıdır. Bu madde kalsiyumu bağlayarak antikoagülan özellik gösterir; bu yüzden kan eğer önce mor kapaklı tüpe boşaltılırsa vacutainer iğnesinin veya enjektörün ucuna EDTA bulaşma olasılığı ortaya çıkar ve sonrasında serum ne geçebilir. Bu da kalsiyum ve magnezyum gibi birtakım biyokimya testlerini anlamlı derecede etkiler. Kanın bekleme süresi: Serum, pıhtılaşmış kanın santrifüjlenmesi sonucu elde edilen, dolayısıyla içinde hiç fibrinojen içermeyen ve biyokimyasal analizler için de içermemesi gereken bir biyolojik çözeltidir. Bu yüzden serum ne alınan kanın fibrinojenden tamamen arınması için oda sıcaklığında en az 30 dakika bekletilmesi gerekmektedir. Bu süreyi takiben santrifüjlenmelidir. Eğer daha erken santrifüj edilirse fibrinojenin hepsi fibrine dönüşmeyeceğinden bir kısmı serumda kalacaktır ve santrifüj sonrası serum fraksiyonunda fibrine dönüşmeye devam edecektir. Bunun sonucunda hastanın serumu donacak ve analiz yapan cihazların serumu çekememesine, kanallarının tıkanmasına ve arızalanmalarına neden olacaktır. Bununla beraber, serumda çalışılan bazı testler (özellikle glukoz) kanın santrifüj öncesi bekleme süresi ile önemli ölçüde değişebilmektedir. Bu süre ideal olarak 1 saati geçmemelidir. Yani özetle, kan alındıktan 30 dakika ile 1 saat arası bir süre sonra santrifüj edilmeli, bunu takiben +4 C de (buzdolabında veya başka soğuk ortamda) muhafaza edilip laboratuvara gönderilmelidir. Ancak kan kesinlikle dondurulmamalıdır.
4 Santrifüj işlemi: Santrifüj, dakikada 3500-4000 devir olarak 8-10 dakika süre ile yapılmalıdır. Daha düşük devir ve süreler serumun yeterli ayrışmamasına, daha yüksek devir ve süreler ise hemoliz riskinin artmasına neden olacaktır. Santrifüj yalnızca kırmızı/sarı kapaklı serum tüpleri için gereklidir, mor kapaklı tüpler ile idrar tüpleri santrifüj işleminden geçirilmemelidir. Tüpler santrifüj edilirken mutlaka dengeli (aynı kan miktarı içeren tüpler karşılıklı) yerleştirilmelidir. Tek sayıda tüp santrifüj edilecekse içinde bir miktar su bulunan bir serum ile denge sağlanabilir. Denge sağlanmadığı takdirde santrifüj cihazı çok gürültülü bir şekilde çalışacak ve tüplerin santrifüj esnasında kırılıp içeriğinin boşalması riski oluşacaktır. Barkodlar: Bunlara ek olarak, laboratuvarımıza gönderilen her tüp üzerindeki barkod şekilde görüldüğü gibi tüpe paralel bir şekilde (yanlamasına) yapıştırılmış olmalı, barkodun üzerinde herhangi bir çizgi veya yazı olmamalıdır. Aksi bir durum, cihazların numuneyi tanıyamayıp diğer numuneler ile karıştırmasına ve numunenin reddedilmesine neden olmaktadır.
5 Genel uyarılar / red kriterleri: Serum tüpleri MUTLAKA santrifüj edilerek gönderilmelidir. Şoförlerin numuneleri daha sağlıklı ve organize bir şekilde teslim alabilmeleri için tüpleri köpüklere gruplaştırarak dizmeniz (hemogram tüpleri bir tarafa, biyokimya/hormon tüpleri bir köşeye, idrar tüpleri karşı köşeye, vs.) önemle rica olunur. İdrar numuneleri, hasta idrarını idrar bardağına yaptıktan sonra idrar ne, n en azından üçte ikisini dolduracak kadar aktarılmalıdır. Daha az miktarda alınan örnekler analiz için yeterli olamamaktadır. İdrar ne aktarılmamış, idrar bardağında teslim edilen numuneler reddedilecektir. Tüplerin kapakları sıkıca kapatılmış bir şekilde gönderilmelidir, aksi halde numunenin laboratuvarımıza ulaşma sürecinde dökülmesi riski oluşacaktır. Kapaksız, açık gelen numuneler reddedilecektir. Pıhtılı mor kapaklı tüpte gelen numuneler kesinlikle reddedilecektir. Tüplerin üzerindeki barkodlar yanlış yapıştırılmış veya üstüne yazı yazılmış, çizgi çekilmiş ise numune reddedilecektir. Yetersiz miktarda kan alınan tüpler de reddedilecektir. Biyokimya ve hormon testleri aynı cihazda çalışılmaktadır, ancak HbA1c ile kan sayımı farklı cihazlarda çalışılmaktadır. Bu yüzden bir hastadan hem biyokimya hem de hormon, kan sayımı ve HbA1c istemi yapılmışsa 1 serum, 2 mor kapaklı tüp gönderilmelidir. Benzer şekilde, ELISA ve TORCH testleri de aynı cihazda çalışılmaktadır, ancak bu cihazlar biyokimya ve hormon cihazlarından farklıdır. Bu yüzden örneğin, bir hastadan hem ELISA hem de TORCH istemi yapılmışsa 1 serum yeterli olacaktır, ama ELISA ile biyokimya istemi yapılan hasta için 2 serum gönderilmelidir. Sonuçlar: Laboratuvarımızın yapılanması gereği kan sayımı, kan grubu, idrar, seroloji ve talasemi sonuçları genellikle kısa sürede raporlanırken biyokimya, hormon, HbA1c, ELISA ve TORCH sonuçları daha geç sürelerde çıkmaktadır. Laboratuvarımıza öğlene kadar ulaşan numunelerin sonuçları aynı gün, öğleden sonra gelen numunelerin sonuçları ise sistemsel bir sorun olmadığı sürece tekrarlanan testler hariç ertesi gün en geç saat 10.00 da rapor edilmektedir.