LABORATUVARDA HATA KAYNAKLARI

Transkript

1 LABORATUVARDA HATA KAYNAKLARI Prof. Dr. Melahat DİRİCAN Tıbbi kararların % i laboratuvar verileri ile alınmakta Hatalı sonuçlar tıbbi hatanın en önemli nedenlerinden biridir. Olguların % 25 de hatalı sonuç, gereksiz inceleme veya uygun olmayan müdahaleye-bakıma yol açar Bu nedenle, doğru laboratuvar test sonuçları günümüzde tıbbi hataların azaltılmasında çok önemli role sahiptir. 2 Laboratuvar hatası Test isteminden sonuçların raporlanması ve uygun şekilde yorumlanıp buna uygun işlemin yapılmasını kapsayan döngünün herhangi bir kısmında gerçekleşen bozukluk Rapor edilen hatalar buzdağı hakkında sadece fikir verir, çünkü Hataların % 75 i referans değerlerin içinde sonuç üretir % 12.5 üretilen sonuç çok saçmadır, dikkate alınmaz % 12.5 sağlığa direkt etkisi olan hatalı sonuç 3 4

2 LABORATUVAR İŞ AKIŞI HASTA Test istemi Numune alımı ANALİZ ÖNCESİ Dönem Laboratuvar sürecinin 3 fazındaki hatalar ve oranları Ekipman eksikliği Numune taşınması Yetersiz örnek Yanlış örnek Raporlama veya değerlendirme Sonuç raporu Laboratuvar Analizi ANALİZ Dönemi Sonuç Transport hataları Preanalitik % Hasta tanımlama hataları Örnek alma hataları Analitik % 7-13 Postanalitik % Sonuç verme süresi Yanlış veri girişi Sonucun yorumlanması ANALİZ SONRASI Dönem Örnek karış ışması /interferanslar 5 6 Preanalitik hata oranı Yatan hastalar için % 1.9 Hemoliz : % Poliklinik hastaları için % 1.2 Yetersiz numune 7 8

3 Analiz öncesi en sık görülen hata nedenleri Hemoliz Hemoliz Örnek alma hataları (yanlış tüp, örnek yetersizliği) Yanlış etiketleme Pıhtılı örnek Örnek/istem kayıp Teste hazırlık yanlışlığı Hatalı numune nin en sık nedeni Red edilen numunelerin % (Diğer nedenlerin herhangi birinden 5-kat yüksek) 9 10 Hemoliz nedenleri In vitro (damar dışı): (% 97-98) Genellikle örnek alırken, hazırlarken, transfer ederken ve saklarken gerçekleşir In vivo (damar içi): (% 2-3) Otoimmun hastalıklar, Hemoglobinopatiler, Hemolitik anemiler, Yoğun enfeksiyonlar ve Sepsis.. 1/3 klinik tanı almamış (olguların yarısı lab. uyarısıyla tanı alabilir) 11 12

4 Hemolizin etkisi Hemolizin interferans etkisi-1 1. Hb den kaynaklanan spektral interferans 2. Kimyasal interferans 3. Eritrosit içinde plazmaya göre daha yüksek miktarda bulunan bileşenlerden (LDH, K, Mg) dolayı yalancı pozitif hata 4. Dilüsyon etkisi ile (Na) yalancı negatif hata oluşturur. Hb den kaynaklanan spektral interferans: Fotometrik ölçümü 415, 540 ve 570 nm de yapılan testlerde, absorbans değeri yükselir. Yalancı pozitif hata verir. (ALT, Kreatinin, CK, Demir, Üre) Hemolizin interferans etkisi-2 Kimyasal interferans: Hb in moleküllerinin pseudoperoksidaz aktivitesi vardır. Bir çok enzim testinde hidrojen peroksit üretilir (glukoz, ürik asit, kolesterol, TG), bu testleri negatif etkiler. 15 Hemolizin interferans etkisi-3 Eritrosit içinde plazmaya göre daha yüksek miktarda bulunan bileşenlerden dolayı yalancı pozitif hata verir. LDH: 160 AST: 40 Potasyum : 25 Fosfat: 20 Magnezyum: 3 Folat: 100 kat eritrositlerde yüksektir. Hb e bağlı total protein miktarı hafif artabilir. 16

5 Hemolizin interferans etkisi-4 Hemolizin interferans etkisi-5 Dilüsyon etkisi ile yalancı negatif etki oluşturur. (Albumin, ALP, T.Bilirubin, Cl, GGT, Glukoz, Na) Trombosit hasarına bağlı olarak; Nöron spesifik enolaz, Potasyum ve Asit fosfataz düzeyleri artar. Koagülasyon testlerine etkisi: Eritrosit, lökosit ve trombositlerden salgılanan hücre içi ve tromboplastik maddeler başlıca interferans nedenidir: PT de uzama, APTT de kısalma, Fibrinojende azalma Serbest Hb düzeyi mg/dl üzerinde gözle görülür duruma gelir (>100 mg/dl: hemoliz) Hemolizin Etkisi 1. Geleneksel olarak görsel tespit, 2. Otomatize sistemlerle HI tespiti 19 Kabul/red için genel kural: GÖRSEL <50 mg/dl hemoliz yok >100 mg/dl hemoliz OTOMASYON : HIL İndeksi (Serum indeksi)

6 Hemolizli numunenin raporlanması? HI, ilgili test için etkileme sınır değerinin altında ise elde edilen sonuç rapor edilir, HI, test için interferans sınırın üzerinde ise, yeni numune istemi, intravasküler (in vivo) hemoliz için uyarı!! 24

7 Hastaya ait Numune alımı Numune hazırlık Diyet Postür Hemoliz Yaş Diurnal değişim Lipemi Cinsiyet Örnek alma Santrifüj Irk Açlık Hazırlık süresi Sigara Turnike Sıcaklık Gebelik İV sıvı uygulama Işık Egzersiz Kapiller/venöz/arter Buharlaşma İlaçlar Antikoagülanlar Porsiyonlama Dehidratasyon Tüp sırası Etiketleme Taşıma koşulları Yaş Cinsiyet Diurnal değişim Fizyolojik Faktörler-1 Bu faktörler test yöntemi ve yöntemin performansıyla ilişkili değildir ve değiştirilemez. 26 Diurnal değişim, Postür ve Stres Fizyolojik Faktörler-2 Kortizol ACTH Renin Aldosteron İnsülin GH Asit fosfataz T4 Prolaktin Demir Pik 04-06, en düşük, Stres Akşam düşük, Stres Akşam düşük, ayakta Akşam düşük Akşam düşük Öğleden sonra ve akşam daha yüksek Öğleden sonra ve akşam daha yüksek Egzersizle artar ve de daha yüksek, Str Pik sabah, öğleden sonra %30 27 Egzersiz (Laktat, CK, AST, LDH, PLT) Diyet (Glukoz, TG, Kolesterol, Elektrolitler) Stres (ACTH, Kortizol, KA, TK, Lökosit) Postür (Albumin, TP, Ca, Hb ) Sigara Değiştirilebilir: 8-10 saat açlık, 24 saat alkol-şiddetli egzersiz Ø 20 dk dinlenme, Numune alış saati 28

8 Hastaya ait Numune alımı Numune hazırlık Diyet Postür Hemoliz Yaş Diurnal değişim Lipemi Cinsiyet Örnek alma zamanı Santrifüj Irk Açlık Hazırlık süresi Sigara Turnike Sıcaklık Gebelik İV sıvı uygulama Işık Egzersiz Kapiller/venöz/arter Buharlaşma İlaçlar Antikoagülanlar Porsiyonlama Dehidratasyon Tüp sırası Etiketleme Taşıma koşulları TÜP SIRALAMA Tüp sırası Kan kültürü Koagülasyon Serum tüpü (jelli/jelsiz) Heparin EDTA Glikoliz inhibitörlü Enjektörden Kan kültürü Koagülasyon EDTA-Heparin Serum tüpü 30 Preanalitik döneme ait hataların önlenmesi için Preanalitik dönemdeki hataların tümünün saptanması ve düzeltilmesi çok zordur, bu nedenle Bu hataların ÖNLENMESİNE yönelik stratejiler geliştirilmelidir. 31 Yazılı-açık prosedürler Sağlık çalışanlarının eğitimi (Acilde, Lab. Teknisyenlerinin numune almasıyla sonuç verme süresi, kan kültürlerinde kontam. oranı % ) Otomasyonun kullanımı Kalite indikatörlerinin izlenmesi Sağlık çalışanları ve departmanlar arası iletişimin ve yardımlaşmanın iyileştirilmesi 32

9 ANALİTİK HATALAR POST ANALİTİK HATALAR Cihaz kalibrasyonu uygun değil Örnek karışması (carry-over) Test yorumlanması Kıyaslama için önceki sonucun olmaması Analitik Ölçüm Doğru hacimde olmayan örnek Yetersiz kalite kontrol Testle etkileşen maddeler Cihazın stabilite bozukluğu Test raporlama Yanlış hasta protokolü Rapor okunaklı değil Raporun geç verilmesi Geçiş hataları (LĐS HĐS) Panik-kritik sonuç bildirimi Sonuç TEŞEKKÜRLER Tıbbi kararların %70 den fazlası laboratuvar verilerine dayanır. Laboratuvarlar çalışanlar için güvenli, hastalar için güvenilir olmalıdır. Laboratuvar güvenliğini ve güvenilirliğini sağlamak, laboratuvarı bir birim olarak değil bir süreç olarak görmekten geçer. 35