Ömer ÜNER Kocaeli Üniversitesi Coşkun ÖZKAN Kocaeli Üniversitesi

V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul Ticaret Üniversitesi, 25-27 Kasım 2005 KOBİLERDE ÇALIŞMA KOŞULLARI-ÇALIŞAN MEMNUNİYETİ İLİŞKİSİ Elif ÇALOĞLU BÜYÜKSELÇUK İstanbul Ticaret Üniversitesi Ömer ÜNER Kocaeli Üniversitesi Coşkun ÖZKAN Kocaeli Üniversitesi Özet İş yerindeki çalışma koşulları, çalışanların memnuniyetini olduğu kadar performansını da etkilemektedir. ISO 9000 Kalite Yönetim Sistemi 2000 versiyonunda bu konuya özel önem verilerek çalışma koşulları ele alınmakta ve işletmelerin bu konuda adım atmaları talep edilmektedir. Bu çalışmada, özellikle KOBİ lerde çalışma koşulları ve çalışan memnuniyetinin araştırılması amaçlanmaktadır. Memnuniyeti etkilediği düşünülen çalışma koşulları düzenlenen bir anket ile gerek göreceli önem gerekse memnuniyet seviyesi açısından sorgulanmaktadır. Pilot olarak seçilen otomotiv sektöründe faaliyet gösteren bir işletmede anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. Önem seviyelerinin belirlenmesinde ve sayısallaştırılmasında AHP (Analitik Hiyerarşi Prosesi) yaklaşımı kullanılmıştır. Anahtar Kelimeler: KOBİ, ISO 9000, Fiziksel Çalışma Koşulları, AHP 1. GİRİŞ Çalışma ortamının incelenmesinde temel amaç, sadece çalışanların sağlık ve güvenliklerinin sağlanması değil, bu yapılırken, onların, fiziksel özelliklerini, fizyolojik ve psikolojik yeteneklerini en etkin biçimde devreye sokabilecekleri bir çalışma ortamı tesis ederek verimlerini ve yapılan işin kalitesini arttırmaktır. 2. ÇALIŞMA ORTAMINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Çalışanların içinde bulunduğu çalışma ortamı ve onu etkileyen fiziksel koşullar çalışanların fizyolojik ve psikolojik yapısı üzerinde yakından etkilidirler. Kötü aydınlatma, aşırı gürültü, titreşim, renk tasarımı, iklim, ve çevresel kirlilik stres faktörleri içerisinde yer alır (Erdoğan,1996). Aşağıda fiziksel çalışma koşullarından bazılarının çalışanları ve iş verimini nasıl etkilediği özetlenmiştir. 2.1. Aydınlatma İşyerlerinde, her türlü işlemin kusursuz yapılabilmesi ve en önemlisi de işgörenlerin göz sağlığının korunması iyi bir aydınlatma tekniğini gerektirir. Çalışma yerinin yeterince ışıklandırılması ile işin kolaylıkla yapılması ve verimlilik arasında yakın bir ilişki vardır. Yapılan araştırmalar ışık şiddetinin arttırılmasına paralel olarak üretimin % 8-27 oranında yükseldiğini ortaya koymaktadır. Kötü ışıklandırma sıkıntılı bir çalışma ortamı yaratır, göz sinirleri yıpranır, zayıflar, geçici veya daimi körlüklere yol açar (Sabuncuoğlu, 1992). 2.2. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), gürültüyü, bir işitme kaybına yol açan, sağlığa zararlı olan ya da başka tehlikeleri ortaya çıkaran tüm sesler olarak tanımlamaktadır (Sağın, 1986). çalışanların sağlığını tehlikeye sokması ve çalışma veriminin azalması açısından önem taşımaktadır. Genelde, devamlı ve yüksek düzeyde gürültülü iş ortamları, iş verimini olumsuz yönde etkilerler. Öte yandan monoton ve çok sessiz ortamlar da uyuşukluk ve uyku hali yaratırlar. Dolayısıyla, sağlık açısından sakıncası olmayacak düzeyde bir gürültü, bir tür uyanıklılık etkisi yarattığından yararlıdır. İşyerlerinde ve laboratuvarlarda 105

E. Çaloğlu Büyükselçuk, Ö. Üner, C. Özkan yapılan araştırmalarda, gürültülü ortamlarda çalışan insanların başarıları ve incelikli işlerdeki alışkanlıkları olumsuz bir şekilde etkilenmekte ve iş kazaları artmaktadır (Erkan,1988). 2.3. Makinelerin güç ve hızlarının arttırılması ve giderek daha hafif maddelerden yapılmaları yoluna gidilmesi eğilimi, titreşim sorunlarının artmasına neden olmuştur. Kısaca, küçük ve hızlı salınım olarak tanımlanan titreşim (Çakar, 1988), yarattığı gürültünün yanında, ürün kalitesi ve verim üzerinde de olumsuz etkilere yol açmaktadır. in, insan üzerinde çeşitli olumsuz etkileri vardır. Özellikle, titreşim frekansı, insan vücudunun ya da çeşitli iç organların özgül titreşim sayısı ile çakışınca, yani rezonans durumunda, titreşimin etkisi büsbütün artar ve nefes darlığından sırt ve baş ağrılarına kadar çeşitli rahatsızlıklara yol açar. 2.4. Renk Tasarımı İnsanlarla ilişkiye girme isteği, kendine güven, çalışma verimi, işine olumlu yaklaşım, kişinin çevresinden edindiği izlenimlerle yakından ilişkilidir. Burada sinir sistemini olumlu veya olumsuz etkileyebilen renklerin önemi büyüktür. Fakat işyeri kurulmasında ve çalışma ortamının oluşturulmasında bu noktalar fazla dikkate alınmamaktadır. Bu ihmal, işyerinde kolaylıkla monotonluğa, sıkılmaya, çabuk yorulmaya, neşe kaybına, işyerinden soğumaya hatta nörotik şikayetlere yol açabilmektedir (Şimşek, 1994). 2.5., Nem ve Diğer Fiziksel Koşullar Çalışma ortamları, çalışanların büyük çoğunluğunun, sıcaklık, nem ve hava akımı gibi iklim koşulları açısından, gerek bedensel gerekse zihinsel faaliyetlerini sürdürürken, belirli bir rahatlık içinde olmalarını sağlayacak nitelikte olmalıdırlar. Çalışma ortamındaki aşırı sıcaklık uyku hali ve yorgunluğa yol açarken, aşırı soğuk da dikkatin azalmasına, bedensel ve zihinsel verimin düşmesine neden olur. Ergonomik açıdan, çalışma ortamındaki nem düzeyi de önemlidir. Nem oranı yüksek, kapalı çalışma ortamları, çalışanların burun ve boğazlarında doluluk duygusu oluştururlar. Diğer taraftan, çok kuru hava içeren çalışma ortamları da, çalışanların burun içlerini, ağız boşluklarını ve soluk borusunu kurutarak rahatsızlık duygusu yaratırlar. 3. ANALİTİK HİYERARŞİ PROSES (AHP) YÖNTEMİ Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) 1970 li yılların başında Thomas L. Saaty tarafından geliştirilmiş bir çok amaçlı karar verme modelidir. Bu modelde, karar problemine konu olan sorun, bileşenlerine ayrılarak hiyerarşik bir yapıda düzenlenir. Hiyerarşinin en üstünde bir amaç (seçim) yer alır. Bu amacın altında sırasıyla kriterler, alt kriterler ve en altta seçenekler olacak biçimde yapı tamamlanır (Öner ve Ülengin 1995). HEDEF Kriter 1 Kriter 2.. Kriter n Alternatif 1 Alternatif 2. Alternatif n Şekil 1. AHP modelinin hiyerarşik yapısı AHP nin temelinde sistem yaklaşımı kuramı mevcuttur. Klasik karar verme tekniklerinden farklı olarak sadece nicel (kantitatif) değil aynı zamanda nitel (kalitatif) değerler de göz önüne alınır (Manisalı ve diğerleri 1994). Çok sayıda ölçütün bir ölçütler hiyerarşisinde ikili karşılaştırılması şeklindedir. Bu karşılaştırmaların tutarlı olduğu sonucuna varılırsa, karşılaştırma sonuçları en alt kademeden en üst kademeye doğru taşınır ve tüm seçeneklerin ihtiyaçlarımızı ne derecede karşıladığı belirlenir. Hiyerarşinin her bir düzeyindeki öğeler, bir üst düzeyde bağlı oldukları öğe baz alınarak karşılaştırıldığında çift yönlü ağırlık matrisleri elde edilir. Bu matrislerin normalize edilmiş özvektörleri ise, hiyerarşik yapıyı son düzeyin ağırlıklarına indirgeyerek karmaşık yapıya çözümlenebilir basitlik sağlar (Aladağ ve Ulusoy, 1995). 4. OTOMOTİV YANSANAYİSİNDE ÇALIŞMA KOŞULLARI VE ÇALIŞAN MEMNUNİYETİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Uygulama için otomotiv yan sanayisinde faaliyet gösteren bir firma seçilmiştir. Bir anket çalışmasıyla firmadaki çalışma koşullarından çalışanların memnuniyeti ölçülmüştür. Daha sonra AHP yöntemiyle çalışma ortamını etkileyen faktörlerin birbirlerine göre göreceli önemleri ve bu faktörleri etkileyen alt faktörlerin çalışma koşulları üzerindeki önem düzeyleri değerlendirilmiştir. 106

V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul Ticaret Üniversitesi, 25-27 Kasım 2005 4.1. Çalışanların Fiziksel Çalışma Koşullarından Memnuniyetinin Ölçümü Bu çalışmada, fiziksel ağırlıklı işler yapan 25 kişiye; ortamdaki ışık, gürültü, titreşim, renk tasarımı ve sıcaklıknem vd. koşulları olmak üzere 5 grupta hazırlanmış 25 soru sorularak, çalışanların fiziksel çalışma koşullarından memnuniyeti ölçülmüştür. Yapılan anketin sonuçları Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1. Çalışanların fiziksel çalışma koşullarından memnuniyet sonuçları Çok Kötü Kötü Orta İyi Çok İyi Faktör 1 2 3 4 5 Toplam Puan Normalize Puan Memnuniyet/Kişi 4 8 36 63 14 450 90,00 3,60 8 14 47 52 4 405 81,00 3,24 7 26 46 42 4 385 77,00 3,08 Renk Tasarımı 2 15 47 51 10 427 85,40 3,42 vd. 15 20 46 37 7 376 75,20 3,01 Ankette çalışanlardan soruları çok kötü, kötü, orta, iyi ve çok iyi olmak üzere 5 seviyede cevaplandırmaları istenmiştir. Bu cevap seviyeleri sırasıyla 1 den 5 e kadar puanlandırılmıştır. Her bir faktörün aldığı toplam puan, bu faktörden memnuniyeti ölçmek için sorulan soru sayısı olan 5 e bölünerek normalize puanlar elde edilmiştir. Kişi başına bu faktörlerden olan ortalama memnuniyeti bulabilmek için normalize puanlar anketin uygulandığı kişi sayısı olan 25 e bölünerek elde edilmiştir. 4.2. Kriterlerin Göreceli Önem Düzeyleri AHP yöntemi kullanılarak ışık, gürültü, titreşim, renk tasarımı ve sıcaklık-nem vd. faktörlerinin çalışma koşulları üzerindeki göreceli önemleri belirlenmiştir. Ayrıca her bir faktör için, memnuniyet ölçümünde kullanılan anket soruları alt kriter olarak kullanılmış, bu kriterlerin faktörler ve çalışma koşulları üzerindeki göreceli önemleri ölçülmüştür. Oluşturulan hiyerarşik yapı Şekil 2 de gösterilmiştir. Şekil 2. Önem derecelerinin belirlenmesi için oluşturulan hiyerarşi Faktörlerin ve alt kriterlerin birbirlerine göre olan göreceli önemlerinin karşılaştırılmasında uzman görüşü yöntemi kullanılmıştır. Müdür, mühendis, ustabaşı ve anketi uygulayan iki kişi olmak üzere 5 kişinin faktörleri ve kriterleri karşılaştırmaları ve Tablo 2 ye uygun olarak puan vermeleri istenmiştir. Uzmanlardan elde edilen sonuçlar Tablo 3 de gösterilmiştir. 5 kişinin yaptığı kıyaslamaların ortalamaları ECPro programının matris veri girişi kısmına girilmiş ve faktörler için önem düzeyleri hesaplanmıştır. Şekil 3 te faktörler için ECPro programı ile hesaplanan önem düzeyleri gösterilmiştir. Sonuçlara göre; %53.1 lik önem düzeyi ile çalışma koşullarını etkileyen en önemli faktör olarak ortaya çıkmıştır. Tutarsızlık düzeyi 0,04 gibi küçük bir orandır. Dolayısıyla yapılan kıyaslamaların tutarlı olduğu kanıtlanmıştır. Tablo 2. Kriterlerin kıyaslanmasında kullanılan puan yöntemi SAYISAL DEĞERLER TANIM 1 Eşitlik 3 Az önemli (Az üstün olma hali) 5 Oldukça önemli (Oldukça üstün olma hali) 7 Çok önemli (Çok üstün olma hali) 9 Son derece önemli (Kesin üstün olma hali) 2,4,6,8 Ara değerler Negatif Değerler Ters önem derecesi 107

E. Çaloğlu Büyükselçuk, Ö. Üner, C. Özkan Tablo 3. Faktör kıyaslama sonuçları 1 3 5 9 7 1 7 3 5 3 1 2 4 5 9 5 3 7 3 5 3 0 3 3 5 8 7 2 6 4 3 2 1 4 3 6 9 6 3 8 3 5 3 1 5 4 4 8 7 2 7 3 5 3 2 Ort. 3,4 5 8,6 6,4 2,2 7 3,2 4,6 2,8 1 Şekil 3. Faktörler için hesaplanan önem düzeyleri Benzer şekilde faktörleri etkileyen alt kriterler olarak faktörleri değerlendirmede kullanılan sorular uzman görüşü yöntemiyle kıyaslanmıştır. faktörünü etkileyen soruların kıyaslanmasına ait sonuçlar Tablo 4 de gösterilmiştir. Tablo 4. faktörüne ait soruların kıyaslama sonuçları I1-I2 I1-I3 I1-I4 I1-I5 I2-I3 I2-I4 I2-I5 I3-I4 I3-I5 I4-I5 1 5 6 3 1 1-2 -4-3 -5-2 2 4 5 3 1 1-1 -3-2 -4-2 3 5 6 3 3 1-2 -2-3 -3-2 4 3 7 3 1 4-1 -2-4 -6-2 5 5 6 4 1 1-1 -4-2 -5-3 Ort 4,4 6 3,2 1,4 1,6-1,4-3 -2,8-4,6-2,2 Tablo 4 de I1-I2 (ışık faktörüne ait sorulan 1. soru-ışık faktörüne ait sorulan 2. soru) ye ait 4.4 sonucu ışık faktörüne ait sorulan birinci sorunun ikinci soruya kıyasla 4.4 kat daha önemli olduğunu gösterir. Elde edilen ortalamaların ECPro programının matris veri girişi kısmına girilmesi Şekil 4 te gösterilmiştir. Elde edilen tutarsızlık oranları 0,1 in altında olduğu için yapılan tüm kıyaslamaların tutarlı olduğu ortaya çıkmıştır. Hesaplamalar sonucu soruların fiziksel çalışma koşulları üzerinde olan önem düzeyleri Şekil 5 te gösterilmiştir. Şekil 5 e göre I1 (ışık faktörüne ait 1. soru) fiziksel çalışma koşulları üzerinde %21,9 luk payla en yüksek öneme sahiptir. Onu sırasıyla I5 (ışık faktörüne ait 5. soru) ve G1 (gürültü faktörüne ait 1. soru) izlemektedir. 108

V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul Ticaret Üniversitesi, 25-27 Kasım 2005 Şekil 4. faktörüne ait soruların kıyaslama sonuçlarının programa girilmesi Şekil 5. Soruların fiziksel çalışma koşulları üzerindeki önem düzeyleri 5. SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Elde edilen sonuçlara göre çalışmanın yapıldığı firmada fiziksel çalışma koşullarından olan memnuniyetin orta ve iyi arasında olduğu gösterilmiştir. Tablo 1 de gösterildiği gibi en yüksek memnuniyeti 3.60 değeriyle ışık sağlamaktadır. Onu sırasıyla renk tasarımı(3.42), gürültü(3.24), titreşim(3.08), sıcaklık vd.(3.01) izlemektedir. Faktörler arasında yapılan kıyaslamalar sonucu fiziksel çalışma koşulları üzerinde en büyük öneme % 53,1 değeriyle ışık sahiptir. %22.8, titreşim %13.8, sıcaklık vd. %5.9 ve renk tasarımı %4.4 düzeyinde önemlidirler. Şekil 5 te sorulan soruların fiziksel çalışma koşulları üzerindeki önem düzeyleri gösterilmiştir. Bu sonuçlara göre I1 en önemli paya sahiptir. I1 sorusu aydınlatma şiddetinin yeterliliğini ölçen bir soru olduğundan fiziksel çalışma koşulları içinde en önemli paya aydınlatma şiddeti sahiptir sonucu çıkar. I1 den sonra en yüksek paya %15 ile I5 sahiptir. I5 ortamdaki yapay aydınlatmanın durumunu sorgulamaktadır. Bu da bize fiziksel çalışma koşulları üzerinde yapay aydınlatmanın %15 düzeyinde etkili olduğunu gösterir. Benzer şekilde gürültü düzeyi (G1) %10.3, yansıma altında iş parçasının ayırt edilebilmesi (I-4) %7.6, titreşimden korunma (T3) %6, ışık kaynağının parlama durumu(i2) %5.3, gürültü yalıtımı (G3) %4.6, koruyucu iş elbisesi ve ayakkabısı (T5) %4.4, iletişim kolaylığı (G5) %3.6 lık paylarla fiziksel çalışma koşulları üzerinde önemlidirler. En iyi aydınlatma için beyaz ışık (gün ışığı) kullanılmalıdır. Gün ışığının yetersiz kaldığı ve gece çalışmalarında, gün ışığına benzeyen ışıklardan yararlanılmalıdır. Çalışılan yüzeyin her yanındaki aydınlatma düzeyi eşit olmalıdır. Aydınlatma durağan olmalı ve göz kamaşmasına neden olmamalıdır. Çalışılan yerlerde gölgelerin olmaması için ışık kaynakları doğru yerleştirilmelidir. ve titreşimin olumsuz etkilerini gidermek veya azaltmak için bir takım önlemler alınabilir. Duvar ve ekranların örülmesi, yankının önlenmesi, gürültü kaynakları arasına kauçuk levhalar ya da kalın keçe konularak titreşimin sınırlandırılması, kulaklara tampon yerleştirilmesi ve kulak koruyucu kaskların kullanılması bu önlemlerden bazılarıdır. Tüm bu önlemler alınamıyor ve sonuç olumsuz ise, çalışma süresi mümkün olduğu kadar kısa tutulmalı, yeterli dinlenme aralıkları verilmeli, işçiler değişimli olarak çalıştırılmalıdır. 109

E. Çaloğlu Büyükselçuk, Ö. Üner, C. Özkan 6. KAYNAKÇA ÖNER, A., ÜLENGİN, F., 1995, Silah Seçiminde AHP Yaklaşımı. I. Sistem Mühendisliği ve Savunma Uygulamaları Sempozyumu, Bildiriler-I. Kara Harp Okulu Kültür Sitesi, s. 1109-1122, Ankara. ALADAĞ, Z., ULUSOY, S., 1995, Lastik Sektöründe Analitik Hiyerarşi Yöntemi ile Ürün Geliştirme Sürecinin İncelenmesi. I. Sistem Mühendisliği ve Savunma Uygulamaları Sempozyumu, Bildiriler-I. Kara Harp Okulu Kültür Sitesi, s. 673-684, Ankara. MANİSALI, E., PAKSOY, A., BAK, O. A., 1994, Bir Gemi Alım Satım İşlemi için AHP Karar Verme Modeli. YA/EM XVI. Ulusal Kongresi, Bilkent-Ankara. ERDOĞAN, İ., 1996, İşletme Yönetiminde Örgütsel Davranış, İstanbul Üniversitesi, İşletme İktisadı Enstitüsü, No.158, İstanbul. SABUNCUOĞLU, Z., ÖZKALP, E., 1992, Örgütlerde Davranış, Anadolu Üniversitesi, No.116, Eskişehir. ERKAN, N., 1989, Çalışma Hayatında Fizyolojik Stresler ve Ergonomi, 2. Ergonomi Kongresi, MPM, No.379, Ankara. SAĞIN, S. K., 1986, Ergonomik Çalışma Yeri Düzenlenmesi, Mühendis ve Makina Dergisi, No.27, s.323. ERKAN, N., 1988, Ergonomi, MPM Yayınları, s.373, Ankara. ÇAKAR, Y., 1988, İşyerlerinde, ve Işınların İnsan Sağlığına Zararları ve Korunma, Mühendis ve Makina Dergisi, No.29, s.312. ŞİMŞEK, M., 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, İstanbul. 110