Maklna Yüksek Mühendisi KARABÜK

UDK: 62 Endüstrileşme Zorunluluğu ve Mühendislik Hizmetleri Yazan : Ayçan ÇAKIBOGüLLABI Maklna Yüksek Mühendisi KARABÜK GÎBlŞ. kalknma, artan nüfusa iğ bulma ve refah geniş gruplara yayma nedenleriyle EN- DÜSTRİLEŞME ZORUNLULUĞU bu gün Türkiye'de herkesin üzerinde birleştiği ve 963 ylnda yürürlüğe giren kalknma plânlarnn 5 yllk perspektifleri içerisinde karara bağladğ bir konudur. ENDÜSTRİLEŞME endüstriyi kurabilme anlamnda değerlendirilmelidir. Bir çok endüstriyel tesislere sahip olabilmiş bir ülkeyi, şayet endüstriyel tesislerini kendisi kunnadiysa, «Endüstrileşmiş Ülke» olarak düşünmek hataldr. O ülke için ancak «Fabrikallaşmş Ülke» deyimi daha uygun düşecektir ve bu ülke endüstrileşme konusunda devaml öğrenci ve satn alc kalmaya mahkûmdur. Endüstrinin kurulmas mühendislik hizmetlerini gerektirir. Herhangi bir endüstriyel tesisin kurulmaya karar verilişi ile tesisin nominal kapasite ile işletmeye alnş arasnda yaplan çalşmalar MÜHENDiSLiK HiZMETLERi olarak tanmlanr. Bu gün artk dünya endüstrisini ve ekonomi sini büyük mühendislik organizasyonlarnn yö netmekte olduklar gerçeği anlaşlmş bulunmak tadr. Bu kuruluşlarn dünya endüstri ve ekono misinin artan ihtiyaçlarn karşlamak üzere k sa sürelerde büyük gelişmeler kaydettikleri gö rülmektedir., Türkiye'mizde, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi, endüstriyi yöneten büyük mühendislik organizasyonlar kurulamamştr. Yatrmlardan en yüksek faydann sağlanmas ve plân hedeflerine ulaşlmas mühendislik hizmetlerine verilecek önemle yalandan ilgilidir. Endüstriyel tesisler için gerekil mühendislik hizmetlerinin türk mühendisleri tarafndan ya plmas Türkiye'ye modern bir endüstri devle tine dönüşmek konusunda yardm edebilir, bu olmadğ takdirde Türkiye, siyasî ve malî rtskleriyle dş pazarlara geniş ölçüde bağk kalmaya devam edecektir.. MÜHENDiSLiK HiZMETLERi Komple bir endüstriyel tesisin kurulmaya karar verilişi ile tesisin nominal kapasitesiyle işletmeye alnş arasnda yaplan çalşmalar mühendislik hizmetleri olarak tanmlanr. Mühendislik hizmetleri üç eafha halinde yürütülür: I. Safha: Yatarm öncesi safhas Bu safhada teknik ve ekonomik planlama, araştrma ve mühendislik çalşmalar yaplr. I. safha tesis hakknda ön etüdler ile başlar. Tesisin teknik olarak gerçekleştirilebilmesi (teknik fizibilite) ve iktisaden yaşayp kâr getirmesi (ekonomik fizibilite) çalşmalaryla devam eder. Lâboratuvar ve pilot tesis seviyesinde yaplan çalşmalar ve testler sonunda tesis proses dizayn yaplr. I. safha avan proje hazrlğyla sona erer. ü. Safha: Yatarm safhas Bu safhada mühendislik ve dizayn, satn alma ve (veya) imalât, nakliyat, Inşa-montaj ve kontrollük çalşmalar yaplr. Mühendislik ve dizayn bölümünde topoğrafik, mimarî, inşaat, makina, elektrik ve tesisat kesin, imalât, inşaat ve tatbikat projeleri hazrlanr. Bu çalşmalar şartname hajrlama, ihale dosyas hazrlama ve teklif değerlendirme bölümleri izler. Kontrollük bölümünde montaj, maliyet ve program kontrollan yaplr. UL Safha: işletmeye alma ve işletme safhas Bu safha sevk - idare, işletme ve bakm personeli eğitimi, işletmeye alma ve teknik yardm, danşmanlk ve satş sonras servis olmak üzere müşavirlik bölümlerini kapsar. Mühendislik hizmetleri «Proje Yöneticisi» başkanlğnda yürütülür. Tablo 2 Proje Yöneticisi başkanlğnda yürütülen mühendislik hizmetlerinin «Proje Organizasyonu» nü şematik olarak göstermektedir: Elektrik Mühendisliği 80 9

TABLO l : Mühendislik hizmetleri şemas MÜHENDİSLİK HİZMETLERİ Kaynaklar. T. K -No 3,4.5,6. Saf İTO ANA BÖLÜMLER ALT BÖLÜMLER Tesis Kurma Karar Verme ON ETUDLER TEKNİK FİZİBİLİTE 'Cö LU O.0 2 TEKNİK ve EKONOMİK PLAN. ARAŞTIRMA ve MÜHENDİSLİK EKONOMİK VIABİLITE ARAŞTIRMA ve TESTLER LABORATUAR PİLOT TESİS PROSES DUAYNI BLOK DİYAGRAMI et AKIM SEMASI % İSLETME TALİMATLARI AVAN PROJE KESİN, İMALÂT, İNŞAAT, TATBİKAT PROJELERİ TOPOĞRAFIK MİMARI İNŞAAT MÜHENDİSLİK ve 3 DİZAYN BETONARME ÇELİK YAPI MAKINA FLEKTRIK YATIRIM SAFHASI A SATIN ALMA ve (veya) İMALÂT NAKLİYAT IN$A ve MONTAJ TESİSAT ŞARTNAME HAZIRLAMA İHALE 5 KONTROLLÜK MONTAJ DOSYASI HAZIRLAMA TEKLiF DEĞERLENDİRME MALİYET PROGRAM LU PERSONEL EĞİTİMİ SEVK ve İDARE PERSONELİ 7 MÜŞAVİRLİK İTMEYE ALMA ve İSLE 6 İSLETMEYE ALMA İŞLETME PERSONELİ BAKIM PERSONELİ TEKNİK YARDIM DANIŞMANLIK SATIŞ SONRASI SERVİSİ 8 Tesisin Nominal Kapasite 'rtecals

TABLO Z : Proje organizasyonu şemas PROJE ORGANİZASYONU Koynak T K No 2,3 Elektrik Mühendisliği 80 2

Tablodan takibi mümkün olduğu üzere, Proje Yöneticisinin tesis sahibi ile yakn iligklsl vardr. Bu ilişki mühendislik hizmetlerinin muhtelif safhalarnda tesis sahibi ile mutabakat temini seklinde olur. 0 yabanc Ülkenin 40 mühendislik hizmetleri organizasyonuna alt yaplan incelemede bu firmalarn çalgma konulan ve sunduklar eervlsler bakmndan aşağdaki gruplara ayrldklar görülmektedir : A. Çalşma konular bakmndan : ) Tek konulu firmalar, 2) Birbirine yakn, iki-üç konulu firmalar, 3) Çok ve değişik konulu firmalar. B. Sunduklar servisler bakmndan : ) Proje (P), 2) Proje-satn alma-îmontaj (P-S-M), 3) Proje - imalât - montaj (P-Î-M), 4) Proje - satn alma - imalât - montaj (P- S-Î-M) Tablo 3'de komple servisleri çok ve değişik konularda sunabilen firmalarn organizasyon semalarnn, ortak ve genel hatlaryla, bir örneği verilmektedir: Böyle bir firmada, kurulacak tesis cinsine bağl olmakszn, topoğraf, mimarlk, betonarme ve çelik yap olarak inşaat, makina, elektrik ve tesisat mühendislik dallan ile kurulacak tesis cinsine bağl mühendisler bulunur. Ayrca organizasyonda ekonomistler, hukukçular ve diğer ihtisas elemanlar yer alr. Bu tip firmalarn çalştrdklar personel konusunda saysal değerler vermek gerekirse; Alman Lurgi firmas için 3000, ingiliz W.S. Atkins and Partners firmas için 000 ve Amerikan Arthur G. Mc Kee and Company'nin sadece demir - çelik tesisleri bölümü için 400 says verilebilir. Çok ve değişik konulu endüstrici tesisleri gerçekleştiren hühendlsllk firmalarnn bu çalşmalar nasl yaptklar konusunda Tablo 4 yardmc olacaktr : Tablodan izlenmesi mümkün olduğu üzere, birbirinden farkl endüstriel tesislerin 30 kadar işlemin değişik komblnezonlanyla teşekkül etmiş olduklar görülmektedir. Temel ve genel mühendislik hizmetleri elemanlaryla birlikte, işlemler saysnda ihtisas gruplarn bünyesinde bulunduran bir firmann, demir - çelikten deterjan endüstrisine, petroklmyadan besin endüstrisine kadar bütün endüstriyel tesisleri gerçekleştirebilmesi -mümkün olmaktadr. TÜRKİYE'NİN DUBUMU Türkiye sanayileşme çabas içerisinde olan bir ülke olup, eanayl yatrmlar artan bir seyir takip etmektedir. Şekil l'de Türkiye'nin toplan kaynaklan, toplam yatrmlar ve eanayl yatrmlar görülmektedir: Komple endüstriel tesislerde yatrm tutarnn % 25'inl mühendislik hizmetleri teşkil etmfektedlr. Şekil 2'de Türkiye'nin sanayi yatrmlarna paraleli endüstriyel tesisler mühendislik hizmetleri tutarnn hangi meblâğa ulaştğ ve bunun yurt içi ve yurt d karşlanan miktarlar; verilmektedir. Şekilde görüldüğü gibi yurt içi mühendislik hizmetleri tutan toplam hühendisllk hizmetleri tutan yannda çok az kalmaktadr. Bu hâlin sebebini Türkiye'deki mühendislik hizmetlerinin durumunu incelemek izah edecektir : Türkiye'de özel sektörde muhtelif meslek odalarna kaytl 250 civarnda mühendislik - müşavirlik ve müteahhitlik bürosu vardr ve bunlarn ancak 50 kadan kayda değer büyüklüktedir. Bu bürolarda firmadaki kdem yllan ortalama--s 4 olan 00-50 mühendis, kdem yllar ortalamas 3 olan 50-70 konstrüktör ve kdem yllan ortalamas 3 olan 200-300 ressam çalşmaktadr. Ksa bir geçmişe sahip olan bu firmalar komple mühendislik hizmetleri anlamndan uzak, ancak bazt bölümlerini kapsayan, irtibatsz çalşmalar yapmaktadrlar. Devlet sektöründe ise : ) Tesis kurdurma alşkanlğ, 2) işletme ile uğraşma, 3) önemini kavrayamamş olma, 4) Güvensizlik, sebebiyle, benzerleri olan ve teknolojisi bilinen konularda bile, mühendislik hizmetlerinin tezgâhlanmas ve ithâli alşkanlğ vardr. Bir kaç kuruluş hariç yaplan çalşmalar yenileme, yedekleme, tadilât ve tevslat çalşmalanidan öteye geçmemektedir. Mühendislik hizmetlerinin karakteristik ölçülerinden biriside proje pafta saylandr. Şekil 3'de sanayi yatrmlar ve bunlarn gerektirdiği pafta saylan ile yurt içi ve yurt dg pafta saylan görülmektedir : Yurt dşndan ithâl' edilen mühendislik hizmetleriyle birlikte çok geniş bir arşivimizin olmas gerektiği halde mahdut bir arşiv toplanabilmiştir. Bu durum mühendislik hizmetlerinin öneminin şimdiye kadar nasl anlaşldğn göstermesi bakmndan ilgi çekicidir. Şekil 4'deki yurt dş mühendislik hizmetleri -- pafta says ve yurt içi mühendislik hizmetleri - Elektrik Mühendisliği 80

TABLO 8: Organizasyon semas ORGANİZASYON Kaynaklar- T K. No 3.S.S. SEMASI. I YÖNETiM KURULU B İDARÎ EKTORldK j TEKNiK VE EKONOMİK PC ARASTAMA VE MÜH 0. NUHEKDISllK VE O I Z A f N D A l R E l E K si?l ' SATI; l IMUUSEBEI

TABLO 4 : Endüstriyel tesisler - işlemler '. ENDÜSTRİYEL TESİSLER «- İŞLEMLER ( Kaynok T K Ni: > Dom Ay r t m a ma Em YJj çtk me m* B u "fck nc jtm SoS> iar tojis a Süz Kur me t ma t Pet o Sin ti em rlen n Bri t Ya k ma Ucu Ka v. rma rm a» Çözücü tetaryonl a prtarjok s rin ar de gem Hda, e Nofr em rc n Pbl rza ; Ele k «kn me- >on rtrouya Eld ter Toz lajt t <tro tnk IUZrma >um la»t Tuz s laft r mu * ma n- S ma iy< d»5 MI ve iffet ti >n fim artfc ter Gaz v ifls r k»d V ifle > tan* < ler earu nlei; f ftfvhfb UA7IRI AMA - META L UR Jİ "... (, ',t,, ' 0 - II?» î I T (, î,j ', ', ' T;, : t,, î, L r 4

TOPLAM KAYNAKLAR-TOPLAM YATIRIMLAR - SANAYİ Kaynaklar. 6R K N! 3.6 Toplam kaynaklar: i, Toplam ya*rmlar t a) Plar, rudtt g. b) Gtrçt kl»t «n T Sanayi yatrmlar Toplam kaynaklar MfyarTL) T. B E S YILLIK D BEŞ Y I L L I K Şekil. Türkiye'nin toplam kaynaklan, toplam yatmnlan ve sanayi yatmmlatt Elektrik Mühendisliği 80

SANATI TAMKIMLAKI-MUHENDIbUK HİZMETLERİ (YURTİÇİ VE YURTDIŞI) Kaynaklar GRK. No- 23.4.5.6 7 8 Sanayi Yatrmlar, Hühtndslk HlmeUri Değtrl,. Yurtdu Mühendislik Hizmetleri Dejtri t _ Yurtiçi Mühendislik HzmetUri Degtr(l9f70»atlorle) > ------- 4 Yurttf Mühendisim Hzmttleh ikâme DtJtri I BEŞ YILLIK PLAN DONEMİ BEŞ YILLIK PLAN DONEM Şekil 2. Türkiye'de sanayi yatranlar ve yort i$t - yort dş mühendislik hlzmetlert. 26 Elektrik Mühendisliği 80

SANAYİ YATIRIMLARI- PAFTA SAYILARI (TOPLAM, YURTİÇİ Kaynaklar GR.K. NO. :.2,3.4,5,6.7,8.YURTDIŞI),000 H * ut ooo l j 6.0 08000 " > a 05 000 0Z.OOO 55» 000 96.000 9000 5.0 90000 & < Sarw 3yi Yatrmlar Top am Pafta says ' X----K Yur 'içi Pafta says o «O Yur tdş Pafta says ' + ------ "+ 9 000 a i. ooo 4,5 000 70 000 7 S 000 4,0 72 000 > t f 69000 4 66000 3.5 63,000 (0000 )!h 57 000 3.0 54 000 5) 000 to ooo ; 2.5 45000 \ 42 000 39000 2.0 JMOO 33000 Ul \ V ' ' k \ ' \ ' V \ --------- Y l } l l i y \! f f! f ' ' \ } î y,., f rs II S (D milyon Toplam Yrtp Vurtrf»! l«rpoh«tcw Pafta Mru ltauyn TL ) (A* ) l A* ) (A* ) 962 ---- 963 2370 47000 4000 43000 964 990 39400 4000 35000 965 990 39400 5300 3400 ' 966 2560 50600 6.600 44200 967 3450 68400 9300 5900 568 4350,85700 2000 73700 İ 969 52«0 04500 BOOO 88500 970 6.30 25000 000 05000 [D 20 97 M, 972 JOOOS.5 :?ooo 2*. 000 2000.0 aooo <,' x- C 5ÜOO -«' " uteo 05 _ -<,.** ( *** 9000 6000 < _. «( - -'* 3000 0.0 <WÎ «3 «* 96i 9C6 X7 IMI İMİ 970 I BEŞ VILLIK PlÎN DONEMİ Q BEŞ YILLIK PIİN DOMEHt Yllar _ * 97 W2 Şekli 8. Sanayi yatarcrolan ve bonlann gerektirdiği pafta saydan.

YURT DIŞI MÜH. HIZ.- PAFTA SAYISI ve YURT İÇİ MÜH HIZ - PAFTA SAYISI Kaynaklar- Gr. K No,23.4,5 6 7 8 7,000.40 4,000.0 Yurtdş müh. hizmetleri : *,000 Yurtdş pafta says : j.080 00,000 Yurtiçi müh. hizmetleri : o_»«.050 05.000 Yurtiçi pafta says,020 J T 02,000 j, I 990 *Z 99.000 960 f < 96.000 930 f 93.000 900 l 90,000 870 l ( 87,000 840 84,000 80 8.000 780 78,000 750 75,000 720 72,000 690 W 69.000 660 66.000 f 630 63.000 600 J 60,000 570 \ } 57,000 \ 540 54,000 50 \ 5,000 * - o Yurt dş Yurt dş Yurt ç Yurt < =i YILLAR Müh Hz Paftasayrs Müh Hz «tasa 48,000 s (Milyar T (Ao) failyortl) (Ao) 450 962 ----- ------ ---- ----- 45,000 420 963 0.575 43.000. 0.04 4.000 i > f 964 0.48 35.000 0,OU 4J)00 42,000 >% 965 0.477 34.00 0,09 5,300 390 966 0.6 U. 200 0.023 6600 \ * (D 39,000 «967 0.80 59.00 0.033 9.300 360 t 968 0,987 73,700 0.042 2jOOO \ JK 36,000 '' 963.62 88 500 0,056 6,000 330 970,343 05,000 0,070 20,000 l 33,000 97 I ----- ----- ----- ------ 300 H 972 ---- ----- ----- ------ 480 N ys 30,000 270 27.000 240 24000 20 2000 60 s* > 8.000 50.X* f 5.000 20 2,000. X 90 9,000 60 6,000...» 4 - *f- * 30 3,000 0 ( > --- -------- * >., ----- > " * y «( «Yllar»- 962 963 964 965 966 967 968 969 970 97 972 I. BEŞ YILLIK PLÂN DÖNEMİ U. BEŞ YILLIK PLÂN DONEMİ Şekil 4. Yurt içi - yurt dş mühendislik hizmetleri - pafta says grafiği. "

K S 00 95 90_ f 3 85 MÜHENDİSLİK HİZMETLERİNİN KARŞILANMA DURUMU Koynoktar- GR K No 234 5 678 O Yurtiçi Karşlanan Müh Hz 80? â- c o 75 r VurfÇ * 70 S Yurtart. Kortton Mgh Hu * & v Hu h. Hz 962 3 97 65 * 963 3 97 60 l 964 3 97 -"' ''' ( 965 t, 96 > (> UJ 966 S 95 OD 55»-I 967 7 93.,'' ' 50 X 96B 9 9 X5 0 _J 969 2 88 * I BEŞ Yi 970 5 es 97 8 62 972 2 79 35 4* 30 x 25.X- x x 20 j- l-, 5 0 <> 5 > " \ 0 Yllar ------------- M. 962 63 6t 65 66 967 68 69 70 7 972 73 * 75 76 977 78 79 80 8 982 83 84 85 86 987 I BEŞ YILLIK PLAN DONEMİ n BEŞ YILLIK PLAN DONEMİ K BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİ ffbeş YILUK PLAN DÖNEMi ' V. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMi Şekil 5. Mühendislik hizmetlerinin karşlanma durumu.

pafta says grafiği ise; pafta bağ maliyetleri vermektedir. Görülen netice yurt dş pafta maliyetinin yurt içi maliyetin yaklaşk olarak 4 misli olduğudur. Endüstrisi az gelişmiş, ülkelerde endüstrinin genel karakteri basit teknolojilere dayanan proses endüstrisi şeklindedir. Bugün Türkiye'de teknolojisi 'bilinen ve benzerleri mevcut endüstriyel tesislerin, eldeki mevcut arşivlerin değerlendiril-. meslyle, demir - çelik endüstrisinde 340.000, kağt endüstrisinde 20.000, çimento sanayiinde.000 ve geker sanayiinde 2.000 paftalk teknik arşivler bir misal olmak üzere verilebilir. Komple mühendislik hizmetleri ihtiyacmzn % 40'nn karşlanmas mümkündür. Fakat mühendislik hizmetlerinin karşlanmas durumu Şekil 5'te görülmektedir: Mühendislik hizmetleri arzl, 968-970 yular arasndaki gelişme hzyla devam ederse, bu tabii seyir içerisinde mühendislik hizmetlerinin karşlanma durumu yaklaşk olarak 0 senelik bir faz fark ile mümkün olabilecektir. SONUÇ Araştrma sonucunda aşağdaki üç nokta tespit edilmiş bulunmaktadr: ) îthâl edilen mühendislik hizmetleri kar şlğ büyük döviz meblâğ yurt dşma ödenmek tedir. 2) Endüstrimiz türk mühendisliği tarafn dan yöneltllmemektedlr. 3) Endüstrimiz devaml öğrenci ve satn alfc kalmaya mahkumdur. Esas düşündürücü olan ikinci ve üçüncü noktalar olmaldr. Çünkü mühendislik hizmetlerine gereken önem verilmediği takdirde, yedi grupta toplanan mühendislik fonksiyonlar - araştrma, projecillk ve geliştirme - tatbikat - işletme - imalât - eğitim - yönetim - Türldye için durumu korumaktan öteye bir icraat yerine gettremlyecektlr. KAYNAKLAR. Projedlifimlzin Gelişimini Hedef Tutan Tu tan Çalşmalar, DPT-KD, Şubat 966, DPT, ANKARA. 2. ASIK, Ergün. OECD*nin W. S. Atklns and Partners Firmasnda Düzenlediği Staj Ra poru, Kasm 967, KARABÜK. 3. Kalknma Plân: ikinci Beş Yl 968-972, DPT, Kasn 967, DPT, ANKARA. 4. Genel ve Katma Bütçe, Döner Sermaye, ik tisadî Devlet Teşekkülle'ri Yatrmlar 968, 969, 970, 97. DPT, ANKARA. 5. Yllk Programlar: 968, 969, 970, 97, ikinci Beş Yllk Kalknma Plân 968-972, DPT, ANKARA. 6. Türkiye'de mimarlk, inşaat (betonarme ve çelikyap), makina ve elektrik sahalarnda özel sektör mühendislik, müşavirlik ve mü teahhitlik çalşmalar yapan firmalara ait araştrma, 968969, KARABÜK. 7. Türkiye'de Projeciliğin Geliştirilmesi ve S nai Tesisler Proje Hizmetleri - Komisyon Raporu : TANYAŞ, Hamza, KIZILCA, Kâ zm, YÜLEK, Ertan. M.M.O., ANKARA. 8. TAYFUN, Y. Kemâl. Türkiye'de Mühendisdlslik Hizmetleri, KARABÜK. 9. ERGÜN, Enver, Sanayi Projeleri Mühendis lik Hizmetleri: DPT - SPD, Mays 966, DPT, ANKARA. ' 0. Proje ve Mühendislik Hizmetleri Bürosu Teş kili Hakknda (görüşler) 965, DPT, AN KARA.. ÇAKmOGULLARI, Ayçan. Endüstrileşme Zorunluluğu ve Mühendislik Hizmetleri, Ma ys 970, KARABÜK. 2. Araştrma, Mühendislik ve Müşavirlik Hiz metleri, Kasm 970, DPT, ANKARA. 3. Yatrm Projelerinin Hazrlanmas ve De ğerlendirilmesi, Cilt I, H. 970, DYB, AN KARA, i 4. Yabanc Ortaklğ ile Kurulan Mühendislik - Müşavirlik Firmalar Hakknda Komisyon Raporu, TMH Say: 84, Temmuz 970, tmo, ANKARA. 5. ŞÎT, Ylmaz. Proje Faaliyetlerinin Dünü, Bugünü ve Yann, Mart 97; KARABÜK. 6. ikinci Beş Ylük Kalknma Plânnda Türk özel Sektörü, DPT 948-TUD: 3, 970, DPT, ANKARA. 7. DPT Bülteni Say: 2, Haziran 970, DPT, ANKARA. 8. Mimar, inşaat, Makina, Elektrik ve Maden Mühendslleri Odalar Meslek Hizmetleri Bü ro Tescil Yönetmelikleri ve Formlar, AN KARA. 80 Elektrik Mühendisliği 80