Analiz BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci Cemalettin Taşken Abdullah TUNÇ Analiz No: 2014-6 Ocak 2015
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci Cemalettin Taşken Abdullah Tunç Ankara Ocak 2015
Copyright 2014 Ankara Strateji Enstitüsü Tüm Hakları Saklıdır. Birinci Baskı Kütüphane Katalog Bilgileri Cemalettin TAŞKEN, Abdullah TUNÇ, BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci Ankara Strateji Enstitüsü Yayınları Tasarım&Baskı: Karınca Ajans Yayıncılık Matbaacılık Dr. Mediha Eldem Sokak No: 56/1 Kızılay/ANKARA Tel: (0312) 431 54 83 Faks: (0312) 431 54 84 www.karincayayinlari.net - karinca@karincayayinlari.net Ankara Strateji Enstitüsü Emek Mah. 26. Sokak (Eski 62. Sok.) No: 8/2 Çankaya 06500 ANKARA/TÜRKİYE Tel: (0312) 213 84 44 Faks: (0312) 213 84 34 info@ankarastrateji.org
içindekiler Giriş...V 7 BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Sürecİ A. İran ın Nükleer Faaliyetleri...7 B. Yaptırımlara Giden Süreç ve İçerik...8 C. Yaptırımların İran Ekonomisine Etkileri...11 D. Uluslararası Hukuk Açısından İran a Uygulanan Yaptırımlar...16 a. Uluslararası Ekonomik Yaptırımlar...17 b. BMGK nın Ekonomik Yaptırım Kararları Alma Yetkisinin Sınırları...18 c. İran a Uygulanan Yaptırımlar...19 d. Uluslararası İnsan Hakları Hukuku Açısından Yaptırımlar...20 Sonuç...23 III
giriş GİRİŞ Dünyanın en kadim kültürlerinden biri olan İran, tarih sahnesinde varoluşundan bu yana yönetimler ve yöneticiler değişse de genel olarak güvenlik temelli bir politika benimsemiştir. Geçmişten günümüze değin İran, güvenlik temelli politik algısı nedeniyle birçok kez bölgesel ve küresel sistemle sorunlar yaşamış ve özellikle 1979 İran Devrimi sonrası genel olarak kapılarını dış dünyaya kapatmış ve dünyanın kendisine önyargıyla yaklaştığı bir ülke olmuştur. 1979 yılında Şah ın ülkeyi terk ederek Mollaların kontrolünde yeni bir teokratik yönetim biçiminin belirlenmesi sonucu İran, Batı ile sürekli kavga halinde olacağı bir sürece girmiştir. İran, nükleer çalışmaları sonrası ekonomik yaptırımlarla zor durumda kalmıştır. Batılı devletler, özellikle İran-Irak (1980-1988) savaşından sonra İran ın gerekli teknolojik ve teknik alt yapıyı temin ederek nükleer silaha ulaşma adına uranyum zenginleştirme faaliyetlerinde bulunmakla suçlamış, Buna karşılık İran söz konusu iddiayı reddederek uranyum zenginleştirmedeki amacının enerji alternatifi oluşturması olduğunu belirtmiştir. Karşılıklı suçlamalar sonucu Batı, nükleer faaliyetlerden vazgeçmediği için İran ı ağır ekonomik yaptırımlarla cezalandırmış, İran ise benimsediği direniş ekonomisi modeliyle Batı nın her türlü ekonomik ve siyası baskısına karşı durmaya çalışmıştır. Yukarıda özetlenmeye çalışılan Batı ve İran arasında nükleer meselede yaşanan anlaşmazlıklar her iki tarafın yeni bir müzakere sürecine olan ihtiyacını da beraberinde getirmiştir. Bu doğrultuda özellikle 2000 li yıllardan itibaren sorunun çözümü adına müzakere fırsatları doğmuşsa da nihai anlaşmaya varılamamıştır. İran da Mahmud Ahmedinejad ın 2009 yılında ikinci kez cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından iyice gerilen İran- V
Batı ilişkileri sonucu İran a yönelik ekonomik yaptırımlar ağırlaştırılmıştır. Uygulanan yaptırımlar sonucu İran ın yaşadığı ekonomik buhran ve halktaki artan rahatsızlıkla birlikte son dönemde bölgede yaşanan istikrarsızlık her iki taraf için de yeniden müzakere konusunun gerekliliğini gündeme taşımıştır. Özellikle 2013 yılında İran da yaşanan iktidar değişiminin ardından Tahran, Batı ya daha ılımlı mesajlar göndermiş ve dış politikada daha uzlaşmacı bir politika takip edilebileceğinin işaretlerini vermiştir. Tahran ın ortaya koyduğu barışçıl politikalara Batı dan olumlu sinyal gelmiş ve her iki tarafta nükleer meselenin nihai bir çözüme kavuşturulması adına yeniden müzakerelere başlamışlardır. Müzakerelerde meselenin çözümü adına karşılıklı taahhütlerin verilmesi sonucu bir yumuşama dönemine girilmiş ve Temmuz 2014 tarihinde Cenevre de yapılan görüşmelerde altı aylık geçici bir anlaşma sağlanmıştır. Bu geçici anlaşmanın ardından taraflar, 18 Kasım 2014 Tarihinde Viyana da tekrar bir araya gelmiş ve 24 Kasım 2014 tarihinde yapılan kapsamlı görüşmeler sonucunda müzakerelere devam edilmesi kararı çıkmıştır. Nükleer meselede nihai bir anlaşma adına yapılacak görüşmeler, 30 Haziran 2015 tarihine bırakılmıştır. Söz konusu çalışmada İran ın nükleer politikaları sonucu getirilen yaptırımların ekonomik ve siyasi etkileri irdelenmeye çalışılacak ve uluslararası hukuk ve insan hakları hukuku açısından yaptırımlar incelenecektir.
I. BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci A. İran ın Nükleer Faaliyetleri İran ın nükleer programı, Şah döneminde altyapı çalışmalarının ABD yardımıyla yapıldığı Barış için Atom Programı çerçevesinde başlatılmış, 1967 senesinde ise Tahran Nükleer Araştırma Merkezi kurulmuştur 1. İran, İslam Devrimi nden sonra İran-Irak savaşına kadar nükleer çalışmalarını askıya almış olsa da, 1960 lardan bu yana dönemsel olarak SSCB (Rusya), ABD, Çin, Arjantin, Pakistan, Hindistan, Polonya, Almanya, Fransa, Kuzey Kore, Güney Afrika ve İtalya gibi ülkeler İran ın nükleer programına katkıda bulunmuştur. İran, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması nı (Non-Proliferation Treaty -- NPT) 1970 de onaylayarak nükleer silaha sahip olmayan ülkeler listesine ismini yazdırmış, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı nın (UAEA) Teminat Anlaşmasını (Safeguard Agreement) kabul etmiştir 2. 1974 te İran Atom Enerjisi Ajansı nın kurulmasıyla da nükleer çalışmalar yapan İranlı bilim adamları yetiştirme süreci hız kazanmıştır. 1979 İslam Devrimiyle sona erdirilen nükleer program, 8 yıl süren İran-Irak savaşından sonra tekrar başlatılmıştır. Bu süreçten sonra Pakistan, İsrail ve ABD den algılanan tehditle beraber, ekonomik ve siyasi dinamikler ve nükleere atfedilen milli gurur faktörleri İran ın nükleer programını yeniden başlatmasında etkili olmuştur. İran- Irak savaşında Saddam Hüseyin in İran a karşı kimyasal silah kullanması ve uluslararası kamuoyunun bu konuda sessiz kalması da bir diğer önemli unsurdur. 1979-1981 yılları ABD ve İran arasında patlak veren İran rehine kriziyle 3 ABD-İran arasındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesi, Şah döneminde İran ın nükleer programına destek veren Batı dünyasının İran a 7
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 yardımının sonu olmuştur. Yabancı şirketlerin de İran la nükleer işbirliğini reddetmeleri, İran ı Rusya ve Çin dâhil diğer devletlere yöneltmiştir. Aynı zamanda Devrim sonrasında İran ın nükleer programının milli olmasına özen gösterdiği bir süreç başlamıştır. 8 B. Yaptırımlara Giden Süreç ve İçerik Yukarıda bahsedilen sürecin ardından İran ve Batı arasında diplomatik ilişki kesilmiş ve taraflar hiç bir resmi ortamda bir araya gelmemişlerdir. Bu dönemde yaşanan İran- Irak savaşı (1980-1988) İran halkının devrim sonrası yaşadığı hayal kırıklığının dışa vurumunu ötelemiş, İran yönetimi savaş döneminde kahramanlık ve vatan duygularıyla hem devrim ilkelerini hem de Batı karşıtlığını zinde tutmayı amaçlamıştır. Bu zıtlık devrimden günümüze kadar canlılığını sürdürmüş ve özellikle 90 lı yıllardan beri birçok alanda Batı ve İran arasında önemli ihtilafların yaşanmasının ana sebeplerinden biri olmuştur. İran a karşı uygulanan ekonomik yaptırımlar, 1979 devriminden bu yana İran ile Batı arasındaki ihtilafın ne boyutlarda olduğunu göstermesi bakımından çok önemlidir. Devrim sonrasında İran, tek taraflı yaptırımlara maruz kalsa da 2006 dan itibaren Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin (BMGK) aldığı yaptırım kararlarının temelinde İran Nükleer Programı vardır. İran Başkan Yardımcısı ve Atom Enerjisi Kurumunun başkanı Rıza Ağazade nin Uluslarası Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) Genel Kurulunda 2002 yılında yaptığı konuşma, Birleşmiş Milletler (BM) yaptırımlarına giden sürecin başlangıcı olmuştur. Söz konusu açıklamada Ağazade, İran ın barışçıl amaçlara hizmet eden nükleer enerji santrali kuracağını açıklamıştır 4. Sorunun çözümüne yönelik olarak İran ile AB Üçlüsü (Almanya, Fransa ve İngiltere) arasındaki müzakerelerin sonuç vermemesi üzerine İran Nükleer Dosyası, 27 Şubat 2006 yılında Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) tarafından BM Güvenlik Konseyi ne gönderilmiştir 5. Bu tarihten sonra, Güvenlik Konseyi, UAEK nin İran dan nükleer zenginleştirme 6 faaliyetlerini askıya alması konusunda kararlar almıştır. Güvenlik Konseyi nin, İran a karşı; 1696 (2006), 1737 (2006), 1747 (2007), 1803 (2008) 1835 (2008), 1887 (2009), ve 1929 (2010) olmak üzere yedi ayrı kararı bulunmaktadır 7. Güvenlik Konseyi, özellikle 1696 sayılı kararıyla İran ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerini sonlandırmasını istemiştir. Konsey, tüm dünya devletlerinden, uluslararası yasalar ve hukuk ile tutarlı olacak şekilde İran ın uranyum zenginleştirme girişimlerine ve balistik füze elde etme çalışmalarına katkıda bulunacak her türlü teknik donanım ve gerekli
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci teknolojinin İran a ulaştırılmasının önüne geçilmesi ve bu konuda gerekli hassasiyetin gösterilmesini istemiştir 8. BM Güvenlik Konseyi İran a karşı aldığı kararlarda NPT (Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması-Non-Proliferation Treaty) 9 üyesi bütün ülkelerin herhangi bir fark gözetmeksizin nükleer enerjinin barışçı kullanımı hakkına sahip olduğunu onaylamış fakat İran nükleer programının birtakım belirsizliklerden dolayı nükleer yayılma tehlikesi arz ettiğini, yani nükleer silah geliştirme boyutunun da olabileceği konusunda kamuoyunu uyarmıştır. İran ın nükleer programının bu kuşkuları gidermesi için İran dan uranyum zenginleştirme faaliyetlerini ve Arak taki Ağır Su Nükleer Reaktörü İnşasını durdurması istenmiştir. Ayrıca İran dan, UAEA ile tam işbirliği yapması istenilmiş, Tahran ın bu istekleri yerine getirmemesi durumunda yeni ve daha ağır yaptırım kararlarının alınacağı belirtilmiştir 10. İran ise Güvenlik Konseyi nin aldığı kararların bağlayıcılığının olmadığını belirterek Ajans ın ve Konsey in kendisinden istediği adımları atmamıştır. Bununla birlikte sorunun diplomatik yollardan çözüme kavuşturulması amacıyla İran ve P5+1 Grubu arasında müzakerelere devam edilmiştir 11. Yaptırım kararlarına ve sürdürülen müzakerelere rağmen sorunun çözümüne yönelik somut bir ilerleme kaydedilemeyince İran a karşı daha ağır yaptırım kararları söz konusu olmuştur. Bir diğer deyişle yeni yaptırımların söz konusu olmasına rağmen İran ın bu konudaki ısrarcı tutumu, İran a karşı uygulanan ekonomik yaptırımların devamını ve artmasını da beraberinde getirmiştir. BM Güvenlik Konseyi tarafından Aralık 2006 tarihinde çıkarılmış olan 1737 sayılı karar daha da kapsamlı hale getirilerek Mart 2007 tarihinde 1747 sayılı karar kabul edilmiş, Mart 2008 de de 1803 sayılı üçüncü yaptırım kararı onaylanmıştır. 1737 sayılı kararla, Tahran yönetiminin nükleer faaliyetlerine katkıda bulunacak her türlü malzeme, teknoloji ve finansman sağlanmasının yasaklanması ve nükleer programla ilişkisi olduğu saptanan 10 u aşkın şirketin ve 12 kişinin malvarlıklarının dondurulma kararı alınmıştır. 1737 sayılı karar, BM Güvenlik Konseyi nin 15 üyesinin tamamının oyuyla kabul edilmiş olmasına rağmen, Rusya girişimleriyle yaptırımları hafifletmeyi başarmıştır. 1803 sayılı son kararla ise önceki ekonomik ve ticari yaptırımlar biraz daha sertleştirilerek İran a uranyum zenginleştirme faaliyetlerini durdurması için üç ay süre tanınmış; nükleer programla bağlantısı bulunan kişi ve kurumlar saptanmış, bunların yurt dışındaki mal varlıklarının dondurulması kararı çıkmış, bazılarına seyahat yasağı getirilmiş; İran a sivil veya askeri amaçlarla kullanılacak hassas teknolojik ürünlerin satışının yasaklanmasına karar verilmiş ve İran 9
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 10 bankalarıyla ilişkilerde daha ihtiyatlı olunması gerektiğine vurgu yapılmıştır. 15 Eylül 2008 tarihinde UAEA, İran ın nükleer programıyla ilgili başka bir rapor daha yayınlamıştır. Bu raporda ise Güvenlik Konseyi kararlarına rağmen İran ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerinden vazgeçmediğinin belirtilmesinden öteye geçilememiştir 12. Tam da bu esnada İran ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney in P5+1 ülkelerinin ekonomi teşvik önerisini reddetmesi, BM Güvenlik Konseyi nin yeni yaptırım kararlarına zemin hazırlamıştır. 27 Eylül 2008 tarihinde 1835 sayılı karar, yeni yaptırımlar içermese de İran ın daha önceki kararlara uymasını yinelemiştir. Yeniden başlayan müzakere süreci de başarısızlıkla sonuçlanmış, İran uranyumu %20 oranında zenginleştirmeyen yeniden başlayacağını UAEA na bildirmiştir. 2010 yılında ise müzakere sürecinin en zor geçtiği yıl olarak görülmektedir. BM Güvenlik Konseyi 1929 sayılı kararla İran a yönelik ek yaptırımlar gündeme gelmiştir. Kasım 2011 tarihinde UAEA nın İran ın nükleer programıyla ilgili yayınlamış olduğu raporda İran ın bildirilmemiş nükleer faaliyetlerinin askeri amaçlı olabileceğine dair kaygılarının olduğuna işaret etmesi, İran a karşı daha sert yaptırımların gündeme gelme sürecini hızlandırmıştır 13. Bu çerçevede ABD Senatosu, İran ın enerji, liman, nakliyat ve gemi sanayi sektörleriyle iş yapılmasını kısıtlayan ve bu ülkeye grafit, alüminyum ve çelik gibi, gemi sanayi ve nükleer sektörlerle alakalı ürünler satan veya tedarik eden bireylere cezalar öngören yaptırım paketini onaylamıştır 14. AB de İran a karşı gaz, bankacılık ve deniz taşımacılığı konusunda yeni bir yaptırım paketi üzerinde anlaşmaya varmış ve 27 AB üyesinin Tahran dan doğalgaz alımını durduracağını açıklamıştır 15. Ancak tüm bu olumsuz gelişmelere rağmen Batı tarafında konunun hala müzakere ile çözülebileceğine dair fikirler de mevcuttur. Örneğin, ABD de İran ile diyalog politikasını savunan Barack Obama nın Başkan seçilmesinden sonra sorunun diplomatik yollardan çözümü amacıyla İran ile P5+1 Grubu, Ekim 2009 de Cenevre de tekrar müzakere masasına oturmuş, lakin bu görüşmelerden de sonuç alınamamıştır 16. Son olarak taraflar arasında sorunun müzakere yoluyla çözümünü kolaylaştırması beklentisiyle ortaya atılan uranyum takas anlaşması 17 da beklenilen etkiyi yaratmamış ve Güvenlik Konseyi 9 Haziran 2010 da İran a karşı 1929 sayılı yeni bir yaptırım kararı almıştır 18. Güvenlik Konseyi aldığı son kararda İran ın uranyum zenginleştirme, yakıt geri-dönüştürme, ağır su ile ilgili çalışmalarını durdurmadığını, UAEA ile Ek Protokol kapsamında işbirliği yapmadığını tespit etmiş ve Konsey in
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci daha önce aldığı kararlara uymadığı sonucuna varmıştır. Dolayısıyla İran ın nükleer programının hala nükleer yayılma tehlikesi ihtiva ettiği belirtilmiştir. Bu tehlikenin bertaraf edilmesi amacıyla Güvenlik Konseyi bir taraftan İran dan daha önceki taleplerini yinelerken diğer taraftan bazı yaptırım kararları almıştır. Kararda, İran ın UAEA Yönetim Kurulu Kararlarına uyması; nükleer silah faaliyetiyle bağlantılı olması muhtemel belirsizliklerin çözümü ve Fordo tesisinin inşasıyla ilgili kaygı verici soruların çözümü için adım atması; UAEA Güvenlik Anlaşması na ve Ek Protokol e 19 uyması; Konsey in önceki kararlarında alınan yükümlükleri yerine getirmesi, bütün geri dönüşüm, zenginleştirme ve ağır su reaktörü faaliyetlerini askıya alması ve bu alanlarda yeni girişimlerde bulunmaması istenilmiştir. Ayrıca İran ın Kapsamlı Nükleer Test Yasağı Anlaşmasını onaylaması istenilmiştir. 1929 sayılı Güvenlik Konseyi kararında öngörülen yaptırımların temelde iki hedefi vardır. Bunlardan birincisi İran ın nükleer faaliyetlerini, özellikle uranyum zenginleştirme, yakıt geri dönüşümü ve ağır su reaktörü faaliyetlerini hedef almaktadır. Bu kapsamda söz konusu faaliyetlere dâhil olan kişi ve kurumların İran dışındaki fonları dondurulmuş ve seyahat kısıtlamaları getirilmiştir. Aslında daha önceki kararlarda da var olan bu kısıtlamaların, 1929 sayılı kararla kapsamı biraz daha genişletilmiştir 20. Yaptırım kararlarının ikinci hedefi İran ın nükleer silah sistemi geliştirmesi ihtimaline yöneliktir. İran ın nükleer silah teknolojisini, özellikle nükleer başlık taşıyabilecek füze sistemleri geliştirmesini önlemek amacıyla İran a bu konuda yardımcı olabilecek malzeme, teçhizat ve teknoloji transferi yasaklanmıştır. Kararda ayrıca tüm devletlerden, İran ın nükleer başlıklı füze geliştirme çalışmalarıyla bağlantılı olduğu düşünülen kişi ve kurumlar yaptırım kapsamına alınmış, söz konusu kişi ve kurumların yurtdışındaki fonlarının dondurulması ve ilgili kişilerin seyahatlerine kısıtlama getirilmesi istenmiştir. Yine bu kapsamda İran ın balistik füze geliştirmeye dönük her türlü faaliyeti yasaklanmış ve ağır silah ithalatına kısıtlamalar getirilmiştir. Kararda, Devrim Muhafızları Ordusunun bazı birimlerinin hem nükleer faaliyetlerdeki ve nükleer silah kullanma sistemlerinin geliştirilmesindeki rolünden kaygı duyulduğu ifade edilmiş ve Devrim Muhafızlarına bağlı birçok kurum ve üst düzey komutanlar dâhil birçok kişi yaptırım kapsamına alınmıştır 21. C. Yaptırımların İran Ekonomisine Etkileri BM Güvenlik Konseyi nin bugüne dek aldığı yaptırım kararlarının İran ekonomisini ciddi biçimde sarstığı bir gerçektir. Ekonomisi büyük ölçüde 11
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 12 petrol ve doğalgaza dayalı olan İran, uygulanan ekonomik yaptırımlar sonucu ekonomik açıdan buhranlı dönemler geçirmektedir. Yaptırımların 2006 yılından bugüne artarak devam etmesi, ülkedeki ekonomik büyümeyi negatif yönde etkilemiştir. Diğer taraftan Tahran a yönelik uygulanan ekonomik yaptırımlar ülkenin küresel bankalarla bağını koparmış ve petrol gelirleri yarı yarıya azaltmıştır. Uluslararası Para Fonu na (IMF) göre, İran ın eski Cumhurbaşkanı Mahmut Ahmedinejad ın radikal ve tehditkâr politikaları, İran riyalinin hızla değer kaybetmesine ve Mart 2013 te sonlanan mali yılda ekonominin % 6 daralmasına neden olmuştur 22. İran ekonomik buhran içindeyken ABD hükümeti, AB dışında yer alan ve İran petrol ihracatının %44 ünün gerçekleştiği Japonya, Güney Kore, Türkiye ve Hindistan a yönelik bir ikna diplomasisi yürütmüş; çabaları meyvelerini vermiş, bu suretle söz konusu ülkelerin İran dan ham petrol ve petrol ürünleri ithalatının kısmen de olsa azaltılması sağlanmıştır. ABD nin o dönemki Dışişleri Bakanı Hillary Clinton ın açıklamalarına göre sayılan bu ülkelerin yanında Güney Afrika, Malezya, Sri Lanka ve Tayvan diplomatik çabalar ve görüşmeler sonucunda İran dan petrol ithalatlarını önemli miktarda azaltmışlardır. 2011-2012 yılları arasında devletin petrolden sağladığı gelirin İran gayrı safi milli hasılasının %60 ına denk gelmesi dikkate alındığında günlük 2,5 milyon varil ham petrol ihraç eden İran ın, ihraç ettiği günlük ham petrol ihraç miktarının 1,1 milyon varile kadar gerilemesi İran ın içine düştüğü ekonomik dar boğazı anlatır niteliktedir 23. Bu dönemde ABD nin baskılarıyla birlikte Çin in 550.000 varil olan ham petrol alımını 420.000 varile, Japonya nın 320.000 varil olan alımının 210.000 varile, Türkiye nin 200.000 varil olan ham petrol alımının 120.000 varile ve Hindistan ın 320.000 varil olan alımını 200.000 varile kadar düşürdüğü görülmektedir. Söz konusu rakamlarla ilgili bir hatırlatma yapmakta fayda vardır; gelinen noktada İran ın yaptırımlar karşısındaki ekonomik durumu hakkında net bir bilgiye ulaşma adına Dünya Bankası verilerinden yararlanmak en faydalı yoldur ancak Dünya Bankası veri tabanın, İran yönetiminin Dünya Bankası için sağlamış olduğu rakamlara ve Dünya Bankasının tahminlerine dayandığını unutmamak gerekir. 2012 yılı başında yoğunlaşan ve etkisini giderek artıran İran a yönelik yaptırım stratejisinin etkilerini açıkça ifade etmek, İran hükümetinin veri yayınlanmasına ilişkin tutumu sebebiyle zor olsa da, uluslararası uzmanlarca ya da bu alanda faaliyet gösteren saygın kuruluşlarca etkiler kısmen resmedilmektedir. Ham petrol ihracatına ilişkin söz konusu bu durum
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci petrol üretimine ilişkin düşüş haberleriyle de desteklenmektedir. OPEC verilerine göre yaptırımlar öncesinde günlük 3,5 milyon varil petrol üreten İran, yaptırımlar sonrasında üretimi azaltmış, Uluslararası Enerji Ajansı na göre 2013 yılı Ekim ayı itibarıyla üretim günlük 2,5 milyon varile gerilemiştir 24. Öte yandan ihracatın yapılamaması sebebiyle, İran da faaliyet gösteren kimi petrol kuyularının kapatıldığı, üretilmiş ham petrolün ise, tankerlere ya da özel depolara konularak bekletildiği yönünde birçok bilgi kamuoyuyla paylaşılmıştır. Devlet ağırlıklı İran ekonomisinde petrol gelirlerinin çok önemli bir yer tutmasından dolayı, sosyal devlet projelerinin ve yeni yatırımların petrol gelirleri üzerinden finans edildiği aşikârdır. İran ekonomisinin can damarı olma rolünü oynayan petrol ticaretine indirilen bu darbenin İran ekonomisinde ne gibi etkiler yarattığı ise kısmen anlaşılmaktadır. 2012 yılında ABD kaynaklarının tahminlerine göre İran ın 72 milyar dolara ulaşan petrol gelirleri 30 milyar dolar azalacaktı. Bu da ekonomik büyümesini önemli oranda petrol sektörünün büyümesine dayandıran İran için ekonomik büyümede yavaşlama ihtimalini akıllara getirmektedir. IMF nin yayınladığı verilere göre, İran GSYH nin 2012 yılında %2 oranında daraldığı 2013 yılında ise bu oranın %1,5 olduğu tahmin edilmektedir. Diğer taraftan 2012 yılı itibarıyla İran ın dış ticaret hacminde ciddî bir kıtlığın yaşandığı gözlemlenmektedir. 2012 yılında İran ihracatı %28 oranında daralırken, ithalatın da %18 oranın da azaldığı görülmektedir. Söz konusu gelişmede hem ülkenin döviz rezervlerini korumak için getirilen ithalat kısıtlamalarının hem de yaşanan devalüasyonun etkisinin olduğu görülmektedir 25. İran a yönelik yaptırımların 2011 yılı sonunda sıklaşmasına karşın, yaptırımlara 2010 yılında tekrar başlanmıştır. 2010 yılında onaylanan ve yürürlüğe giren CISADA yasası 26 ( The New U.S. Sanctions on Iran) ile ABD nin inşa etmeye başladığı strateji İran hükümetini karşı tedbirler almaya itmiştir. İran o dönemde sosyal anlamda büyük önem taşıyan benzin ve ekmeğe yönelik devlet desteklerini kaldırmış, bu sayede kamu bütçesinin üzerindeki 60 milyar dolarlık bir yükün hafiflemesini temin etmiştir. ABD nin ekonomik yaptırım stratejisine yönelik geliştirilen bu malî tedbirlerin benzin ve ekmek fiyatlarına etkisi ise korkutucu olmuştur. Sübvansenin ortadan kaldırılması sonrasında bu ürünlerde iki katı üzerinde fiyat artışı yaşanmış, bu da ülke genelinde büyük bir huzursuzluğu neden olmuştur. Yaptırımların İran ekonomisine yönelik bir başka olumsuz etkisi ise kuşkusuz İran riyalinin hızlı değer kaybıdır. İran ın uluslararası piyas- 13
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 14 alarda yabancı döviz cinsinden kaynak bulmakta zorlandığı bir dönemde gerçekleşen devalüasyon İran ekonomisini enflasyonist bir baskı içine de sokmaktadır. 26 Ocak 2011 tarihinde İran Merkez Bankası tarafından alınan kararla İran Riyali %8 oranında değer kaybetmiş, 1 dolar 12,600 İran Riyali olarak işlem görmüştür. Devalüasyon sürecinin hâlen devam ettiği de görülmektedir. 6 Ağustos 2012 tarihinde İran Riyali tekrar %5 oranında devalüasyona uğramış ve Merkez Bankası resmî kuruna göre 1 dolar 15,500 İran Riyali ne yükselmiştir. İran hükümetinin nükleer faaliyetlerinin caydırılması yönünde hayata geçirilen yaptırımların 2012 yılı başından bu yana İranlı tüccarlar açısından maliyeti artırıcı bir etki yaptığı uluslararası uzmanlarca doğrulanmaktadır. Nakliye, sigorta ve ödemeler sistemine getirilen kısıtlamalar İranlı tüccarları zor durumda bırakırken, ticaret operasyonlarının %40 daha maliyetli bir hâle geldiği belirtilmektedir. Nitekim İran da bu gelişmeden ve ödeme imkânlarının kısıtlanmasından dolayı ticaretin zorlaşması sebebiyle enflasyonun artış eğiliminde olduğu da görülmektedir. IMF verilerine göre 2012 yılı boyunca enflasyonun %21,8 seviyesinde seyretmesi beklenmektedir. Öte yandan İran da temel gıda fiyatlarında ciddî artışların yaptırımlar sebebiyle yaşandığı da görülmektedir. Et ve süt ürünlerinde %30-%80 arasında fiyat artışlarının yaşandığı, Ramazan ayı boyunca ise, yaş sebze ve meyve ürünleri ile İranlılar tarafından bu ayda çok tercih edilen tavuk eti fiyatlarının yüksek artış oranlarında seyrettiği bilinmektedir. İran ekonomisini ve halkını en çok etkileyen alanlardan birisi ve belki de en önemlisi de kuşkusuz ilaç temini olmuştur. Bu dönemde İran ın ilaç ithalatının %20,8 oranında azaldığı ancak ülke içerisinde ilaç fiyatlarının ortalama %308 oranında arttığını söylemek mümkündür. Eylül 2013 tarihinde yayımlanan bir rapor, İran a uygulanan yaptırımların İran daki ölümcül hastalara ve ilaç sektörüne vurduğu darbeyi ve bu durum karşısında İran hükümetinin ne denli çaresiz kaldığını gözler önüne sermektedir. 27 İran ın özellikle ilaç temini ve ölümcül hastalıklar için gerekli ilaçların tedarik edilmesi konusunda yaşadığı sorunlar yaptırımların uygulanmaya başlanarak giderek şiddetlendiği 2006 yılı ve sonrası daha da artmış bu durum hakkında önemli tespitlerde bulunan araştırma yazıları dikkat çekmiştir 28. Bu durum araştırma merkezlerinin konuya dikkat çekmesiyle kalmamış Birleşmiş Milletler in de gündemine gelmiştir. BM Genel Sekreterliği, İran a uygulanan ekonomik yaptırımlar sonucu özellikle ilaç sektöründe yaşanan sıkıntıların milyonlarca İranlının hayatını tehdit ettiğine dikkat çekmiştir 29.
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci Ölümcül hastalara ilaç temini hususunda dikkat çekilmesi gereken çok önemli bir husus daha vardır; ABD ve Batı nın İran a uygulamış olduğu yaptırımlar, ölümcül hastalara ilaç temininin kapsamamaktadır ancak söz konusu ilaçları temin edecek İran bankalarının yaptırıma maruz kalmaları nedeniyle bu ilaçlar zamanında ve yeterince temin edilememektedir. İran a uygulanan ekonomik yaptırımlar başladığı günden itibaren sonuç vermiş ve İran da temel ihtiyaçların temini bile giderek zorlaşmıştır. Batı tarafı ise İran halkının özellikle de ölümcül hastalıklara maruz kişilerin içinde bulunduğu bu zor durumu görmezden gelerek İran ın bölge için hem bir nükleer hem de ideolojik bir tehdit olduğu fikrinde sabit kalmış bu görüşünü de her fırsatta resmi resmi ağızlarla beyan etmiştir. 30 Buna karşılık İran hükümetinin yaptırımların başladığı günden itibaren benimsediği tavır özellikle yurtdışında yaşayan İranlılar tarafından eleştirilmiştir. Özellikle ABD de yaşayan İran asıllı analistler, İran hükümetlerini, yaptırımlar karşısında İran halkının içinde düştüğü zor durumdan kurtarmak yerine ilişkileri iyice geren açıklamalar yapmakla suçlamışlardır 31. Yaptırımlar, kuşkusuz ülkede karaborsa vb. oluşumların ortaya çıkmasına da sebep olmuştur. Söz konusu dönemde ABD nin uyguladığı nükleer silâh tedarikiyle ilişkilendirilebilecek ürünlere yönelik yaptırımları ülkede kanser hastalarının tedavisini daha da zorlaştırmıştır. İran ın yaptırımlar ile kısa sürede girdiği bu ekonomik darboğazda sanayi kesimi de ağır bir darbe yemiştir. ABD nin kısıtlamaları sebebiyle hâlihazırda çeşitli sektörlerde varlık gösteremeyen yabancı sermayeli firmalar ülkeden çekilirken diğer taraftan satış, hammadde tedariki sorunları, para transferi engelleri gibi birçok sorundan dolayı İran da işletmelerin kapandığı, bu bağlamda işsizliğin arttığı da görülmektedir. Resmî rakamlara göre %15 lerde seyreden işsizliğin gençler arasında %40 lara kadar ulaştığı bilinmektedir. İran ın ekonomik yapısının bu minvalde değişmesi kuşkusuz ülkede en önemli çıkar gruplarından birisi olan tüccarları da derinden etkilemiştir. Muhafazakâr kimlikleriyle bilinen bu grubun sertlik yanlılarının tasfiye edildiği 2013 Haziran seçimlerinden Ruhani nin zaferle çıkmasında önemli bir payı olduğu düşünülmektedir. Diğer taraftan bu dönemde İran uluslararası yaptırımlarla sarsılan ekonomisinde özelikle artan bir Çin hâkimiyeti görülmüştür. Elbette bu da halkın genel anlamda eleştirilerine yol açmıştır. New York Times gazetesinin yayınladığı bir haberde İranlı bir işadamı isyanını Bizim Irak gibi bir gıda karşılığında petrol programımız yok, elimizde kalan petrol karşılığında Çin den çöp almak 32. Şeklinde dile getirmesi İran ın ticaret tercihindeki çaresizliği ve seçeneksizliği özetler niteliktedir. 15
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 Yukarıda bahsedilen ve Güvenlik Konseyi nin İran a yönelik uyguladığı yaptırımların temel hedefi, Tahran ın nükleer çalışmaları ve füze geliştirme sistemlerini engellemektir. Söz konusu yaptırımlar, İran ın silah satışı, yaptırım listesinde ismi olan özel ve tüzel kişilere ait mal varlıkların dondurulması ve seyahat yasağı gibi konuların düzenlemesini yaparken, devletler arası tek taraflı yaptırımlar ise bankacılık ve finans sistemi, petrol sektörü, otomotiv sektörü ve İran Riyali başlıkları kapsamaktadır 33. Güvenlik konseyi, yaptırımlarla birlikte istenmeyen sonuçların yaşanması durumunu dikkate alarak yaptırım kararlarının uygulanmasında devletlerin temel insani değerleri dikkate alarak hareket etmelerini ve yaptırımların uygulanması konusunda istisnai durum teşkil eden yiyecek, ilaç, tedavi gibi temel ihtiyaç maddelerinin karşılanması hususuna dikkat edilmesini istemiştir 34. 16 D. Uluslararası Hukuk Açısından İran a Uygulanan Yaptırımlar Son dönemde İran la P5+1 in müzakerelerine konu olan Birleşmiş Milletler in (BM) İran a yönelik yaptırımları, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin (BMGK) 2006 tarihli 1696 sayılı kararıyla başlamıştır. Yukarıda belirtildiği üzere bu tarihten sonra Güvenlik Konseyi, İran a yönelik; 1737 (2006), 1747 (2007), 1803 (2008) 1835 (2008), 1887 (2009), ve 1929 (2010) olmak üzere yedi karar almıştır. Bu kısımda incelenecek olan BMGK nın yaptırım kararı almaya yetkili bir merci olup olmadığı ve Konsey in kararlarının herhangi bir sınırlaması olup olmadığıdır. Bu bağlamda ekonomik yaptırımların hukuki rejimi ele alınacaktır. Son olarak da yaptırımlar, uluslararası insan hakları hukuku açısından değerlendirilecektir. İran a uygulanan yaptırımların hukuki yönünü açıklayabilmek için öncelikle genel olarak yaptırımlara ilişkin uluslararası hukuk normlarının belirtilmesi gerekir. 1945 yılında BM Antlaşması nın kabul edilmesi ile uluslararası çatışmalar tarihinde farklı bir döneme girilmiş ve II. Dünya Savaşı sonrası kurulan BM nin temel amacı, uluslararası barış ve güvenliğin korunması olmuştur. Bu doğrultuda Antlaşma nın madde 2/4 ünde 35 düzenlenen kuvvet kullanma yasağı ve 2/7 de 36 düzenlenen iç işlerine karışma yasağı ile devletlerin tek taraflı olarak diğer devletlere müdahale etmesi büyük ölçüde sınırlanmıştır. Buna göre BM Antlaşması nın amaçları ve prensipleri çerçevesinde ve Antlaşma da öngörülen istisnalar dışında devletler, diğer devletlere müdahale edemeyeceklerdir. Konumuz açısından öngörülen istisna ise Antlaşma nın VII. Bölümü nce BM
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci Güvenlik Konseyi nin (BMGK) kararlarıdır. VII. Bölüme göre, BMGK, uluslararası barış ve güvenliğin bozulması veya tehdit edilmesi halinde gereken tedbirlerin alınması görevini üstlenmiştir. Barışın Tehdidi, Bozulması ve Saldırı Eylemi Durumunda Alınacak Önlemler adını taşıyan VII. Bölüm de 37 Güvenlik Konseyi nin kuvvet kullanımı da dâhil olmak üzere ne gibi önlemler alabileceği belirlenmiştir. 39.madde, Güvenlik Konseyi ne barışın tehdit edildiğini, bozulduğunu ya da bir saldırı eylemi olduğunu saptama, uluslararası barış ve güvenliğin korunması ya da yeniden kurulması için tavsiyelerde bulunma yetki ve görevini verir. Antlaşma, ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümü için barışçıl yolların kullanılmasına öncelik verse de, barışçıl yolların yetersiz kalması halinde BMGK ya 41 ve 42.maddelerde düzenlenen zorlayıcı önlemler alma yetkisi tanımıştır. 41.maddede BMGK nın; ekonomik ilişkilerin ve demiryolu, deniz, hava, posta, telgraf, radyo ve diğer iletişim ve ulaştırma araçlarının tümüyle ya da bir bölümüyle kesintiye uğratılmasını, diplomatik ilişkilerin kesilmesini içeren silahlı kuvvet kullanımını içermeyen önlemleri yer almaktadır. 42.maddede ise 41.maddede öngörülen yaptırımların yetersiz olması veya yetersiz olacağı kanaatine varması halinde BMGK nın, aldığı kararlara uyulmasını sağlamak için silahlı kuvvete başvurabileceği düzenlenmektedir. Genel olarak, 41 ve 42. maddelere göre BMGK nın zorlayıcı önlemleri diplomatik, ekonomik ve askeri yaptırımlar olarak ayrılabilir. 38 Yazıya konu olan BM nin İran a yönelik yaptırımları ise 41.maddede düzenlenen ve silahlı kuvvet kullanılmasını içermeyen ekonomik yaptırımlar kategorisindedir. a. Uluslararası Ekonomik Yaptırımlar Yaptırım terimi BM Antlaşması nda yer almamaktadır ancak doksanlardan itibaren BM nin zorlayıcı önlemleri için bu terim kullanılmaya başlanmış ve Güvenlik Konseyinin çeşitli kararlarına girmiştir. 39 Yaptırım, genel ifadesiyle bir düzen kuralına uygun davranışları sağlayacak her türlü tedbir vasıtalarıdır. 40 Yaptırımlar iki ayrı kategoride sınıflandırılmaktadır. Birincisi, ilgili devletin eylemlerinden doğrudan zarar gören devletin uyguladığı tek taraflı yaptırımlardır (unilateral sanctions). İkincisi ise ilgili devletin eylemlerinden doğrudan zarar görmeyen fakat uluslararası toplumun çıkarları adına hareket eden devletlerin veya uluslararası örgütlerin uyguladığı çok taraflı yaptırımlardır (multilateral sanctions). 41 BMGK nın bir devletin ey- 17
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 lemleri nedeniyle aldığı diplomatik, ekonomik, askeri yaptırım kararları ikinci kategoriye girmektedir. Ekonomik yaptırımlar, esas olarak bir mal ya da ürünün ihracatının veya ithalatının yasaklanmasıdır. BM Sisteminde, geleneksel olarak ekonomik yaptırımlar, ihracat veya ithalata getirilen kısıtlamalar, ticaret anlaşmalarının feshi ya da askıya alınması, ulaşımın kesintiye uğratılması, nakit hareketlerine getirilen yasaklar, uluslararası örgütlerin teknik yardım programlarının askıya alınması ya da yaptırımların uygulandığı devletin başka ülkelerdeki malvarlığının dondurulması veya bunlara el konması biçiminde gerçekleşir. 42 Uluslararası ekonomik yaptırımların türleri ise boykot, abluka ve ambargodur. Ambargo, bir ülkeyi ekonomik ya da siyasi açıdan zor duruma düşürmek için, o ülke ile ekonomik ilişkisi bulunan ülke ya da ülkelerin bu ülkeye mal ve hizmet satımlarını engellemek üzere önlemler alınmasıdır. Ambargoda, bir devletin deniz-hava limanlarında ya da karasularında bulunan ulaşım araçlarının buralardan çıkmamaları veya o ülkenin yüklerini taşımamaları sağlanır. Ablukada, bir devletin dış dünya ile bağlantısı sıkı bir şekilde kesilmektedir. Boykotta ise bir devlete tabi halkın haksız fiil işlediği addedilen diğer bir devletle ticari ve ekonomik münasebetleri kesmek için müşterek karar ve iradesi söz konusudur. 43 18 b BMGK nın Ekonomik Yaptırım Kararları Alma Yetkisinin Sınırları BM Antlaşması nda Güvenlik Konseyinin geniş yetkilerine getirilen tek kısıtlama 24. maddenin 2.fıkrasında belirtilmektedir. Söz konusu fıkra uyarınca Konsey, kendisine yüklenilen görev ve yetkileri kullanırken BM nin amaç ve ilkelerine uygun hareket eder. Konseyin yetkileri bakımından bu amaç ve ilkeler Antlaşma nın 1.maddesinde gösterilmektedir. 44 Buna göre BM nin amaçları, temel olarak uluslararası barış ve güvenliği korumak, selfdeterminasyonu ilkesine saygı üzerine kurulmuş dostça ilişkiler geliştirmek ve herkesin insan hakları ve temel özgürlüklerine saygının geliştirilmesinde uluslararası işbirliği sağlamaktır. BMGK nın BM nin amaçlarına uyma yükümlülüğü olmakla birlikte Konsey in VII. Bölüm çerçevesinde aldığı tedbirlerin kısıtlanamayacağına ilişkin görüşler bulunmaktadır. 45 Bu görüşün aksini savunanlar olsa da Konsey in kararlarını denetleyecek bir organ bulunmaması nedeniyle fiili durum, Konsey in yaptırım kararlarının sınırlanamadığıdır. BMGK nın yaptırım kararlarını sınırlayabilecek diğer normlar ise insan hakları ve insancıl hukuk kurallarıdır. Uluslararası hukukta dev-
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci let yerine bireyin merkez alınmaya başlanması ile insan hakları belgeleri oluşturulmaktadır. Son yıllarda alınan yaptırım kararlarında da, ekonomik yaptırımlar uygulanırken üye devletlerin insan hakları ve insancıl hukuk kuralları çerçevesinde hareket etme yükümlülükleri vurgulanmaktadır. 46 Bu doğrultuda, Akıllı Yaptırımlar (Smart Sanctions) olarak adlandırılan yaptırımlarla bütün halk yerine sadece iktidardaki ve iktidara yakın olan kişileri hedef alan yaptırımlara başvurulmaya başlanmıştır. 47 Tüm bunlara karşın BMGK kararlarını somut düzenlemelerle sınırlayan bir mekanizma geliştirilmediği bir gerçektir. c. İran a Uygulanan Yaptırımlar Aslında İran a yönelik yaptırımlar 1979 Devrimi sonrasında tek taraflı olarak ABD tarafından başlatılmıştır. Ancak son dönemde müzakerelere konu olan yaptırımlar, BMGK nın 2006 yılından başlayarak aldığı kararların kapsamındadır. İran Atom Enerjisi Kurumu başkanı Rıza Ağazade nin 2002 yılında Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu nun (UAEK) Genel Kurulu nda İran ın barışçıl amaçlı nükleer enerji santralleri kuracağını açıklaması 48 ile başlayan süreçte UAEK Genel Direktörünün 27 Şubat 2006 tarihli raporu 49 ile konu BMGK nın önüne gelmiştir. Konsey ise konuyu BM Antlaşması nın VII. Bölüm kapsamında ele alarak nükleer silahların yayılmasının uluslararası barış ve güvenliğe tehdit oluşturduğunu saptamış ve 40.madde çerçevesinde İran a faaliyetlerini askıya alması çağrısında bulunmuştur. BMGK, konuyu incelerken İran ın Nükleer Silah Yayılmasını Önleme Antlaşmasına uymamasını değil bu antlaşmaya uyulmamasının uluslararası barış ve güvenliği tehdit etmesi yönünden ele almıştır. 50 Bu doğrultuda Konsey, 1696 (2006) sayılı kararı alarak İran dan zenginleştirme faaliyetlerine son vermesini istemiş ve diğer devletlere de uluslararası hukuk çerçevesinde İran a her türlü transferin önüne geçilmesini talep etmiştir. 51 BMGK, İran ın 1696 sayılı karara uymaması halinde 41.madde çerçevesinde kuvvet kullanmayı içermeyen zorlayıcı önlemlere başvuracağını ifade etmiş sonrasında ise 1737 (2006) sayılı kararla bu önlemleri uygulamaya koymuştur. 52 İran ın BMGK nın kararına uymaması nedeniyle yaptırımları diğer kararlarıyla genişletmiştir. Hâsılı, BMGK nın İran a yönelik yaptırım kararları, BM Antlaşması çerçevesindedir. Ancak Konsey kararlarının sınırlanmasına ilişkin mekanizmaların yetersiz oluşu insan hakları hukuku açısından sorunlar doğurmuştur. 19
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 20 d. Uluslararası İnsan Hakları Hukuku Açısından Yaptırımlar BMGK nın İran a yönelik ekonomik yaptırım kararları, İran devletinin yanında özel şirketleri ve bireyleri de kapsamaktadır. Konsey in El-Kaide terörü ile mücadelede aldığı kararlarda olduğu gibi burada da benzer bir sorunla karşılaşılmaktadır; bireyler uluslararası alanda yükümlülüğe sahip olurken bu yükümlülük karşısında haklara sahip olamamaktadırlar. Temelde bu sorun, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nin 10.maddesinde ve Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi nin 14.maddesinde düzenlenen adil yargılanma hakkına aykırılık oluşturmaktadır. Adil yargılanma hakkı gereğince BMGK nın kararlarıyla yaptırım uygulanacak kişilerin haklarını bağımsız ve tarafsız bir mahkemede savunmalarının sağlanması gerekmektedir. Bunun için Güvenlik Konseyi yaptırımların uygulanmasını sağlamak üzere yaptırım kararlarıyla birlikte yaptırım komitesi kurmuştur. Bu komitelerin çalışma usulüne göre, BM nin yaptırım listesinde olan kişilerin hesaplarını donduran devlet bu hesapların kişilerin temel masraflarını karşılaması için gerekli olduğuna kanaat getirirse durumu yaptırım komitesine bildirecektir. Eğer komite 48 saat içerisinde itiraz etmez ise devlet hesapları dondurmayı bırakacaktır. 53 Konsey, oluşturduğu komitelerle soruna çözüm bulmaya çalışsa da komitelere başvurunun yalnızca devletler tarafından yapılacak olması ve bireylerin haklarını doğrudan komitelerde savunamamaları nedeniyle adil yargılanma hakkı sağlanamamıştır. Yaptırım komiteleri haricinde bireylerin uluslararası mahkemelere başvurmaları ise BMGK nın kararlarının uluslararası mahkemeler tarafından denetlenememesi sorunuyla karşı karşıyadır. Dolayısıyla uluslararası yaptırımlara maruz kalan kişiler haklarını sadece ulusal mahkemelerde arayabilmekte, uluslararası alanda arayamamaktadırlar. Yaptırımların insan hakları açısından oluşturduğu diğer önemli bir sorun ise temel ihtiyaçların karşılanamamasıdır. İran ın uluslararası bankacılık ve finans sistemlerinin dışında tutulması ile temel ihtiyaç alımları karşılanamamıştır. BMGK, yaptırımların temel ihtiyaçlara yönelik olumsuz sonuçlarını engellemek için 1737 sayılı kararında yiyecek, kira, ilaç gibi yaptırımların uygulanmasına istisna teşkil eden ihtiyaçların karşılanabilmesine dikkat edilmesini istemiştir. Ancak uygulamaların denetlenmesinde komiteye yapılacak başvurunun sadece devletlere tanınması kararın uygulamalarında keyfiliklere yol açmıştır. Yukarıda incelendiği üzere ilaç fiyatlarındaki olağan üstü artış, bireylerin tedavi olmalarının önüne geçmiştir. Bu durum, İnsan Hakları Ev-
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci rensel Beyannamesi nin 25.maddesinde düzenlenen bireylerin tıbbi bakım hakkının ihlali anlamına gelmektedir. Bunun yanında tıbbi tedavilerin yapılması için gereken nükleer materyalin ülkeye girişinin yasaklanması nedeni ile pek çok tıbbi teşhis ve tedavi yerine getirilememiştir. Kısacası, yaptırım kararları insan hakları açısından pek çok ihlale sebep olmuş ve BMGK kararları üzerinde denetim yapacak bir mekanizmanın bulunmayışı nedeniyle bu haklar savunulamamıştır. Bu sorunun giderilmesi için kurulan yaptırım komiteleri de çözüm konusunda etkili olamamıştır. 21
sonuç SONUÇ İran özellikle 2006 yılından itibaren nükleer programına karşı ekonomik yaptırımların uygulandığı ağır bir dönem yaşamış ve yaptırımlar nedeniyle hem iktisadi hem de sosyal hayatın düzeni adına zor bir dönem geçirmiştir. ABD liderliğindeki Batı tarafından İran a uygulanan ekonomik yaptırımların ana amacının, askeri amaçlı nükleer faaliyetler için gerekli olan hassas nükleer teknoloji, madde ve bilgi akışının önlenerek İran ın nükleer programının yavaşlatılması veya tamamen durdurulmasıdır. Bu nedenle, ABD, önceleri İran a karşı uygulanan yaptırımların geniş bir koalisyonla devam ettirilmesi gerektiğini vurgulamış ve bu konuda Avrupa ve diğer bölgesel güçlere bu konuda baskı uygulamıştır. Söz konusu baskılar sonucu İran içinden çıkılamaz bir ekonomik buhran yaşamış, İran Riyali tarihinin en düşük seviyelerine inmiştir. İran halkı gelinen noktadan son derece rahatsız bir şekilde mevcut sisteme itiraz etmiş ve ülkeye uygulanan ağır yaptırımlar sonucu halk yaptırımları hayatın her anında hisseder olmuştur. ABD, ekonomik yaptırımlarla öncelikle siyasi bir sonuç hedeflemiş ve bu sonuca da büyük ölçüde ulaşmıştır. Söz konusu yaptırımlar, İran ekonomisini olumsuz etkilemiştir. İran yönetimi ekonomik yaptırımlar nedeniyle halkın düştüğü zor durumu ve halk arasındaki rahatsızlığı dikkate almış, İran yönetiminde asıl söz sahibi olan Mollalar, Ahmedinejad ın aksine Batı ile diyalog kurup nükleer konuda çözüm arayacak bir isim olan Hasan Ruhani yi yeni cumhurbaşkanı olarak seçtirmişlerdir. Selefi Ahmedinejad a göre daha mutedil bir dış politika takip eden Hasan Ruhani, özellikle 2013 tarihinden sonra Batı ya yeşil ışık yakmış ve dünya kamuoyuna Batıyla iletişime açık olacakları izlenimini vermiştir. 23
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 Öncelikle nükleer kriz konusunu çözme şiarıyla işe koyulan Ruhani Batı ile iletişime geçme konusunda zorlanmamış ve görüşmelerde son iki yılda önemli bir aşama kaydedilmiştir. Ruhani Hükümeti, P5+1 Grubu ile İran arasında yapılan müzakereler sonucu nihai bir anlaşmaya varılma adına 20 Temmuz 2014-24 Kasım 2014 tarihleri arası altı aylık, 24 Kasım 2014 30 Haziran 2015 tarihleri arası ise 7 aylık bir ek müzakere süreci elde etmiş ve bunun karşılığında Batı nın İran dan istediği bazı şartları kabul ederek bir takım siyasi ve ekonomik kazançlar elde etmiştir. Bölgede yaşanan son gelişmeler nükleer görüşmeleri İran ın lehine çevirmiş İran, 24 Kasım 2014 tarihinden itibaren nükleer faaliyetlerini ve zenginleştirilmiş uranyum stokunu azaltmanın karşılığında uluslararası piyasada bloke olan paranın bir bölümünü elde etmiştir. İran ın çektiği sıkıntıların ana kaynağı olan nükleer faaliyetlerin İran halkına yarar mı yoksa zarar mı vereceği ise İran yönetiminin tutumu ve Batının alacağı tavra göre şekillenecektir. 24
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci SONNOTLAR 1 Timeline of Iran s Nuclear Activities, http://www.nti.org/country-profiles/ iran/nuclear/ Erişim Tarihi: 20.11.2014. 2 Implementation of the NPT Safeguards Agreement and relevant provisions of Security Council resolutions in the Islamic Republic of Iran, http://isisonline.org/uploads/isis-reports/documents/iaea-iranreport-02202014.pdf Erişim Tarihi, 15.11.2014. 3 Iran Hostage Crisis, http://www.history.com/topics/iran-hostage-crisis Erişim Tarihi 26.11.2014. 4 Reza Aghazadeh Vice-President of the Islamic Republic of Iran and President of the Atomic Energy Organization Of Iran at the 46th General Conference of the International Atomic Energy Agency Vienna, 16 September 2002, http://www.iaea.org/about/policy/gc/gc46/statements/iran.pdf Erişim Tarihi : 21.11.2014, Konuyla İlgili Farsça Kaynak; İran ın Nükleer İlerleme Detayları, http://www.irdc.ir/fa/content/5119/default.aspx Erişim Tarihi: 21.11.2014. 5 Implementation of the NPT Safeguards Agreement in the Islamic Republic of Iran, Erişim Tarihi: 22.11.2014. http://www.nci.org/06nci/04/elbaradei%20rept%20042806%20gov2006-27.pdf, 6 Uranyum Zenginleştirme Şematik Anlatım http://daneshnameh.roshd.ir/ mavara/mavara-index.php?page=%d8%ba%d9%86%db%8c+%d8%b 3%D8%A7%D8%B2%DB%8C+%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7 %D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85&SSOReturnPage=Check&Rand=0 Erişim Tarihi: 22.11.2014. 7 İran ın Nükleer Programına İlişkin Son Gelişmeler Hakkında Bilgi Notu T.C Dışişleri Bakanlığı, http://www.mfa.gov.tr/data/dispoliti- KA/Bolgeler/Iran_Haziran_2010.pdf Erişim Tarihi: 22.11.2014. 8 Iran s Nuclear Program, http://tmun.utmn.ru/wp-content/uploads/sc.pdf Erişim Tarihi: 22.11.2014. 9 United Nations Office for Disarmament Affairs, http://www.un.org/disarmament/wmd/nuclear/npttext.shtml Erişim Tarihi: 22.11.2014, Ayrıca NPT ; 1 Ocak 1967 tarihinden önce nükleer silah denemesi yapmayan bir ülkeyi anlaşmaya taraf olduğu takdirde nükleer silah yapmayacağı konusunda taahhüt altına almaktadır. Bu tarihten önce nükleer deneme yapan veanlaşmaya taraf olan ülkelerin (ABD, Sovyetler Birliği(Rusya), İngiltere, Fransa ve Çin) ise nükleer silahlara sahip olma ve yenilerini üretme hakları saklı kalmıştır. Aynı zamanda anlaşma, nükleer silaha sahip olduğu kabul edilen 5 ülkenin de bu silahlara sahip olmayan diğer ülkelere hiçbir aktarım yapmayacağını taahhüt etmektedir. Ancak anlaşmaya göre taraf ülkeler, sivil amaçlı nükleer enerji kullanımında serbesttirler ve bu teknolojiyi kullanırlarken 5 nükleer ülkeden teknoloji ve maddi yardım alabilirler. Anlaşma, yatay olarak nükleer silahların 25
Ankara Strateji Enstitüsü, Analiz No: 15-06 26 yayılmasını önlemek kadar dikey yayılmayı da önlemeyi amaçlamakta, nükleer ülkelerin de zaman içerisinde nükleer silahlarından vazgeçmelerini öngörmektedir. Ancak bu maddenin zaman limitinin olmaması zaten ayrımcı olarak algılanan anlaşmanın taraf olmayan, ancak nükleer silah kapasitesine de sahip olan ülkeler tarafından reddedilmesineyol açmaktadır. Taraf olmayan ülkeler Hindistan, Pakistan ve İsrail`dir. Kuzey Kore anlaşmadan çekilmiş, 2007 itibariyle yapılan müzakereler sonucunda nükleer programından vazgeçmiştir. 10 Security Council Resolution 1696 (2006) Key Documents, http://tmun. utmn.ru/wp-content/uploads/sc.pdf s.15, Erişim Tarihi, 22.11.2014, 11 Timeline of Iran s nuclear program, http://www.theguardian.com/ world/2013/nov/24/iran-nuclear-timeline Erişim Tarihi :24.11.2014. 12 Implementation of the NPT Safeguards Agreement and relevant provisions of Security Council resolutions 1737 (2006), 1747 (2007), 1803 (2008) and 1835 (2008) in the Islamic Republic of Iran, http://www.iaea.org/sites/default/files/gov2008-59.pdf Erişim Tarihi: 22.11.2014. 13 İran a Ekonomik Yaptırımlar: Kırılganlaşan Nükleer Program mı Hükümet mi?, http://www.orsam.org.tr/tr/truploads/yazilar/dosyalar/2013628_ozu msuzun.pdf Erişim Tarihi: 15.11.2014. 14 2000 li Yillarda Türkiye-İran Ekonomik İlişkileri, Fatma Sarıaslan, http:// www.akademikortadogu.com/belge/ortadogu14makale/fatma_sariaslan.pdf Erişim Tarihi: 21.11.2014. 15 EU sanctions against Iran: Council defines scope of October measures http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ foraff/134544.pdf Erişim Tarihi: 21.11.2014 16 History of Official Proposals on the Iranian Nuclear Issue, http://www.armscontrol.org/factsheets/iran_nuclear_proposals Erişim Tarihi: 24.11.2014. 17 Iran, Turkey sign agreement on uranium exchange, http://en.trend.az/ iran/1688666.html Erişim Tarihi: 23.11.2014. 18 The 1737 Committee and Its Panel of Experts http://www.un.org/sc/committees/1737/pdf/fact_sheet_en.pdf Erişim Tarihi: 24.11.2014. 19 Model Protocol Additional To The Agreement(S) Between State(S) And The International Atomic Energy Agency For The Application Of Safeguards, http://www.iaea.org/sites/default/files/publications/documents/infcircs/1997/infcirc0540.pdf Erişim Tarihi 25.11.2014. 20 Security Council Imposes Additional Sanctions on Iran, Voting 12 in Favour to 2 Against, with 1 Abstention http://www.un.org/press/en/2010/sc9948. doc.htm Erişim Tarihi: 21.11.2014. 21 BM Güvenlik Konseyi nin İran a Karşı Yeni Yaptırım Kararınında Ne İsteniyor?, Bayram Sinkaya, http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?id=848 Erişim Tarihi: 20.11.2014. 22 Nükleer Görüşmeler ve İran Ekonomisi, http://www.ankarastrateji.org/haber/nukleer-gorusmeler-ve-iran-ekonomisi-1336/ Erişim Tarihi, 22.11.2014.
BM nin İran a Uyguladığı Yaptırımlar ve Nükleer Müzakere Süreci 23 A Country Profile Iran, Worldbank, http://www.worldbank.org/en/country/iran/overvie, Erşimi Tarihi: 26.11.2014. 24 U.S. soon to overtake Russia as top oil producer, Dmitry Zhdannikov- Reuters, http://www.reuters.com/article/2013/10/11/us-oil-ieaidusbre99a08n20131011 Erişim Tarihi: 22.11.2014. 25 A Country Profile Iran, The World Bank, Iran Overview, http://www.worldbank.org/en/country/iran/overview Erişim Tarihi :22.11.2014. 26 The New U.S. Sanctions on Iran, http://www.treasury.gov/resource-center/sanctions/programs/documents/cisada_english.pdf Erişim Tarihi: 23.11.2014. 27 The Impact of Sanction on Iranian People Healthcare, http://stopwaroniran. org/pdf/2013/sanction%20report.pdf, Erişim Tarihi: 09.12.2014. 28 Impacts of International Sanctions on Iranian Pharmaceutical Market, http://apps.who.int/medicinedocs/documents/s20247en/s20247en.pdf, Erişim Tarihi: 09.12.2014. 29 Iran sanctions putting millions of lives at risk, http://www.theguardian.com/ world/2012/oct/17/iran-sanctions-lives-at-risk, Erişim Tarihi: 10.12.2014. 30 Could Sanctions Work against Tehran?, http://www.meforum.org/1068/ could-sanctions-work-against-tehran, Erişim Tarihi: 11.12.2014. 31 How US Sanctions Starve Iranians Think Tank, http://www.youtube.com/ watch?v=vwfnstx2s5q, Erişim Tarihi: 11.12.2014. 32 Iran Staggers as Sanctions Hit Economy, http://www.nytimes. com/2013/10/01/world/middleeast/iran-staggers-as-sanctions-hiteconomy.html?pagewanted=all&_r=0 Erişim Tarihi: 22.11.2014, 33 Q & A: Iran sanctions, http://www.bbc.com/news/world-middleeast-15983302 Erişim Tarihi: 22.11.2014. 34 Security Council Imposes Sanctions On Iran For Failure To Halt Uranium Enrichment, Unanimously Adopting Resolution 1737 (2006), Madde 13/a, http://www.un.org/press/en/2006/sc8928.doc.htm Erişi Tarihi: 22.11.2014. 35 BM Antlaşması Madde 2/4: Tüm üyeler, uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir başka devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığa karşı, gerek Birleşmiş Milletler in amaçları ile bağdaşmayacak herhangi bir biçimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanılmasına başvurmaktan kaçınırlar. 36 Madde 2/7: İşbu Antlaşma nın hiçbir hükmü, Birleşmiş Milletler e herhangi bir devletin kendi iç yetki alanına giren konulara müdahale yetkisi vermediği gibi, üyeleri de bu türden konuları işbu Antlaşma uyarınca bir çözüme bağlamaya zorlayamaz; ancak, bu ilke, VII. Bölüm.de öngörülmüş olan zorlayıcı önlemlerin uygulanmasını hiçbir biçimde engellemez. 37 39. Madde Güvenlik Konseyi, barışın tehdit edildiğini, bozulduğunu ya da bir saldırı eylemi olduğunu saptar ve uluslararası barış ve güvenliğin korunması ya da yeniden kurulması için tavsiyelerde bulunur veya 41 ve 42. Maddeler uyarınca hangi önlemler alınacağını kararlaştırır. 27