Thaumetopoea solitaria Frey. (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) nin Biyolojisi ve Morfolojisine Đlişkin Gözlemler

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(2), 2007 132 KSU Journal of Science and Engineering, 10(2), 2007 Thaumetopoea solitaria Frey. (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) nin Biyolojisi ve Morfolojisine Đlişkin Gözlemler Serpil KARADAĞ 1, Mehmet Kubilay ER 2, Cafer MART 2, Ayşe Özlem TURSUN 3 1 Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü, Gaziantep 2 Kahramanmaraş Sütçü Đmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Kahramanmaraş 3 Kahramanmaraş Sütçü Đmam Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kahramanmaraş Geliş Tarihi: 09.07.2007 Kabul Tarihi: 18.10.2007 ÖZET: Bu çalışmada Thaumetopoea solitaria larvalarının gelişimine sıcaklık ve nispi nemin etkisi araştırılmış olup bununla birlikte zararlının morfolojisi ve biyolojisine ilişkin gözlemler de yapılmıştır. Gaziantep ilinin Nizip, Oğuzeli ve Şahinbey ilçelerinde belirlenmiş olan ağaçlar üzerindeki zararlı kolonileri pupa dönemine kadar haftalık arazi çıkışları ile gözlenmiş ve kaydedilmiştir. Zararlının 15±2, 20±2, 26±2 ve 30±2 o C sıcaklıklarda ve her sıcaklıkta %50±5, 65±5 ve 75±5 nispi nem koşullarındaki kültürlerindeki gelişmeleri de kayıt altına alınmıştır. Çalışma sonucunda, larvaların pupaya geçiş zamanına kadarki gelişme sürelerine hem sıcaklık hem de nispi nem istatistiksel olarak önemli derecede etkili bulunmuş olup bu iki faktör arasında interaksiyon olduğu tespit edilmiştir. Böceklerin canlı kalma oranlarına ise sıcaklığın etkisinin olmadığı ancak nispi nemin etkisinin olduğu tespit edilmiştir. Zararlının yumurtadan çıkışıyla pupaya geçiş yaptıkları zaman arasındaki gelişmeye ilişkin eşik sıcaklığı %50, %65 ve %75 nispi nem koşullarında sırasıyla 6.40, 6.62 ve 6.36 o C olarak hesaplanmıştır. Buna göre zararlının tahmin edilen pupaya geçiş tarihleri ile gözlenen tarihlerin birbirlerine çok yakın olduğu belirlenmiştir. Zararlının biyolojisine ilişkin gözlemler sonucunda T. solitaria nın daha önceki yayınlarda bildirildiği gibi kış aylarını yumurta döneminde değil yumurta kabuğu içerisinde birinci larva döneminde geçirdiği ortaya konulmuştur. Zararlının çalışma kapsamında belirlenen konukçularının istacia türleri ile sınırlı olduğu anlaşılmış olup zararlı morfolojisine ilişkin ölçüm sonuçları verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Fıstık gözkurdu, istacia vera, antepfıstığı, larva gelişimi, canlı kalma Observations on the Biology and Morphology of Thaumetopoea solitaria Frey. (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) ABSTRACT: The effect of temperature and RH on the larval growth of Thaumetopoea solitaria was investigated and the morphology and biology of the pest was observed. est colonies on selected trees in Nizip, Oğuzeli and Şahinbey towns in Gaziantep region were weekly observed and pest development was recorded. The development was also recorded at 15±2, 20±2, 26±2 and 30±2 o C, and at 50±5, 65±5 and 75±5 % RH in controlled laboratory conditions. t is found that effects of both temperature and relative humidity were statistically important on the development of larvae until pupation with an interaction between these two factors. Survival on the other hand was only affected by RH but not by temperature. The developmental threshold temperature for the period between hatching and pupation was 6.40, 6.62 and 6.36 o C at 50, 65 and 75 % RH respectively. Expected pupation dates according to these were very close to those observed in nature. t was also recovered that the pest overwinters at the first larval stage in egg shell. n this study the pest was found to feed on istacia species and measurements of the pest were also presented. Key Words: istachio bud moth, istacia vera, pistachio, larval development, survival GĐRĐŞ Antepfıstığı üretiminde ülkemiz, dünya ülkeleri arasında üçüncü sırayı almakta olup yıllık ortalama 51428 tonluk üretiminin yaklaşık 1438 tonluk kısmını ihraç etmektedir (Anonim, 2006). Ülkemiz için ihracat katkısı yanında antepfıstığı üretiminin yoğun olduğu Güneydoğu Anadolu Bölgesi çiftçileri için ise ekonomik önemi fazla olan bir tarım ürünüdür. Daha önce yapılmış olan çalışmaların sonuçlarına göre antepfıstığında verim ve kaliteyi etkileyen 40 ın üzerinde zararlı böcek ve akar türü tespit edilmiş olup bunların 20 kadarının ekonomik olarak zarar verdiği ortaya konulmuştur (Özer, 1958; Ulu ve ark., 1972; Çelik, 1975; Günaydın, 1978). Bu zararlılar arasında Thaumetopoea solitaria Frey. (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) antepfıstığı için önemli olan türler arasında yer almaktadır (Ulu ve ark., 1972; Mart ve Karaat, 1990; Mart et al., 1995). T. solitaria nın biyolojisi hakkında genel bilgiler daha önceki çalışmalar ile ortaya konulmuştur (Ayfer, 1955; Davatchi, 1958; Haperin, 1983). Larvalar antepfıstığının gözlerinin patlaması ile aynı dönemde yumurtaları terk etmekte, önce bu gözler ile ve daha sonra sürgünler ve yapraklar üzerinde koloni halinde beslenmektedir. Zararlı yaz başlangıcında toprakta pupa dönemine geçmektedir. Kışı yumurta döneminde geçiren zararlı havaların ısınması ile beraber embriyo gelişimine devam eder ve ilkbahar başlangıcında larvalar tekrar antepfıstığı gözlerinin uyanması ile birlikte beslenmeye başlayarak hayat döngüsüne devam etmektedir (Mart ve Eskalen, 2000; Uygun ve ark., 2002). Haperin (1983) in bildirdiğine göre zararlı Đsrail de larva dönemini yılın daha önceki aylarında

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(2), 2007 133 KSU Journal of Science and Engineering, 10(2), 2007 tamamlamakta ve ergin çıkışları ülkemizdeki ergin çıkışlarından daha geç başlamaktadır. Ayrıca yazar zararlının pupa döneminde 1 2 yıllık bir diyapozun görüldüğünü de belirtmektedir. Ekonomik olarak zararını antepfıstığında (istacia vera L.) yapan fıstık gözkurdunun aynı zamanda diğer bazı istacia türlerinde, Schinus terebinthifolius Raddi (Haperin, 1983), Cupressus sempervirens L. (Rougeot and Viette, 1978; De Freina and Witt, 1987) ve Fraxinus L. (De Freina and Witt, 1987) üzerinde de beslendiği bildirilmiştir. Antepfıstığı gözlerinde beslenen ilk dönem larvalar gözlerin tamamen işlevlerini yitirmelerine, daha sonra yapraklar ile beslenmesi durumunda ise bitkinin yeşil aksam kaybına neden olmaktadır. Ancak popülasyonun yüksek olması durumunda ve genç ağaçlarda larvalar ağacı tamamen yapraksız bırakacak düzeylere varan zarar meydana getirebilmektedir. Zarar gören ağaçlarda gelişme duraksamakta, bir sonraki yıl için meyve ve sürgün gözleri gelişememekte ve sonuçta verim düşmektedir (Mart ve Eskalen, 2000; Uygun ve ark., 2002). Zararlının ülkemiz haricinde Yunanistan (Mourikis et al., 1998), Đran (Davatchi, 1958) ve Đsrail de (Haperin, 1983) de bulunduğu ve zarar oluşturduğu bilinmektedir. Haperin (1983), zararlının Đsrail de antepfıstığının yetiştirildiği hemen her yerde bulunduğunu tespit etmiştir. Ülkemizde yapılan çalışma sonuçlarında zararlının oldukça yaygın olduğu görülmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, antepfıstığı alanlarında belirlenen zararlılar arasında, T. solitaria nın bölgede oldukça yaygın bir tür olduğu Adıyaman ve Siirt illerinde önemli ölçüde, Diyarbakır ve Mardin de önemli olabilecek, Şanlıurfa da ise önemsiz boyutlarda yoğunluğa sahip olduğu bulunmuştur (Mart ve Karaat, 1990). Mart et al. (1995), T. solitaria yı ekonomik zarar eşiğini geçebilen antepfıstığı zararlıları içerisinde ele almışlar ve ülkemizin çeşitli antepfıstığı yetiştirilen bölgelerindeki 16 ilden 13 ünde bu zararlının bulunduğunu bildirmişlerdir. Gaziantep ve civar illerde zararlının populasyon seviyesi yükselerek 2001 yılında epidemi düzeyine erişmiştir (Mart ve ark., 2002). Bu şekilde populasyondaki yükselişin nedenlerinin anlaşılabilmesi için zararlının birçok yönü ile incelenmesi gerekmektedir. Bu çalışmada, T. solitaria larvalarının gelişimine sıcaklık ve nispi nemin etkisi araştırılmış olup aynı zamanda zararlının morfolojisi ve biyolojisine ilişkin yapılan gözlemlerin sonuçları da rapor edilmiştir. MATERYAL ve METOT Böcek Yetiştirme Çalışma süresince böcek kültürleri 21±2 o C sıcaklık, %60±5 nispi nem ve 16:8 aydınlık:karanlık koşullarına sahip olan iklim odasında muhafaza edilmiştir. Birinci ve ikinci dönem larvalar ağız kısmı tül ile kapatılmış 500 ml lik cam kavanozlarda beslenmiş sonraki dönemler havalanmayı sağlamak için tül ile geniş açıklıkları kapatılmış 3-5 lt lik plastik kavanozlarda beslenmiştir. Erken dönem larvalara antepfıstığı taze sürgünleri besin olarak verilirken ileri dönem larvalara yapraklı dalcıklar dik olarak kavanoz içerisine yerleştirilerek verilmiştir. Böceklerin beslenmesi iklim odasının karanlık periyoduna geçmesine yakın gerçekleştirilmiş olup günlük olarak takip edilmiştir. Besleme sırasında gerek görüldükçe kavanozlar temizlenmiş ve alt kısmına kağıt yerleştirilmiştir. Son dönem larvaların beslenmeyi kesip tüy döktükleri dönemde ise böceklere herhangi bir besin verilmemiştir. Laboratuar çalışmaları Denemede 20x20x20 cm boyutlarındaki kapaklı plastik kutular nem çemberleri olarak kullanılmıştır. %50±5, 65±5 ve 75±5 nispi nem koşulları sırasıyla potasyum karbonat, magnezyum nitrat ve sodyum klorit tuzlarının doymuş solüsyonları ile sağlanmıştır. Bu solüsyonlar her bir nem çemberi içerisine, iki adet 10x10x5 cm boyutlarındaki plastik kaplar içerisinde kabı dolduracak şekilde bırakılmıştır. Zararlı larvaları ise ağız kısmı tül ile kapatılmış 1 litrelik cam kavanozlar (ilk dönemde daha küçük kavanozlar kullanılmıştır) içerisinde nem çemberlerine yerleştirilmiştir. Her kavanoza 100 adet yumurtadan yeni çıkmış olan birinci dönem larvaları antepfıstığının sürgünleri üzerinde bırakılmıştır. Her gün veya iki günde bir (besin tüketim hızına göre) kavanozlar temizlenmiş ve besin tazesi ile değiştirilmiştir. Bu işlem sırasında böcek biyolojisi gözlenmiş ve ölümler kaydedilmiştir. Deneme kontrolleri haricinde nem çemberleri sürekli kapalı olarak tutulmuştur. Nem çemberleri içerisindeki nem oranını teyit etmek için kapaklarında açılmış olan bir delikten termohigrometre probu sarkıtılarak ölçümler yapılmıştır. Bu delik diğer zamanlarda selebant ile kapatılmıştır. Deneme boyunca çözünmemiş tuz içeren doymuş tuz solüsyonlarının ortamdan aldığı nem nedeniyle tamamen içerisindeki tuzu çözdüğü zaman bu solüsyonlar yenileri ile değiştirilerek nemin sabit kalması sağlanmıştır. Deneme 15±2, 20±2, 26±2 ve 30±2 o C sıcaklıklarda ve her sıcaklıkta %50±5, 65±5 ve 75±5 nispi nem koşullarında düzenlenmiştir. Denemenin 15±2 ve 30±2 o C sıcaklıklardaki bölümü Gaziantep Antepfıstığı Araştırma Enstitüsünde, diğer iki sıcaklıktaki denemeler ise K.S.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümünde aynı tarihlerde kurulmuştur. Denemeler sonucunda elde edilen veriler kullanılarak, zararlıya ilişkin gelişme eşik sıcaklığının ve thermal constant değerinin hesaplamalarında; Thermal Constant = gelişme süresi (ortam sıcaklığı gelişme eşik sıcaklığı), eşitliği kullanılmıştır (Kansu, 1988). Arazi çalışmaları ve gözlemler Zararlının biyolojisi laboratuar koşullarında takip edilmiş olmakla beraber arazi koşullarında da periyodik olarak gözlenmiştir. Bu amaçla belirlenmiş olan üç lokasyonda (Gaziantep ilinin Nizip, Oğuzeli ve

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(2), 2007 134 KSU Journal of Science and Engineering, 10(2), 2007 Şahinbey ilçeleri) bulunan birer bahçede doğal olarak bulaşmış olan ve larvaların yumurtadan çıktıkları dönemde belirlenmiş olan ağaçlar üzerindeki zararlı kolonileri pupa dönemine kadar haftalık arazi çıkışları ile gözlenmiş ve kaydedilmiştir. Bu çalışma için iklim verileri Oğuzeli için Gaziantep Havaalanı Meteoroloji Đstasyonundan, Nizip için Birecik Meteoroloji Đstasyonundan ve Şahinbey için Gaziantep Meteoroloji Đstasyonundan elde edilmiştir. Zararlının ergin çıkışı ise Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü alanındaki iki kafes içerisinde günlük olarak gözlenmiş ve kaydedilmiştir. Zararlının larva döneminde yapılan tüm arazi çıkışlarında, zararlının bulunduğu antepfıstığı bahçelerinde ve çevresinde bulunan bitkilerde zararlının kendisi ve beslenme izlerinin olup olmadığı incelenmiştir T. solitaria nın bazı morfolojik özelliklerini saptamak amacıyla doğadan toplanan yumurta, larva, pupa ve erginlerinde ölçüm ve gözlemler yapılmıştır. Ölçümler her bir dönem için 20 şer birey üzerinden gerçekleştirilmiştir. BULGULAR ve TARTŞMA Sıcaklık ve nispi nemin T. solitaria larval gelişimi üzerine etkisi Böceğin aktif olarak gelişime gösterdiği ve çeşitli çevre şartlarına açık olduğu larva dönemindeki iklim şartlarının zararlı üzerindeki etkisini ortaya koymak üzere laboratuar koşullarında kontrollü olarak yürütülmüş olan deneme sonuçlarına göre, zararlı larvalarının farklı sıcaklık ve nispi nem koşullarındaki gelişimi Şekil 1 de gösterilmiş, larva dönemlerinin süreleri Tablo 1 de verilmiştir. 15 o C ve 30 o C sıcaklıklarda kurulan denemelerin tekrar edilmesine rağmen larvaların tümünün ölümü nedeniyle veri alınamamıştır. Larvaların pupaya geçiş zamanına kadarki gelişme sürelerine hem sıcaklık (F=414.82; s.d.=1, 17) hem de nispi nem (F = 99.27; s.d.=2, 17) istatistiksel olarak önemli derecede etkili bulunmuştur. Yapılan ANOVA testine göre sıcaklık ve nem arasında gelişme süresi bakımından interaksiyonun bulunduğu saptanmıştır (F=3.27; s.d.=2, 17). 0 10 20 30 40 50 Zaman (gün) %75 nispi nem % 50 nispi nem % 65 nispi nem % 50 nispi nem % 65 nispi nem Şekil 1. Thaumetopoea solitaria nın farklı sıcaklık ve nem koşullarındaki gelişme süreleri (Rakamlar larvaların gömlek değiştirmelerini harfi ise pupa dönemine geçiş zamanını belirtmektedir). Farklı koşullarda yetiştirilen larvaların canlı kalma oranları ise Tablo 2 de verilmiştir. Böceklerin canlı kalma oranlarına sıcaklığın etkisinin olmadığı (F=1.04; s.d.=1, 17) ancak nispi nemin etkisinin olduğu (F=32.39; s.d.=2, 17) tespit edilmiştir. Yapılan ANOVA testine göre sıcaklık ve nem arasında canlı kalma oranı bakımından interaksiyonun bulunmadığı saptanmıştır (F=8.69; s.d.=2, 17). Canlı kalma oranları için ANOVA testleri verilerin arksine transformasyonuna tabi tutulmasından sonra gerçekleştirilmiştir. Böceğin birinci larva dönemindeki ölüm oranları ikinci dönemdekinden fazla olmakla beraber genellikle daha sonraki dönemlerde ölüm oranlarının artarak devam ettiği görülmektedir. %75 nispi nem 26 o C 20 o C Tablo 1. Farklı sıcaklık ve nem koşullarında Thaumetopoea solitaria larvasının gün olarak gelişme süresi (±s.h.) Larva Sıcaklık: 20 o C 26 o C Dönemleri Nem : %50 %65 %75 %50 %65 %75 1. dönem 9.3 ± 0.3 7.3 ± 0.3 5.7 ± 0.3 6.7 ± 0.3 6.0 ± 0.0 4.7 ± 0.3 2. dönem 5.7 ± 0.3 5.0 ± 0.0 4.7 ± 0.3 5.3 ± 0.3 4.0 ± 0.0 3.7 ± 0.3 3. dönem 5.0 ± 0.0 4.7 ± 0.3 4.7 ± 0.3 4.0 ± 0.6 3.7 ± 0.3 3.7 ± 0.3 4. dönem 10.0 ± 0.6 9.0 ± 0.0 7.0 ± 0.0 7.0 ± 0.6 6.3 ± 0.3 5.0 ± 0.0 5. dönem 19.0 ± 0.0 16.0 ± 0.6 14.0 ± 0.6 11.0 ± 0.6 9.0 ± 0.0 8.0 ± 0.0 Toplam 49.0 ± 1.2 42.0 ± 1.2 36.0 ± 0.6 34.0 ± 0.6 29.0 ± 0.6 25.0 ± 0.0 Tablo 2. Thaumetopoea solitaria nın farklı sıcaklık ve nem koşullarında canlı kalma oranları (±s.h.) Canlı kalan böcek oranı (%) Dönemler Sıcaklık 20 o C 26 o C Nem %50 %65 %75 %50 %65 %75 1. larva 83±1.73 82±1.53 82±1.00 85±2.52 85±0.58 80±2.52 2. larva 74±2.89 72±3.61 66±2.65 78±1.53 75±2.08 70±1.53 3. larva 60±3.61 56±3.21 49±4.51 68±1.15 60±3.21 45±0.58 4. larva 38±1.15 38±1.73 32±1.00 48±2.65 40±1.15 15±1.00 5. larva 20±3.05 17±1.00 12±1.53 24±2.65 20±1.00 4±1.53 upa 11±3.21 6±1.53 0 4±1.00 6±1.15 2±1.00

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(2), 2007 135 KSU Journal of Science and Engineering, 10(2), 2007 Bu zararlı üzerinde iklim şartlarının etkisi hakkında daha önce yapılmış bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Ancak böcek gelişimi üzerine özellikle sıcaklık ve nemin etkili olduğu bilinmektedir (Kansu, 1988). Burada da bu genel bilgiye uygun sonuçlar elde edilmiş olup zararlının doğadaki biyolojisi ile ilgilendirilmek üzere kullanılmıştır. Larvaların yumurtadan çıkışıyla gelişmelerini tamamlayarak pupaya geçiş yaptıkları zaman arasındaki gelişmeye ilişkin gelişme eşik sıcaklığı %50, %65 ve %75 nispi nem koşullarındaki verilere göre sırasıyla 6.40, 6.62 ve 6.36 o C olarak hesaplanmıştır. Elde edilen verilere göre ThC değerleri ise %50, %65 ve %75 nispi nem koşullarında sırasıyla, 20 o C sıcaklıktaki verilere göre 666.4, 571.2 ve 489.6 gün-derece; 26 o C sıcaklıktaki verilere göre 666.4, 568.4 ve 490.0 günderece olarak hesaplanmıştır. Bu verilere göre T. solitaria nın larva dönemini tamamlaması ve pupa dönemine geçiş yapmaya başlaması için beklenen tarihin hesaplanması Tablo 3 de gösterilmiştir. Bu hesaplamada larva döneminin bölgede gözlendiği tarihlerdeki nem oranının %65 e daha yakın olması nedeniyle gelişme eşik sıcaklığı 6,62 o C ve ThC ise 568,4 gün- derece olarak alınmıştır. Hesaplanan pupaya geçiş tarihleri ile gerçekleştiği gözlenen tarihler arasındaki uyum ise Tablo 4 de gösterilmiştir. Hesaplanan tarihler ile gözlenen tarihler birbirlerine çok yakın olarak tespit edilmiştir. Bu da laboratuvar çalışmasından elde edilen verilerin ve hesaplanan gelişme eşik sıcaklığı ve ThC ın doğruluğunu onaylamaktadır. Zararlının larva dönemi böceğin biyolojisinde oldukça kısa bir sürede tamamlanmakta olduğundan sıcaklığın zararlı gelişimi üzerine etkisinin populasyon artışını etkilemesi beklenmemektedir. Nispi nemin ölüm oranına etkisi ise larvaların bulundukları ortamın doğal ortamlarındaki hijyenik yapıya tam olarak sahip olmaması nedeniyle özellikle dönem değiştirme sürecindeki hassas vücut duvarındaki mikrobiyal aktivitenin sebep olduğu sonucuna varılmıştır. Çalışma kapsamındaki bölgede son 25 yıl içerisinde nispi nem oranında belirgin bir artış olmaması (Gaziantep Meteoroloji Đstasyonu verilerine göre) son yıllarda T. solitaria populasyon seviyesindeki artışın nispi nem ile bağlantısının fazla olmadığını da ortaya koymaktadır. Bu çalışmada, Nizip te gözlem yapılmakta olan bahçede 2004 ve 2005 yıllarında zararlıya karşı uygulanmış olan ilaçlama nedeniyle veri alınması mümkün olmamıştır. Zararlı morfoloji ve biyolojisine ilişkin gözlemler Zararlının yumurtaları beyaz renkte olup dişiler pulları ile kaplamakta ve koyu gri renkte bir paket olarak bulunmaktadır. Yumurta paketleri antepfıstığı ağacının dal ve gövde rengine oldukça yakın bir renktedir. Yumurta paketlerinde ortalama 167.3±26.5 yumurta bulunmakta olup paketler ortalama 6.1±0.7 mm eninde 21.1±2.1 mm boyunda bırakılmaktadır. Yumurta paketlerinde yumurtalar düzenli bir şekilde ortalama 7.3±1.0 sıra halinde düzenlenmiştir. Yumurta paketleri dallara boyuna bırakılmakta olup dalın enine (kalın ağaç dalları da dahil) bırakılmış yumurta paketine rastlanılmamıştır. Bu paketlerin bırakılmış oldukları dalların kalınlıkları ise ortalama 10.1±3.1 mm olarak bulunmuştur (n:20). Zararlının diğer dönemlerine ilişkin ölçümler Tablo 5 de verilmiştir. Tablo 3. Thaumetopoea solitaria nın larva dönemini tamamlayıp pupaya geçiş yapmasına kadarki gerekli etkili sıcaklık toplamının bölge verilerine göre hesaplanması 2003 GAZĐANTE 2004 2005 2003 OĞUZELĐ 2004 2005 NĐZĐ 2003 Aylar Ort. Nem (%) Ort. Sıcaklık ( o C) Etkili Sıcaklık Toplamı (gün-derece)* Şubat 77.50 2.21 Mart 69.65 6.02 Nisan 65.76 13.42 204.00 Mayıs 61.18 20.04 360.63 (01-26 Mayıs) Etkili sıcaklık toplamı 564.63 Şubat 63.39 3.52 Mart 34.88 10.93 133.61 Nisan 33.98 14.13 225.30 Mayıs 40.52 18.47 218.53 (01-21 Mayıs) Etkili sıcaklık toplamı 577.44 Şubat 75.86 4.38 Mart 71.92 9.28 82.46 Nisan 73.08 14.50 236.40 Mayıs 66.88 19.33 248.73 (01-21 Mayıs) Etkili sıcaklık toplamı 567.59 Şubat 74.50 1.80 Mart 73.48 7.38 23.56 Nisan 72.98 13.87 217.50 Mayıs 55.48 24.23 322.91 (01-22 Mayıs) Etkili sıcaklık toplamı 563.97 Şubat 74.88 4.34 Mart 58.48 11.88 163.06 Nisan 59.12 14.16 226.20 Mayıs 60.05 18.87 187.16 (01-17 Mayıs) Etkili sıcaklık toplamı 576.42 Şubat 71.86 4.98 Mart 69.34 9.54 90.52 Nisan 65.62 14.72 243.00 Mayıs 55.92 19.50 236.80 (01-20 Mayıs) Etkili sıcaklık toplamı 570.32 Şubat 85.93 4.25 Mart 74.32 7.97 36.27 Nisan 69.73 14.36 232.20 Mayıs 42.06 22.21 294.23 Etkili sıcaklık toplamı 562.70 (01-19 Mayıs) * Gelişme eşiği: 6.62 o C ve ThC: 568.4 gün-derece alınmıştır.

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(2), 2007 136 KSU Journal of Science and Engineering, 10(2), 2007 Tablo 4. Thaumetopoea solitaria nın pupaya geçiş tarihleri Bölge Yıl Hesaplanan Gözlenen Tarih Tarih 2003 26 Mayıs 23 Mayıs Gaziantep 2004 21 Mayıs 23 Mayıs (Merkez) 2005 21 Mayıs 20 Mayıs 2003 22 Mayıs 23 Mayıs Oğuzeli 2004 17 Mayıs 23 Mayıs 2005 20 Mayıs 20 Mayıs Nizip 2003 19 Mayıs 20 Mayıs Tablo 5. Thaumetopoea solitaria nın çeşitli dönemlerine ait morfolojik veriler (n=20) Min. max. Ortalama (±s.h.) boyut boyut (mm) (mm) 1. dönem larva boyu 2.00 ± 0.05 1.5 2.5 5. dönem larva boyu 23.00 ± 0.40 20 26 upa boyu 10.28 ± 0.31 8 13 upa eni 4.74 ± 0.19 3.2 6.0 Koza boyu 15.48 ± 0.47 13 19 Koza eni 6.77 ± 0.14 6 8 Ergin boyu 11.05 ± 0.34 9 14 Ergin kanat açıklığı 26.85 ± 0.91 19 32 Böceğin morfolojisi hakkında elde edilen bilgiler genel olarak daha önceki araştırmacıların bildirdikleri T. solitaria tanımı ile paralellik göstermektedir (Ayfer, 1955; Davatchi, 1958; Haperin, 1983). Ancak elde edilen rakamsal verileri karşılaştıracak detaylı bilgiye rastlanılmamıştır. Zararlı yumurta, beş larva dönemi, pupa ve ergin dönemlerine sahiptir. Daha önceki yayınlarda zararlının kış aylarını yumurta döneminde geçirdiği bildirilmektedir (Davatchi, 1958; Haperin, 1983). Ancak yumurtalar bırakıldıktan bir ay sonra embriyonik gelişmeyi tamamlamış olmalarına rağmen havaların ısınıp antepfıstığı gözlerinin uyanmasına kadar yumurta içerisinde birinci larva döneminde bulunmaktadırlar (Şekil 2). Şekil 2. Kasım ayında araziden alınan yumurta içerisindeki larvalar Yumurtadan çıkan larvalar henüz uyanmakta olan antepfıstığı gözleri ile beslenmekte ve daha sonra sürgünler ve yapraklar ile beslenmelerine devam etmektedirler. Đlk dönem larvaların gözlerde yaptıkları zarar dolayısı ile gözlerin sürmesini engellemektedir. Đlk dönemde gündüzleri beslenmekte olan larvalar daha sonraki dönemlerde sadece akşamları ve havanın kapalı olduğu zamanlarda beslenmekte ve günün güneşli olduğu saatlerinde kalın dalların altında veya kök boğazına yakın kısımlarda toplu olarak bulunmaktadırlar. Bir ağaç üzerinde bulunan ileri dönem larva kolonilerinin büyük tek bir koloni haline geldikleri gözlenmiştir. Bu durum büyük ihtimalle kök boğazına yakın kısımda dinlenmekte olan tüm kolonilerin birbirlerine karışıp kaynaşması sonucu ortaya çıkmaktadır. Larvalar ağaç yapraklarını tüketerek zarar vermektedirler. Küçük ve orta büyüklükteki ağaçlarda bulunan birkaç koloni ağacın büyük oranda yeşil aksam kaybına neden olmakta ve küçük ağaçları neredeyse tamamen çıplak bırakabilmektedir. 60 50 Kafes 1 Kafes 2 40 Ergin sayısı (adet) Çıkan Ergin Sayısı 30 20 10 0 04.09.04 05.09.04 06.09.04 07.09.04 08.09.04 09.09.04 10.09.04 11.09.04 12.09.04 13.09.04 14.09.04 15.09.04 16.09.04 17.09.04 Tarihler 18.09.04 19.09.04 20.09.04 21.09.04 22.09.04 23.09.04 24.09.04 Şekil 3. Gaziantep (Merkez) de 2004 yılında Thaumetopoea solitaria nın ergin çıkış seyri. Tarih 25.09.04 26.09.04 27.09.04 28.09.04 29.09.04

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(2), 2007 137 KSU Journal of Science and Engineering, 10(2), 2007 upa dönemine geçiş aşamasında larvalar toprak içerisine girmektedir. Bu dönemde koloni halinde bulunmayıp dağılarak pupa dönemine geçmektedirler. upalar genellikle dağınık halde bulunup toprağın ilk 5-10 cm si içerisinde bulunmuşlardır. Ergin çıkışları eylül ayı ortalarında gerçekleşmektedir. 2004 yılında Gaziantep Antepfıstığı Araştırma Enstitüsünde yapılan kafes çalışması sonucunda elde edilmiş olan ergin çıkış seyri ise Şekil 3 de verilmiştir. Zararlının bu çalışmada gözlenmiş olan biyolojisi kışı geçiren dönemdeki farklılık haricinde daha önceki yayınlarda bildirilen zararlı biyolojisi ile tam bir paralellik göstermektedir (Davatchi, 1958; Haperin, 1983). Haperin (1983) in bildirdiği T. solitaria dönemlerinin yıl içerisindeki gözlenen tarihleri Đsrail in iklim şartlarının ülkemizden farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Zararlının konukçu spektrumunun ortaya konulabilmesi için arazi çıkışları süresince yapılmış olan gözlemlerde zararlının sadece antepfıstığı ağaçları ile yabani formlarında beslendiği görülmüştür. Antepfıstığı ağaçlarının ve bahçelerinin çevrelerindeki diğer bitkilerde zararlının herhangi bir dönemine rastlanmamıştır. Bölgede bulunan diğer birçok yeşil aksam ve antepfıstığının meyve kabuğu, meyve içi gibi kısımlar laboratuar koşullarında zararlı larvalarına sunulmuş ancak beslenme gözlenmemiştir. Laboratuar kültürlerindeki larvalara verilen antepfıstığı yaprakları haricinde antepfıstığı anaçları ve yabani formlarının yaprakları ile hiçbir zorluk çekmeden beslenebildikleri gözlenmiştir. Larvaların beslendiği belirlenen bitkiler: istacia vera (antepfıstığı),. khinjuk Stocks (buttum),. terebinthus L. (melengiç),. atlantica Desf. (atlantik sakızı) ve antepfıstığı tohumlarından elde edilen anaçlardır. Buna göre bu zararlının konukçu spektrumunun bu çalışma kapsamında istacia türleri ile sınırlı olduğu söylenebilir. Ancak T. solitaria larvalarının Cupressus sempervirens (Rougeot and Viette, 1978; De Freina and Witt, 1987) ve Fraxinus (De Freina and Witt, 1987) üzerinde de beslendiği bildirilmektedir. TEŞEKKÜR Bu çalışma TÜBĐTAK tarafından desteklenmiş olan TOGTAG-3053 numaralı proje kapsamında yürütülmüştür. Çalışma boyunca böceklerin beslenmesinde kullanılmış olan taze antepfıstığı aksamının sağlanmasında yardımları olan Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü çalışanlarına teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Anonim. 2006. Food and Agriculture Organization of The United Nations. FAO Statistical Databases. http://faostat.fao.org/. (26.12.2005) Ayfer, M. 1955. Antepfıstığı zararlılarından Thumetopoea solitaria Frey. ve Eurytoma sp., Megastigmus sp. Ziraat Dergisi, 132: 24. Çelik, M.Y. 1975. Gaziantep Đli nde farklı iki Antepfıstığı zararlıları ve bunların faydalı böcekleri üzerinde çalışmalar. Zirai Mücadele Araştırma Yıllığı, 9: 43-44. Davatchi, A.G. 1958. Etude Biologique de la Faune Entomolojique des istacia Sauvages et Cultives. Extrait de la Revue de athologie Vegetale et D entomologie Agricole de France, aris, 37: 49-52. De Freina, J.J., Witt, T.J. 1987. Die Bombyces und Sphinges der Westpalearktis: SBN 3-926285-00-1. http://www.funet.fi/pub/sci/bio/life/insecta/lepidopte ra/ditrysia/noctuoidea/notodontidae/thaumetopoeina e/ thaumetopoea/ (26.12.2005) Günaydın, T. 1978. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde antepfıstıklarında zarar yapan böcek türleri, tanımları, yayılışları ve ekonomik önemleri üzerinde araştırmalar. Uzmanlık Tezi. Diyarbakır Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü, Diyarbakır. 106s. Haperin, J. 1983. Thaumetopoea solitaria Freyer (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) in srael. hytoparasitica, 11: 71-82. Kansu, Đ.A. 1988. Böcek Çevrebilimi (Böcek Ekolojisi). Birey Ökolojisi (3. baskı). Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 1045, Ders Kitabı: 302. Mart, C., Karaat, Ş. 1990. Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanlarında entomolojik sorunlar. Türkiye. Antepfıstığı Simpozyumu Bildirileri, 11-12 Eylül 1990, Gaziantep, s 160-166. Mart, C., Uygun N., Altın, M., Erkılıç, L., Bolu, H. 1995. General review on the injurious and beneficial species and pest control methods used in pistachio orchards of Turkey. Acta Horticulture, 419: 379-385. Mart, C., Eskalen, A. 2000. Antepfıstığı Zararlıları ve Hastalıkları. Çiftçi Broşürü. KSÜ Bitki Koruma Bölümü, Kahramanmaraş, 28 s. Mart, C., Karadağ, S., Aslan, M.M., Eroğlu, N. 2002. Antepfıstığı alanlarında entegre mücadeleye veri oluşturacak bazı konularda araştırmalar. TÜBĐTAK TAR-2076 nolu proje sonuç raporu. 46s. Mourikis,.A., Tsourgianni, A., Chitzanidis, A. 1998. istachio nut insect pests and means of control in Greece. Acta Horticulturae, 470: 604-611. Özer, M. 1958. Balıkesir ve Kütahya vilayetlerindeki yabani antepfıstıklarında rastlanan bazı zararlılar üzerinde incelemeler. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yıllığı, 8: 111-120. Rougeot,.C., Viette,. 1978. Guide des papillons nocturnes d Europe et d Afrique du Nord. Dalachaux et Niestlé (Lausanne). http://fr.wikipedia.org/wiki/thaumetopoea_ solitaria (26.12.2005) Ulu, O., Zümreoğlu, A., San, S. 1972. Ege Bölgesi nde antepfıstığı zararlıları ile bunların parazit ve predatörleri üzerinde ön çalışmalar. Zirai Mücadele Araştırma Yıllığı, 6: 55s. Uygun, N., Ulusoy, M.R., Karaca, Đ., 2002. Meyve ve Bağ Zararlıları. ÇÜ Ziraat Fakültesi Genel Yayın No: 252, Ders Kitaplar Yayın No: A-81, Adana, s 315-316.