FLOOD AND LANDSLIDE ISSUES IN THE BLACK SEA REGION

FLOOD AND LANDSLIDE ISSUES IN THE BLACK SEA REGION KÜRESEL İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNDE ÇOKSU YOKSU VE HİDROLOJİ Prof. Dr. Hızır ÖNSOY K.T.Ü. ĠnĢaat Mühendisliği Bölümü emekli Trabzon honsoy53@gmail.com Şubat 2015 / TRABZON

Suyun fazlası da, azı da, eğer su rantabl olarak yönetilemiyorsa, büyük sorunlar meydana getiriyor. Suyun fazlası taģkınları, sel ve yüzeysel drenajı, erozyonu, heyelanları oluģtururken, suyun azlığı kuraklık ve tarımsal sorunlara, çölleģmeğe neden olmaktadır. Özellikle 2000 li yıllarda dünyada baģ gösteren KÜRESEL İKLİM DEĞİŞİMİ ile birlikte ÇOKSU-YOKSU sloganı, artık çok daha büyük bir öneme sahip olmağa baģladı. Önceleri HĠDROLOJĠK ÇEVRĠM içerisinde, su, çeģitli özelliklerde dönüp dururken ve döngüde, bu çeģitli aktörlere karģılık gelen HĠDROLOJĠK PARAMETRELER (YağıĢ, akıģ, buharlaģma vb.) dengeli bir dağılım gösterirken, son yıllarda, bu hidrolojik parametreler etrafında alabildiğine bir yoğunlaģma ve kutuplaģmalar oluģurken, bu ekstrem durumlara bağlı olarak sorunlar da artmakta, karakterini değiģtirmektedir.

Görülüyor ve izleniyor ki, SU, İKİ KUTUP haline dönüģmekte olup, İKİ KTUPLU HİDROLOJİK ÇEVRİM e doğru uzanmaktadır. Burada, su ile ilgili karakterler çeģitlenip, karmaģık hale gelirken, hidrolojik araģtırmaların önemi artarak sürmeğe baģladı, araģtırmacılara büyük görevler yüklenmeğe baģlamıģtır. Suyun fazlası ve kıtlığının sebep olduğu hidrolojik sorunlar çok daha belirginleģmekte, ZAMAN ve MEKAN içerisinde meydana gelen olaylar çok büyük boyutlara ulaģmağa baģlamıģtır. Son günlerde bu örneklerle birlikte yaģıyoruz. Son olarak, 25-26 Ağustos, Gündoğdu sel-heyelen-taģkınlarında olduğu gibi, de bir günlük yağıģ miktarı: P 24 =341.7 mm/24 saat (Ġç Anadolu da, bir yılda düģen ortalama yağıģ miktarı). 4 saatlik Ģiddetli sağnağın değeri: P 4 =167 mm/4 saat. 80 yıldan bu yana görülen en büyük Ģiddetli yağıģ.

Ülkemizde ve bütün dünyada, bir yandan taģkınlar, seller, su baskınları, heyelanlar artık büyük can ve maddi kayıplara neden olurken, diğer yandan, kuraklıklar kasıp kavurmağa baģladı. Çözüm yok mudur? Elbet de, her sorunun çözümü bulunur. Ama, önceleri bu sorunların çözümü daha kolay ve basit iken, günümüzde, bu iki kutuplu ekstrem su durumunda, çok daha zor ve karmaģık hale gelmektedir. Genel çözüm bir yandan mevcut su potansiyelini optimum Ģekilde gereksinimlere yönlendirilmesi iken, diğer yandan, oluģacak zararları ve kayıpları en aza indirecektir. Böylece, asıl amaç, suyun faydalarından azami derecede yararlanmak, zararlarından en az etkilenmeğe çalıģmaktır. Bu da SUYUN RANTABL YÖNETİMİ ile yapılabilir. Günümüze kadar, suyu yeterince algılayamadık ve önemsemedik, hoyratça kullandık. Hatta, suyun yönetimi de ne oluyor dedik. Nasıl olsa var; yönetimi de ne oluyor?

ġu anda yaģadığımız ve SU ve ENERJĠ ÇAĞI olarak adlandırdığımız zamanımızda, KÜRESEL ĠKLĠM DEĞĠġĠMĠ içerisinde artık, su ile ilgili bir çok alıģkanlığımızı terk edip, daha bilimsel bir su yönetimi anlayıģına geçilmelidir. Bir çok alanda olduğu gibi, korkarım ki, burada da geç kalabiliriz. Zaten, çok yakın zamanlarda, üniversitelerimizdeki su dersleri arasında, 1960 lı yıllardan önce HĠDROLOJĠ adı altında, bağımsız bir ders ve araģtırma alanı yokken, Ģimdilerde, bunun önemini anladıkça, ne kadar geç kalmıģız diye düģünüyorum. Burada, o yıllardan beri büyük uğraģılar veren bir çok araģtırmacı ve bilim adamlarımızı, hidrolojiyi bağımsız bir dal haline sokan, baģta değerli hocamız Sayın Prof. Dr. Mehmetçik BAYAZIT olmak üzere, bütün hidroloji bilimiyle uğraģan hocalarımıza, derin saygılar sunuyorum. Yeni HĠDROLOJĠ DÜZENĠ nde, bu konuda uğraģ veren araģtırmacıların iģi çok daha yoğun olacağı apaçık ortadadır.

Zaman zaman soruluyor: Tehlike yaklaģtı mı? Tehlike kapımızın eģiğinden bile içeri, evimize girdi bile. Geciken her zaman bizim aleyhimize iģlemektedir. Bu karmaģık koģullarda suyu neden yeterince yönetemiyoruz? Su ile ilgili bir çok bakanlık, genel müdürlük, kuruluģ, sivil toplum örgütü vb varken, bilimsel ve uygulamalı çalıģma ve araģtırmalar birbiri içerisine girmiģ, süreksiz, çoğu kez tekrarlı, zaman zaman yersiz hale gelmiģtir. Bir an evvel bir SU KAYNAKLARI BAKANLIĞI kurularak, bütün planlamalar, çalıģma ve araģtırmalar bu bakanlıkla üniversiteler arasında diyalog içerisinde sürdürülmeye baģlanmalıdır. Bu bağlamda, alabildiğine zıtlaģan ve iki kutup haline dönüģen su sorunlarının çözümü için, depolamalı su yapılarıyla, HAVZA-BÖLGE SU TRANSFERİ araģtırmaları yapılarak, uygulamaya geçilmelidir.

Bütün bu etaplarda, hidroloji biliminin ne kadar önemli bir hale geldiği görülmektedir. Su sistemlerindeki kayıplar konusunda, sulama, içme-kullanma, enerji üret,m, vb çalıģmaları bir an evvel revizyondan geçirerek, yenileyerek, değiģtirerek, modern sistemlere geçmeliyiz Gerek eski yöntem sulama Ģebekesi sistemlerimizde, gerekse içme-kullanma suyu Ģebekelerinde korkunç kayıplar oluģurken, öbür yandan, su kullanımı ve yönetiminden söz etmemiz mümkün değildir. Sulama Ģebekelerimizdeki kayıplar %50 lerin üzerinde iken, içme-kullanma suyu Ģebekelerindeki kayıplar %70 lere varıyor. Ülkemizdeki yer altı suyu kuyularından %75 i ruhsatsız vaziyette iken, hidrolojinin önemi mi, umursamazlığı mı konuģulmalı? Küresel iklim değiģiminde, hidrolojik çevrim, adeta iki kutup haline dönüģürken, ülkemizde yıllık ortalama yağıģ miktarının artacağı tahmin edilmektedir. Ancak, bu değiģimde yıllık ortalama yağıģ miktarının anlamı azalacaktır.

ZAMANSAL ve YEREL DAĞILIM çarpıcı ve dengesiz bir karakter alacağından, bu ortalama, SU YÖNETĠMĠ içerisinde, iģlemlerden geçmedikçe, oluģacak zararlar çok daha artacak diye endiģeler vardır. Doğu Karadeniz Bölgesi ne bir göz atacak olursak, bazı bölgelerde ortalama yağıģlar azalırken, bu bölgede artacaktır. Ġster istemez, HAVZALAR ARASI SU TRANSFERĠ sistemleri uygulamaya sokulmalıdır. Suyun zararlarını en aza indirip, faydalarından azami Ģekilde yararlanmada, yine HİDROLOJİ nin önemi ortadadır. Enerji kullanımında, büyük ölçüde yurtdıģına bağlı iken, yenilenebilir enerji ve Hidroelektrik Enerji üretiminde yerimizde sayarken, HİDROLOJİ nin önemini bilemiyoruz. Su potansiyelini, gereksinimlere uygun Ģekilde yönlendiremiyoruz. ÇOKSU ve YOKSU ile ilgili sorunlar, bu değiģimde çok daha artacak.

Sonuç olarak, her geçen umursamazlık günü, bizim kaybımızdadır. Ülkemizde, çok yeni olan hidrolojinin önemi ortaya çıkmaktadır. Aksi halde, herkes, su ile ilgili sorunlarımız büyüdükçe büyüyecek, TEMEL FIKRASI üretmeğe devam edeceğiz. Ben diyorum her zaman ki, artık yeter, TEMEL FIKRASI ÜRETECEK YERDE, İŞ ÜRETELİM. Hastalığın, TEŞHİS, REÇETE, TEDAVİ etapları, HİDROLOJİ nin içerisinde vardır; yeter ki önemseyelim.

DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ TARĠH YER AÇIKLAMALAR CAN KAYBI 1929 1959 1963 1963 1965 1973(7-8 Temmuz) 1973(14 Temmuz) 1974(19 Ağustos) 1974 1977(30 Temmuz) Trabzon Bölümlü (Of) Heyelan Giresun, Tirebolu, Görele, Trabzon, taģkınları Trabzon, Trabzon Oksu taģkını Trabzon Akçaabat taģkını Giresun, TaĢkınlar Trabzon Ġyidere ve HemĢin Deresi taģkınları Güneysu, Kalkandere, Pazarköy heyelanları GümüĢhane HarĢit taģkınları Giresun Aksu, denizde boğulma Pazar, HemĢin Deresi TaĢkını 146 13 3 2 2 4 4 3 30 6

2 m DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ 1981 Pazar sel felaketi 27 1982 Ġkizdere, kaya düģmesi 8 1983(19 Temmuz) Pazar, Fındıklı taģkın ve heyelanlar 27 1985 Sel felaketi 10 1988(21 Temmuz) Pazar, ArdeĢen, Fındıklı heyelanları 3 1988(18-19 Haziran) 1990(20 Haziran) Trabzon Çatak heyelanı Çatak heyelanı sırasında, gece, 7 saat içerisinde, ye 65 Kg (65 mm) yağıģ düģtü. ÇamlıhemĢin heyelanı 68 62 1994 Bayburt Üzengili, çığ düģmesi 57 1995(31 Ağustos) Güneysu, ArdeĢen, Pazar, sel ve heyelanlar 9 1996 Trabzon Of taģkını ve sel 9

DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ 1997(3-4 Temmuz) Giresun TaĢkınlar 5 1998 (7-8 Ağustos) Trabzon Sürmene- BeĢköy sel ve heyelanı 50 1999(20 ġubat) Giresun, Trabzon, Doğu Karadeniz deniz fırtınası. Giresun, Trabzon, Limanlarında ve bir çok barınakta büyük hasarlar. 2000 Trabzon BeĢikdüzü deniz faciası 38 2001 TaĢlıdere-Güneysu sel ve heyelanı 10 2002(23 Temmuz) TaĢlıdere-Güneysu-Çayeli, sel ve heyelanları, Selamet Köyü 150 trily.zar 34 2005 (7-8 ġubat) Samsun, Ordu Deniz fırtınası, özellikle Fatsa kıyılarında, tahmini gözlenen dalga yüksekliği: 4 5 m. 2005 (24 Haziran) Trabzon Of Solaklı Deresi taģkını 2005(1-2 Ağustos) ÇamlıhemĢin, Çayeli, 3 saat süren Ģiddetli ve lokal yağıģlar. Fırtına, ġairler ve AĢıklar Deresinde taģkın, Pazar-ÇamlıhemĢin karayolu kapandı, Bld. Binası yanında heyelan. Bu felakette maddi zarar : 25 milyon YTL () 4 2005(3-4 Ekim) TaĢlıdere (Salarha kolu) Ģiddetli yağıģ ve taģkını. Salarha : 2 ölü Veliköy : 5 ölü 7

2 DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ 2005(18-19 Ekim) Trabzon, ġiddetli yağıģlar. Vakfikebir de: P=73,9 mm/m Vakfıkebir-Tonya arası yolda heyelan 2005 (6 Kasım), Trabzon ġģiddetli yağıģlar. Of Solaklı, Ġyidere, TaĢlıdere, ÇamlıhemĢin Deresinde taģkın ve heyelanlar, Of Hayrat heyelanda : 1 ölü 1 2006 (20 Ocak), Giresun Deniz fırtınası. Rüzgar hızı: 100 Km/saat, dalga yüksekliği, yaklaģık 4 m. Çayeli ndeki balıkçı barınaklarında hasarlar, balıkçı tekneleri battı. Görelede benzer fırtına. Giresun-Trabzon karayolunda, yer yer tahribat. 2006 (19 ġubat) Çayeli Limanköy, heyelanı. Ġki araç heyelan altında kaldı, 6 yaralı 2006 (3 Nisan) Artvin Arhavi heyelanı. 1

DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ 2006(1 Temmuz) Samsun, Giresun, Trabzon, Artvin Ordu,, Ġkizdere, Of Ģiddetli yağıģlardan Ġyidere suyu yükseldi, Dereköy de 1 kişi kayboldu. ilinde su baskınları, Çiftekavak ve AlipaĢa da sel suları ve taģıdığı maddelerle, karayolu bir süre kapandı. Of-Çaykara yolu, Cuma Pazarı nda heyelanla kapandı. Sürmene yukarılarında (Ormanseven) Ģiddetli yağıģlardan, Sürmene Deresi taģtı. Sürmene ilçesi merkezi, kapalı derelerin tıkanmasından, ilçeyi su bastı, çamur deryasına döndü. Ev ve iģ yerlerinin alt katları sular ve çamurlarla doldu. Terme de(kocaman Bel Başk) 1 ölü. Terme, Ünye, ÇarĢamba da taģkınlar. Giresun da 2 ölü. Doğu Karadeniz de çöken ve hasar gören binalar, büyük maddi zarar. Ardanuç (2100 m. kotlu Aydın Köyü) da yıldırım düģtü, 50 koyun telef oldu. Bu afette zararlar: Giresun ilçelerinde: 539 ev ve iģyeri heyelanlardan hasar gördü. 922 ev ve iģyeri taģkınlardan, Giresun merkezde: 55 milyon ytl (ev ve iģyerinde zarar) 3 milyon ytl (enerji nakil hatlarında) 20 (tarım arazilerinde) 500 (dere yatağı taribatı) Giresun : 55 milyon ytl zarar. Ordu : 50 milyon ytl, Samsun+Trabzon+: 67 milyon ytl Samsun arasında, taģkın ve heyelanlardan toplam maddi zarar : 172 milyon ytl 4

3 Qm max / s 110 DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ 2006 (9 Kasım) 2007 (8 Mayıs) 2007(12 Mayıs) Artvin Güneysu (BaĢköy). Yol çalıģması sırasında, heyelan Çoruh Nehri ve kollarında taģkınlar. Bir çok arazi sular altında kaldı (Borçka vb). Borçka Barajına gelen debi: 1600 m3/sn. TaĢkın debisi, membadan mansaba veriliyor. Ġkizdere (Dereköy) taģkın ve heyelanı: Ġkizdere Ġspir yolu, 5 gün trafiğe kapandı. ölçüldü 2007(23 Mayıs) Ġkizdere TaĢkını (Dereköy) Maks Q= 110 m3/sn. 2007(24 Ağust) Samsun Kentte sel felaketi. P= 90 mm/2saat. Sabaha doğru, saat 04 sıralarında baģlayan Ģiddetli yağıģ, 2 saat kadar sürdü. Bundan önceki yağıģ da, hafif olarak devam etmiģti. Zarar gören iģyeri : 1051 Zarar gören konut : 500 En çok etkilenen bölgeler: Cumh. Cad., Ağabali Cad., BarıĢ Bulvarı, Said Bey Mah., Liman Mah., Atatürk Bulvarı 2009 ( 6 Haziran) 2009 (15 Temmuz) Artvin, Ordu Kalkandere Ġlçesi Fındıklı köyünde heyelan Şavşat (Artvin). TaĢkınlar, Felaket: 5 ölü, 2 kayıp. ġiddetli yağıģlar ve Tigrat Deresi taģtı. Perşembe (Ordu). AkĢam baģlayan Ģiddetli yağıģ, aralıksız, sabaha kadar sürdü. OluĢan heyelanda 2 ölü, 7 yaralı. Yollar kapandı, Karadeniz Sahilyolunun PerĢembe-Fatsa arasında çökmeler oldu.

DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ 2009(21-27 Temz) Giresun, Giresun Ġl Merkezinde 03:00-07:00 saatleri arasında metrekareye düģen yağıģ: 132.2 Kg. Zarar 15 milyon Tl. Can kaybı: 1(Bulancak). Aynı iki tarihte:, Fındıklı, ArdeĢen, Çayeli, Güneysu, Kalkandere, Ġkizdere de sel ve heyelanlar. Maddi zararlar. 1 2009(28 Temmuz) Giresun Yağlıdere de Ģiddetli yağıģ ve taģkınlar. 2009 (23 Eylül) Artvin, Giresun Karadeniz de 1-22 Temmuz 2009 arasında yağıģ ortalaması: 92 mm. (Normal yağıģ ort: 48 mm.). Aynı periyotta, Karadeniz de yağıģ artıģı: %100. Giresun da 21.Temmuz. 2009 da 4 saatlik yağıģ: 130 mm. Borçka da taģkın-sel-heyelen, ġiddetli yağıģlar. Maddi zarar. Tirebolu HarĢit Deresi taģtı. 5 2009 (30-31 Ekim) Trabzon Trabzon ve civarında, akģam baģlayan yağmur, sabaha kadar aralıksız devam etti. Kent içinde ve civarında, taģkınlar, seller, su baskınları, zemin kaymaları meydana geldi. Biri elektrik çarpması olmak üzere, 2 can kaybı var. Trilyonlarca maddi zarar. 30-31 Ekimde, Trabzon a düģen toplam yağıģ P=89 mm. 2 2009 (21 Kasım) Trabzon, Giresun Trabzon da (Değirmendere-DeliklitaĢ). AkĢam Ģiddetli yağıģlardan sonra, oluģan heyelanda,evin üzerine düģen kayalarda 2 ölü. Trabzon Düzköy civarında, Giresun Yağlıdere de taģkınlarda 2 ölü. 4

DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ 2009 (13 Aralık), Trabzon Doğu Karadeniz de, Sürmene ve civarındaki barınaklarda (Balıklı) çok sayıda tekne battı, hasar gördü: Özellikle ve civarında. Çayeli- ArdeĢen arasında rüzgarın hızı 70 Km/saat e ve dalga yüksekliği 7 m. ye ulaģtı. Sahil Yolunun Çayeli kesiminde tehlike yaģandı. IĢıklı da balıkçı barınağını aģan dalgalar, teknelere zarar verdi. 2010 (15 Mart) Artvin Yusufeli ndeki Ģiddetli yağıģtan sonra meydana gelen sel ve heyelanlarda, Artvin-Erzurum karayolu uzun süre ulaģıma kapandı 2010 (17 Haziran) Giresun, Trabzon Ġllerde, Tonya da Ģiddetli yağıģlar. Dereli de 1 can kaybı. HarĢit Çayı, Dereli, Yağlıdere, Güce, Aksu taģtı, köy yolları kapandı, bir çok ev boģaltıldı. Erzurum da araçlar mahsur kaldı. de iki gün devam eden Ģiddetli yağıģlarda, Salarha Deresi taģtı. -Andon Karayolu, çeģitli noktalarda heyelandan kapandı. -Gündoğdu Sahil Karayolunda heyelanlar. Ziraat Yolunda çökmeler. 1 2010 (14 Temmuz) 2010 (19-20 Temmuz) Trabzon Giresun Of, son 70 yılın en büyük sel ve heyelanları. Can kaybı yok; büyük maddi zarar. Görele de Ģiddetli yağıģlar sonucu, yollar harap oldu; 20 evin yolu tamamen kayboldu. Ġçme suyu Ģebekesi arızasından dolayı, ilçeye üç gündür içme suyu verilemiyor. 2010 (25 Ağustos), Artvin -Hopa arasında Ģiddetli sağnaklar. Sel, taģkınlar. Kalkandere de 1 can kaybı. Bir çok noktada karayolu tahribatı. 1

DOĞU KARADENİZ TAŞKIN, SEL, HEYELAN, SU AFETLERİ KRONOLOJİSİ 2010 (26-27 Ağust) Gündoğdu sel, taģkın ve heyelanları. 7 yaralı. Büyük maddi hasar, 31 ev yıkıldı. ġiddetli yağıģlar sonucu, iftara yakın büyük heyelan, su baskınları, seller, taģkınlar. Veliköy Vadisinde büyük kayıplar. ili merkezinde drenaj sorunları, su baskınları. Karayollarında büyük hasarlar. Gündoğdu-Veliköy karayolu, bir çok noktada ortadan kayboldu, yerleģim yerleriyle iliģkiler kesildi. 26.08.2010 gecesi baģlayan Ģiddetli yağıģlar, sağnaklar, bütün gece devam etti ve 27.08.2010 sabaha doğru iyice yoğunlaģtı. Gündoğdu kasabası sular altında. En fazla etkilenen bölge: Aslankaya Petrol-Gündoğdu kasabası arası (yaklaģık 3 Km. mesafe). de bir günlük yağıģ miktarı: P 24 =341.7 mm/24 saat (Ġç Anadolu da, bir yılda düģen ortalama yağıģ miktarı). 4 saatlik Ģiddetli sağnağın değeri: P 4 =167 mm/4 saat. 80 yıldan bu yana görülen en büyük Ģiddetli yağıģ. 15 2010 (14 Eylül) 1929-2010, 80 yılda Ağustos sonu itibariyle, Doğu Karadeniz de Güneysu, Ģiddetl,i yağıģlar ve sel, taģkın, karayolu ve köprü tahribatı Toplam 736 can kaybı