Ýstanbul'da Bir Saðlýk Ocaðýna Baþvuran Kadýnlarýn Genel Saðlýk Anketine Göre Ruhsal Durumlarýnýn Deðerlendirilmesi Assessment of the Psychological Status of Women Who Applied to a Primary Care Unit in Istanbul, In Accordance with the General Health Questionnaire Dr. Sevim Buzlu*, Nihal Bostancý**, Derya Özbaþ***, Sevil Yýlmaz**** Öz Amaç: Ruhsal bozukluklarýn erken ve hastanede yatma düzeyinde bir sendrom oluþturmadan tanýnarak tedavi edilebilmesi için ilk adým, ruhsal bozukluklarýn birinci basamak saðlýk hizmetlerindeki yaygýnlýðýnýn belirlenmesidir. Bu tanýmlayýcý çalýþma, toplum ruh saðlýðý hizmetlerinin birinci basamaðý kapsamýnda saðlýk hizmetlerine baþvuran kadýnlarýn ruhsal belirti düzeylerini belirlemek amacýyla planlanmýþtýr. Yöntem: Çalýþma, Eylül 2004 ile Mayýs 2005 tarihleri arasýnda çeþitli saðlýk sorunlarý nedeniyle bir saðlýk ocaðý polikliniðine baþvuran, 18-74 yaþ grubunda olan ve çalýþmaya katýlmayý kabul eden 218 kadýnla yapýlmýþtýr. Araþtýrmanýn verileri, araþtýrmacýlar tarafýndan literatür doðrultusunda oluþturulan görüþme formu ve Genel Saðlýk Anketi- 28 ile toplanmýþtýr. Bulgular: Kadýnlarýn genel saðlýk anketinden aldýklarý puanlar 0-27 puan arasýnda deðiþmekte olup, puan ortalamasý 5.81 olarak bulunmuþ ve alýnan bu puanlara göre kadýnlarýn %45'inde olasý psikiyatrik rahatsýzlýk yönünden deðerlendirilecek düzeyde bulgu saptanmýþtýr. Eðitim düzeyi ile GSA puan ortalamalarý arasýnda anlamlý fark bulunmuþ, üniversite mezunu kadýnlarýn GSA puan ortalamasý en düþük iken, en yüksek deðer okur yazar olmayan grupta saptanmýþtýr. Sonuç: Kadýnlarýn %45'inde psikiyatrik rahatsýzlýk yönünden deðerlendirilmesi gereken veriler saptanmýþtýr. Ruhsal bozukluklar birinci basamak saðlýk hizmetlerinde tanýnýrsa pek çok sorun ilerlemeden tedavi edilmiþ olacaktýr. Anahtar sözcükler: Kadýn, ruh saðlýðý, genel saðlýk anketi, temel saðlýk hizmeti. Giriþ Ýnsan bedensel, ruhsal ve sosyal boyutu ile bir bütündür, ayrý ayrý düþünülemez, dolayýsýyla ruh saðlýðý hizmetleri de temel saðlýk hizmetlerinin bir parçasýdýr. 1978 Alma- Ata Bildirgesi'ne göre, temel saðlýk hizmetleri yapýsý gereði ruh saðlýðý hizmetlerini de kapsayacak biçimde bütüncül olmalýdýr (1,2). Temel saðlýk hizmetleri kapsamýnda bütüncül yaklaþým, ruh saðlýðý yönünden önlenebilecek Abstract Aim: The first step to identify and treat mental disorders at early stages and before they constitute a syndrome that requires hospitalization is to determine the prevalance of mental disorders in primary health care units. This descriptive study was planned for the purpose of determining the psychiatric symptom levels of women who applied to primary health care services. Methods: The study was conducted with 218 women, aged 18-74, who applied to a primary health care unit from September 2004 to May 2005 due to different health problems and accepted to participate in the study. The data of the research was collected by the interview form prepared by the researchers considering the literature and by the General Health Questionnaire-28 (GHQ). Results: The GHQ scores ranged from 0 to 27 points, the mean score being 5.81. According to these scores, 45% of the women had findings at levels that required further investigation for possibility of a psychiatric disorder. There was a statistically significant difference between the mean GHQ scores and the educational status of the participants. University graduates had the lowest mean GHQ score, whereas the illiterate group had the highest. Conclusion: In 45% of the women, findings were noted that required assessment for psychiatric disorders. If mental disorders can be identified in primary health care services, many problems will be treated before they progress. Key words: Women, mental health, general health questionnaire, primary health care services. rahatsýzlýklarýn azalmasýný ve toplum ile saðlýk hizmeti iliþkisinin daha doyumlu bir nitelik kazanmasýný saðlayacaktýr (3). Temel saðlýk hizmetlerinde ruhsal bozukluklarýn görülme sýklýðýnýn %20-30 arasýnda olduðu belirtilmektedir (1,2,4,5). Erol ve arkadaþlarý tarafýndan 2001 yýlýnda yayýmlanmýþ olan Türkiye Ruh Saðlýðý Profili Raporu'na göre ruhsal rahatsýzlýk sýklýðý %17.2 olarak belirlenmiþ (6). Ruh saðlýðý sorunlarý geliþmiþ, geliþmekte *Ýstanbul Ü. Florence Nightingale HYO Psik. Hemþireliði AD., Ýstanbul **Bil. Uzm.; Ýstanbul Ü. Florence Nightingale HYO Arþ. Görevlisi, Ýstabul ***Bil. Uzm.; Gaziantep Ü. Kilis Yusuf Þerefoðlu SYO, Arþ. Gör., Gaziantep ******Bil. Uzm.; Ýstanbul Ü. Florence Nightingale HYO Arþ. Görevlisi, Ýstabul 2006 cilt 15 sayý 9 134
olan ülkelerde ve toplumun her kesiminde görülebilir. Bu alanda yapýlan toplum taramalarý ruhsal hastalýklarýn yaygýn olduðunu göstermekte ve ruhsal hastalýklar bir toplum saðlýðý sorunu olarak kabul edilmektedir. Kadýnlar, ruh saðlýðý açýsýndan erkeklerden farklý risk alanlarýna sahiptir. Erkeklerde alkol-madde kullanýmý ve antisosyal kiþilik bozukluklarý yüksek oranlarda görülürken, kadýnlarda depresyon ve kaygý (anksiyete) daha yüksek oranlardadýr (2,7,8,9). Kadýn olmak, akut zorlu yaþantýlarla mücadeleyi ve kronik sosyal zorluklarý birlikte getirir (2). Kadýnlardaki hormonal etmenler, çocukluðundan itibaren þiddete maruz kalma, giriþken olma yönünden baskýlanma, boyun eðen, pasif ve baðýmlý olmayý öðrenme, kadýnýn toplumsal rolleri (ev iþleri, çocuk bakýmý, eþe karþý sorumluluklar), düþük eðitim ve gelir olanaklarý, iþsizlik, düþük sosyoekonomik düzey, ayýrýmcýlýða maruz kalma gibi riskler ruhsal bozukluklarýn kadýnlarda daha sýk görülme nedenleri arasýndadýr (1,9,10,11). Ruhsal sorunlar temel saðlýk hizmetlerine baþvuranlar arasýnda beþte bir oranýnda görülürken, ruhsal hastalýðý olanlarýn yalnýzca dörtte biri ruh saðlýðý hizmetlerine ulaþabilmektedir. Bunun önemli nedenlerinden biri, bu hastalarýn rahatsýzlýklarýnýn baþvurduklarý saðlýk kurumlarýnca tanýnamamasýdýr (9,12,13). Ayrýca; birinci basamak saðlýk hizmetlerinde hastalara ayrýlan sürenin yetersiz olmasý, hastalarýn daha çok ruhsal bozukluklarýn bedensel yakýnmalarýný dile getirmeleri, ruhsal sorunlarý bir zayýflýk ve utanýlacak bir durum olarak görmeleri diðer nedenler arasýnda sayýlabilir (4,5). Temel saðlýk hizmetlerinde ruhsal bozukluklarla sýk karþýlaþýlmasýna karþýn, çoðu kez tanýnmadýklarý ya da yanlýþ tanýlar konduðu, bazen de doðru taný konsa bile uygun olmayan tedavilerin yapýldýðý görülmektedir (2). Araþtýrmalara göre, özellikle bedensel yakýnmalarla ruh saðlýðý alaný dýþýnda bir tedavi merkezine baþvuran hastalarýn ruh saðlýðý hizmetine ulaþmalarý belirgin olarak gecikmekte ve bu hastalar taný konmadan ya da bedensel hastalýk tanýsýyla uzun süre tedavi edilmeye çalýþýlmaktadýr. Pratisyen hekimlerin kendilerine baþvuran ve ruhsal hastalýðý olan kiþilere doðru taný koyma sýklýðý %30 ile %80 arasýnda deðiþmektedir (2,12). Eðer hastada hem fiziksel, hem de ruhsal rahatsýzlýk varsa, genellikle yalnýzca fiziksel hastalýk taný ve tedavi edilmektedir (5). Buna baðlý olarak, bireydeki ruhsal sorunlar giderek kronikleþebilmekte, kiþinin yaþam kalitesi düþmekte, sosyal ve meslek iþlevselliði bozulmakta ve büyük ölçüde yeti yitimleri ortaya çýkmaktadýr. Ruhsal sorunlar yalnýzca yaþayaný deðil, çevresini de etkileyen sorunlar oluþturabilir. Oluþan sorunlar süreðen ve iþlevsellikte kayýplarla birlikte olduðunda daha da derinleþir (2). Ruhsal bozukluklarýn erken ve hastanede yatma düzeyinde bir sendrom oluþturmadan tanýnarak tedavi edilebilmesi için ilk adým, ruhsal bozukluklarýn birinci basamak saðlýk hizmetlerindeki yaygýnlýðýnýn belirlenmesidir (2,5). Bu çalýþma toplum ruh saðlýðý hizmetlerinin birinci basamaðý kapsamýnda saðlýk hizmetlerine baþvuran kadýnlarýn ruhsal belirti düzeylerini belirlemek amacýyla planlanmýþtýr. Gereç ve Yöntem Bu çalýþma, Eylül 2004 ile Mayýs 2005 tarihleri arasýnda çeþitli saðlýk sorunlarý nedeniyle Ýstanbul Kaðýthane Saðlýk Grup Baþkanlýðý Merkez Saðlýk Ocaðý polikliniðine baþvuran, 18 yaþ ve üzerinde olan, çalýþmaya katýlmayý kabul eden 218 kadýnla tanýmlayýcý araþtýrma deseninde yapýlmýþtýr. Araþtýrmanýn verileri, araþtýrmacýlar tarafýndan literatür doðrultusunda oluþturulan görüþme formu ve Genel Saðlýk Anketi-28 ile, saðlýk ocaðýna baþvuran kadýnlarýn hekim muayenesi yapýldýktan sonra bireysel görüþme yapýlarak toplanmýþtýr. Görüþme Formu: Literatür doðrultusunda oluþturulan görüþme formu, kadýnlarýn sosyodemografik özelliklerini ve saðlýk-hastalýk bilgilerini içermektedir. Genel Saðlýk Anketi (GSA) : 1972 yýlýnda Goldberg tarafýndan 60 maddelik geliþtirilen GSA, son haftalarda ortaya çýkmýþ ruhsal sorunlarýn araþtýrýlmasý ya da taranmasý amacýyla birçok dil ve kültüre uyarlanmýþtýr. GSA; kýsa, uygulamasý kolay bir ölçektir ve ruhsal hastalýklarý inceleyen toplumsal çalýþmalarda ilk aþama tarama testi olarak kullanýlýr. Psikotik olmayan depresyon ve bunaltý belirtilerinin saptanmasýnda güvenle kullanýlabileceði belirtilirken, psikotik ve manik hastalarda kullanýlmasý önerilmemektedir. Daha kýsa bir anket elde etmek için yapýlan 2006 cilt 15 sayý 8 135
çalýþmalar sonucu 30, 28 ve 12 maddelik GSA'lar ortaya çýkmýþtýr. Türkçe'ye çevrilerek geçerlik güvenirlik çalýþmasý Kýlýç tarafýndan yapýlmýþ ve iç tutarlýlýðý 84, tekrar test korelasyonu.67 olarak bulunmuþtur. Goldberg, iç tutarlýlýðý.94, tekrar test korelasyonunu.90 bulmuþtur. 28 maddelik GSA'da her madde, deneðin son zamanlarda belirli bir yakýnmasýnýn olup olmadýðýna iliþkin bir sorudan ve "her zamankinden az" dan "her zamankinden çok daha fazla" ya uzanan 4'lü yanýtlamadan oluþmaktadýr. Puan yükseldikçe psikiyatrik rahatsýzlýk olasýlýðý artmaktadýr. Ölçekten beþ ya da daha fazla puan alanlar Tablo 1. Kadýnlarýn sosyodemografik özelliklerine göre daðýlýmý Demografik Özellikler Sayý % Öðrenim durumu Okur-yazar deðil 12 5.5 Ýlkokul 107 49.1 Ortaokul 39 17.9 Lise 34 15.6 Üniversite 26 11.9 Mesleði Memur 11 5.0 Ýþçi 14 6.4 Serbest meslek 10 4.6 Ev kadýný 154 70.6 Öðrenci 20 9.2 Ýþsiz 5 2.3 Diðer 3 1.4 Doðum Yeri Marmara Bölgesi 71 32.6 Ege Bölgesi 4 1.8 Akdeniz Bölgesi 10 4.6 Ýç Anadolu Bölgesi 19 8.7 Karadeniz Bölgesi 68 31.2 Doðu Anadolu Bölgesi 33 15.1 G.doðu Anadou Bölgesi 11 5.0 Medeni Durum Evli 174 79.8 Bekar 32 14.7 Dul 12 5.5 Çocuk Sayýsý Çocuk yok 42 19.3 1 çocuk 49 22.5 2 çocuk 70 32.1 3 çocuk 43 19.7 4 ve üzeri çocuk 14 6.5 Çalýþma Durumu Çalýþýyor 52 23.9 Çalýþmýyor 166 76.1 Ekonomik Durum Kötü/yetersiz 26 11.9 Orta/kýsmen yeterli 159 72.9 Ýyi/yeterli 33 15.1 yüksek skor olarak deðerlendirilmektedir (4,12). Verilerin analizinde, Statistical Package for Social Sciences (SPSS) 10.0 programý kullanýlmýþ ve yüzdelik daðýlým, aritmetik ortalama, varyans analizi testleri uygulanmýþtýr. Anlamlýlýk düzeyi p<0.05 olarak kabul edilmiþtir. Sonuçlar Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn sosyodemografik özellikleri Tablo 1'de sunulmuþ olup, yaþlarýnýn 18-74 yaþ arasýnda deðiþtiði ve yaþ ortalamasýnýn 32.4±9.44 olduðu görülmüþtür. Kadýnlarýn %32.6'sýnýn Marmara bölgesi doðumlu olduðu, %49.1'inin ilkokul mezunu olduðu, %79.8'inin evli olduðu, %32.1'inin iki çocuðu olduðu, %70.6'sýnýn ev kadýný olduðu, %72.9'unun orta düzeyde maddi durumu olduðu belirlenmiþtir. Kadýnlarýn GSA'dan aldýklarý puanlar 0-27 puan arasýnda deðiþmekte olup, puan ortalamasý 5.81 olarak bulunmuþ ve GSA skoru yüksek olanlarýn sosyodemografik özelliklere göre daðýlýmý Tablo 2'de sunulmuþtur. Okur-yazar olmayan kadýnlarýn %75'inin, iþsizlerin (n=5) hepsinin, doðum yeri Doðu Anadolu bölgesi olanlarýn %69.7'sinin, evlilerin %46.6'sýnýn, çocuk sayýsý 3 olanlarýn %58.1'inin, 4 ve üzeri olanlarýn %57.1'inin, herhangi bir iþte çalýþmayanlarýn %47'sinin, ekonomik durumunu kötü ve yetersiz olarak belirtenlerin %53.8'inin GSA skorlarý 5 puanýn üzerinde bulunmuþtur. Örneklemin %41.3'ünün (n=90) herhangi bir hastalýða sahip olduðu ve bunlardan %4.4'ünün (n=4) psikiyatrik bir rahatsýzlýðýnýn olduðu, %38.1'inin (n=83) düzenli ilaç aldýðý belirlenmiþtir. Herhangi bir hastalýðý olanlarýn %48.9'unun (n=44), düzenli ilaç kullananlarýn %45.8'inin (n=38) GSA skorlarý yüksektir. GSA puan ortalamalarý ile kadýnlarýn sosyodemografik özellikleri ve saðlýk-hastalýk bilgileri karþýlaþtýrýldýðýnda, kadýnlarýn öðrenim durumu ile GSA puan ortalamalarý arasýnda anlamlý fark bulunmuþtur (Tablo 3). Tartýþma Bu çalýþmanýn yapýldýðý saðlýk ocaðý, ülkenin her coðrafik bölgesinden göç alan, düþük sosyoekonomik düzeyde bir yerleþim yeridir. Araþtýrmaya katýlan kadýnlardan okur-yazar olmayanlarýn, düzenli gelir getiren bir iþe sahip olmayanlarýn, farklý coðrafik bölgelerde 2006 cilt 15 sayý 8 136
Tablo 2. Yüksek GSA skorunun kadýnlarýn sosyodemografik özelliklerine göre daðýlýmý Demografik Özellikler Yüksek GSA Sýklýðý Sayý (%) Öðrenim Durumu Okur-yazar deðil 9 75.0 Ýlkokul 42 39.3 Ortaokul 19 48.7 Lise 20 58.8 Üniversite 8 30.8 Mesleði Memur 4 36.4 Ýþçi 5 35.7 Serbest Meslek 5 50.0 Ev hanýmý 71 46.1 Öðrenci 7 35.0 Ýþsiz 5 100.0 Diðer 1 33.3 Doðum Yeri Marmara Bölgesi 29 40.8 Ege Bölgesi 2 50.0 Akdeniz Bölgesi 3 30.0 Ýç Anadolu Bölgesi 9 47.4 Karadeniz Bölgesi 28 41.2 Doðu Ana. Bölgesi 23 69.7 G.doðu Ana. Bölgesi 2 18.2 Medeni Durum Evli 81 46.6 Bekar 13 40.6 Dul 4 33.3 Çocuk Sayýsý Çocuk yok 14 33.3 1 çocuk 22 44.9 2 çocuk 29 41.4 3 çocuk 25 58.1 4 ve üzeri çocuk 8 57.1 Çalýþma Durumu Çalýþýyor 20 38.5 Çalýþmýyor 78 47.0 Ekonomik Durum Kötü/yetersiz 14 53.8 Orta/kýsmen yeterli 68 42.8 Ýyi/yeterli 16 48.5 doðmuþ ya da ailesi göç etmiþ olanlarýn, evlilerin, üç ve üzeri çocuk sahibi olanlarýn, çalýþmayanlarýn, ekonomik durumunun kötü ve yetersiz olduðunu belirtenlerin GSA skorlarý yüksek bulunmuþtur. Medeni durum dýþýndaki bulgular literatür ile uygunluk göstermektedir (1,8,9). Belek (13), Henderson ve ark. çalýþmasýnda psikotik olmayan rahatsýzlýklarýn evlilerde en düþük, boþanmýþ ve ayrý yaþayanlarda en yüksek olduðunu ve kendi araþtýrma sonuçlarýnýn da bu bulguyla uyumluluk gösterdiðini belirtmiþtir. Ýstanbul'da saðlýk ocaðýna baþvuran kadýnlar arasýnda yapýlan bu çalýþmada evli olanlarda GSA skorunun istatistiksel olarak anlamlý olmasa da, diðer gruplara göre yüksek olmasý evliliklerinde sorunlarýn olabileceði ile iliþkilendirilebilir. Kadýnlarýn GSA puan ortalamasý 5.81 bulunmuþ ve GSA'den alýnan puanlara göre kadýnlarýn %45'inde (n=98) psikiyatrik rahatsýzlýk yönünden deðerlendirilecek düzeyde bulgu saptanmýþtýr. Kelleci ve ark. (1) çeþitli fiziksel yakýnmalar ile saðlýk ocaðýna baþvuran 108 kadýnýn %58.3'ünün, Adana ve Bostancý (14) 107 kadýnýn %40.2'sinin GSA skorunun 5 puanýn üzerinde olduðunu bulmuþlardýr. Belek (13) GSA-12 kullanarak 1085 kiþi üzerinde yaptýðý çalýþmasýnda, örneklemin %35.7'sinin GSA skorunun orta ve yüksek düzeyde olduðunu, kadýnlarda bu oranýn %40'a yükseldiðini belirtmiþtir. GSA kullanýlarak birinci basamak saðlýk hizmetleri kapsamýnda yapýlan çalýþmalarýn sonuçlarý, temel saðlýk hizmetleri içinde ruh saðlýðýna yönelik hizmetlerin geliþtirilmesinin önemini vurgulamaktadýr. Herhangi bir hastalýðý olanlarýn %48.9'unun, düzenli ilaç kullananlarýn %45.8'inin GSA skorlarý yüksek bulunmuþtur. Belek (13) çalýþmasýnda, kronik hastalýðý olanlarýn %38.5'inin GSA skorunun orta ve yüksek olduðunu belirtmiþtir. Kadýnlarýn öðrenim durumu ile GSA puan ortalamalarý arasýnda anlamlý fark bulunmuþ ve üniversite mezunu kadýnlarýn GSA puan ortalamasý en düþük iken, en yüksek oran okur yazar olmayan grupta saptanmýþtýr. Üniversite mezunu olanlar dýþýndaki kadýnlarýn GSA puan ortalamalarý 5 puanýn üzerindedir. Belek'in (13) çalýþmasýnda, GSA skoru orta ve yüksek olanlarýn %54 oranýnda hiç eðitim almamýþ grupta, %26.2 oranýnda 12 yýl ve daha fazla süre eðitim almýþ olanlarda olduðunu bulmasý bulgularýmýzla uygunluk göstermektedir. Sonuç olarak; Kadýnlarýn %45'inde (n=98) psikiyatrik rahatsýzlýk yönünden deðerlendirilmesi gereken veriler saptanmýþtýr. Ruhsal bozukluklar birinci basamak saðlýk hizmetlerinde tanýnýrsa, pek çok sorun kronik, yerleþik bir patoloji oluþturmadan tedavi edilmiþ ve buna baðlý oluþan kýsýrdöngü engellenmiþ olur. 2006 cilt 15 sayý 8 137
Tablo 3. Kadýnlarýn öðrenim durumu ile GSA puan ortalamalarýnýn karþýlaþtýrýlmasý GSA Puan Ortalamalarý Öðrenim Durumu X SD F p Okur-yazar deðil 8.58 5.24 Ýlkokul 5.30 6.14 Ortaokul 6.28 5.81 2.821 0.026 Lise 7.73 7.23 Üniversite 3.38 3.81 Teþekkür Bu çalýþmayý yaparken bize destek olan saðlýk ocaðý yetkililerine ve çalýþmaya katýlmayý kabul eden kadýnlara teþekkür ederiz. Ýletiþim: Sevim Buzlu E-posta: buzlus@yahoo.com Kaynaklar 1. Kelleci M, Aþtý N, Küçük L. Bir saðlýk ocaðýna baþvuran kadýnlarýn genel saðlýk anketine göre ruhsal durumlarý. Cumhuriyet Üniversitesi Hemþirelik Yüksekokulu Dergisi 2003; 7 (2): 11-14. 2. Sayýl I. Birinci basamakta ruh saðlýðý hizmetleri. Sayýl I, ed. Bireyden Topluma Ruh Saðlýðý. Ýstanbul: Erler Matbaacýlýk; 2004. s.31-40. 3. Johnson BS. Adaptation and Growth Psychiatric Mental Health Nursing. 4th ed. Philadelphia: Lippincott Company; 1997. p.891-909. 4. Rezaki M, Kaplan Ý, Üçok G, Saðduyu A, Gürsoy B, Öztürk O. Temel saðlýk hizmetlerinde ruhsal sorunlar üzerine bir alan araþtýrmasý. Türk Psikiyatri Dergisi 1995; 6 (1): 3-11. 5. Saðduyu A, Ögel K, Özmen Ö, Boratav C. Birinci basamak saðlýk hizmetlerinde depresyon. Türk Psikiyatri Dergisi 2000; 11 (1): 3-16. 6. Erol N, Kýlýç C, Ulusoy M, Keçeci M, Þimþek Z. Türkiye Ruh Saðlýðý Profili Raporu. T.C. Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Ankara: Eksen Tanýtým Ltd; 2001. s.34-42. 7. Clarke C, Paine L. Psychopharmacological management of women with common mental health problems. Journal of Nurse-Midfery 1997; 42 (3): 254-274. 8. Kýrlý S. Kadýn ve depresyon: Sürekli Týp Eðitimi Dergisi 1999; 8(3 ):104-105. 9. Lee L, Casanueva C, Martin SL. Depression among female family planning patients: prevalence, risk factors, and use of mental health services. Journal Of Women's Health 2005; 14 (3): 225-232. 10.Ross E, Burström B, Saastamoinen P, Lahelma E. A comparative study of the patterning of women's health by family status and employment status in Finland and Sweden. Social Science & Medicine 2005; 60: 2443-2451. 11.Mc Farland GK, Thomas MD. Psychiatric Mental Health Nursing Application of The Nursing Process. London: Lippincott Company; 1991. p.841-857. 12.Kýlýç C. Genel Saðlýk Anketi: Güvenilirlik ve Geçerlilik Çalýþmasý. Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý, Uzmanlýk Tezi, Ankara, 1992, s.7-55 13.Belek Ý. Genel saðlýk anketi ile ölçülen ruhsal sorunlar ve sosyodemografik eþitsizlikler. Türk Psikiyatri Dergisi. 1999, 10(3): 163-172. 14.Adana F, Bostancý N. Bir saðlýk ocaðýna baþvuran kadýnlarýn ruhsal durumlarý ve problem çözme becerileri. 41. Ulusal Psikiyatri Kongresi Özet Kitabý,15-20 Kasým, Erzurum, 2005. s.220-221. okur STED Okurlarý Haberleþme Grubu STED okurlarýn birbirleriyle ve STED i hazýrlayanlarla iletiþimini geliþtirmek ve canlandýrmak amacýyla oluþturduðumuz haberleþme grubuna Ýnternet te; http://groups.yahoo.com/group/stedokur adresinden ulaþabilirsiniz. Henüz Grub a üye deðilseniz, sayfadaki (Join This Group) linkine týklayarak üye olabilir, Grup ta yürütülen tartýþmalara katýlarak siz de Dergimiz in oluþumuna katkýda bulunabilirsiniz. STED Yayýn Kurulu 2006 cilt 15 sayý 8 138