İk uçuşunu 29 Ağustos 2o13 tarihinde gerçekeştirmiş oan HürKuş-A uçağı ie Araık 2o13 itibarı ie 15 sortide yakaşık 8oo sorti uçuş gerçekeştirimiş oup Ağustos 2o15 ayında EASA dan Tip Sertifikası aınması hedefenmiştir [Fotoğraf: TAI]. Sivi Havacııkta Ürün ve Organizasyon Sertifikasyonu Sivi havacıık; hem gene havacıık, hem de tarifei hava taşımacıığını da kapsayacak şekide tüm askeri omayan uçuşarı bünyesinde topamakta ve iki ana kategoriden ouşmaktadır. Bunardan birisi, tüm yocu ve kargo uçuş operasyonarını kapsayan Tarifei Hava Taşımacıığı, ötekisi ise diğer öze ve ticari sivi uçuşarı kapsayan Gene Havacııktır. GENEL havacıık; iş amaçı ve öze uçuşarı, uçuş eğitimerini, paraşüt atayışarını, baon, panör, hava fotoğrafçıığı, motoru ve motorsuz yeken kanat, hava ambuansı, zirai iaçama, trafik deneteme, charter, pois devriye, orman yangın devriye uçuşarını ve daha birçok farkı uçuşu kapsamaktadır. Tüm tarifei hava taşımacıığı ticari niteiktedir fakat gene havacıık ticari veya öze oabimektedir. Sivi havacıık aanında faaiyet gösteren bir çok organizasyon vardır. Bunara bazı örneker; Sivi Havacıık Otoriteeri, Tasarım Organizasyonarı, Üretim Organizasyonarı, Bakım Organizasyonarı, Hava You İşetmeeri, Hava Aanı İşetmeeri, Hava Trafik Kontro İstasyonarı, Meteorooji Merkezeri, Eğitim Merkezeri, Kaza-Kırım İnceeme Organizasyonarı, Diğer Destek Organizasyonar... Sivi havacııktaki kürese büyüme yıda ortaama %5 civarında omaktadır. Türkiye de ise bu aanda büyüme oranı, kürese büyüme oranının iki katına çıkmaktadır. Son on yıın ortaaması aındığında Türkiye de sivi havacıık sektöründeki büyüme hızı %14 ü bumaktadır. Bu büyüme ie birikte sivi havacıık aanında faaiyet gösteren yukarıdaki organizasyonarda da geişmeer gözenmektedir. Sivi Havacıık Gene Müdürüğü [SHGM] nün 2o11 faaiyet raporuna göre, Uaştırma Sektöründeki gene taep ortaama %8 oranında artmıştır. Bu taep artışının içindeki karayou payı %7.6, demiryou taşımacıığı payı %2, deniz you taşımacıığı payı %5 şekinde gerçekeşirken, hava you taşımacıığındaki yıık taep %16 nın üzerinde bir artış kaydetmiştir. Ayrıca Türkiye, sivi havacıık aanında 2o12 yıındaki %16.7 seviyesindeki büyüme hızı ie yocu sayısını en hızı artıran üçüncü üke omuştur. Önümüzdeki yıarda da sivi havacıığın dünya çapında en hızı geişen pazarar arasında yer aacağı ve Türkiye nin de ticari faaiyeterinde önemi bir ro oynayacağı değerendirimektedir. Bir hava aracının maiyeti 20 birim ise, ömür döngüsü boyunca aynı hava aracınının idame maiyeti yakaşık oarak 80 birimi bumaktadır. Doayısı ie, hava araçarı kuanıma aındıkarı andan itibaren süreki uçuşa everişiikerinin sağanabimesi için bakım, onarım, modifikasyon/iyieştirme, vb gibi bir çok çaışmaya maruz kamaktadır. Ticari açıdan bakıdığında, 20 birimik pazarın yanında 80 birimik pazar, özeike hava araçarı için parça ve cihaz üreten işetmeer için önemi bir potansiye arz etmektedir. Havacııktaki bu büyüme seviyesi ve pazar payı Türkiye de de sivi hava UKU tasarımı uçak kotukarı görüüyor [Fotoğraf: Internet]. araçarı için parça tasarayıp üreten ve/veya bu sektöre girmek isteyen firmaarın ouşmasına neden omuştur. Bu firmaardan biri oan Uçak Kotuk Üretimi Sanayi ve TAŞ [UKU] uçak kotukarı tasarımı, üretimi, ojistik desteği, bakım, onarım ve modifikasyonu gerçekeştirmek amacıya kurumuştur. Firma ürettiği kotukarın sivi hava araçarında emniyeti kuanıabimesi için gereki oan sertifikasyon onayarını Avrupa Havacıık Otoritesi [EASA-European Aviation Safety Agency] nden amıştır. ETSO [European Technica Standard Order - Avrupa Teknik Standard Emir] şartnamesine sahip parça kapsamında EASA dan ETSO yetkiendirmesi [ETSO C-39 ve C-127], aternatif tasarım ve üretim organizasyon onayarını aarak Türkiye de bir ik oan UKU firmasının bu onayar kapsamındaki faaiyeterine bir sonraki sayıda yer veriecektir. Türkiye de hava aracı tasarımı ve modifikasyonu kapsamında da faaiyeter devam etmektedir. TAI, HürKuş uçağı ie igii oarak EASA ya Tip Sertifikası ve Tasarım Organizasyon Onayı için başvuru yapmıştır. Bunun için tasarım organizasyon onayını amış oup, uyum gösterimi amaçı uçuş testerinin tamamanmasının ardından Tip Sertifikası na sahip oacaktır. Yine Türk Hava Yoarı Teknik, sivi hava araçarı üzerinde yaptığı modifikasyonar kapsamında, STC [Suppementa Type Certificate - Tamamayıcı Tip Sertifikası] ve Tasarım Organizasyon Onayı na başvura-
Nazan GÖZAY GÜRBÜZ standartarın ouşturuması, igii tarafarın ouşturuan düzenemeere igii bigiendirimesi, bu düzenemeere göre uyumun kontroü, havacıık ürün ve organizasyonarının sertifikaandırıması [Tip Sertifikası, Uçuşaeverişiik Sertifikası, Tasarım Organizasyon Onayı, vb], Havacıık sisteminin, gözden geçirmeer, inceemeer ve gözetimere panı oarak inceenmesini sağayacak bir sistemin ouşturuması ve uyguanması, Havacıık sistem performansının geişmesi için, teknoojik geişmeerin ve en iyi endüstriye uyguamaarın takip edimesi, Lisanar, sertifikaar, suçar, raporanmış kaza ve oayar vb havacıık kayıtarının takibi ie igii bir sistemin sürdürümesi, Kaza, oay verieri ve servis probem raporarı vb verieri kuanarak emniyet anaizerinin gerçekeştirimesi, Emniyete igii dokümanarın yayımanması, emniyet seminererinin düzenenmesi youya emniyetin geiştirimesi. Türkiye de Sivi Havacıık Gene Müdürüğü [SHGM], yetkii sivi havacıık otoritesi oarak görev yapmaktadır. Uaştırma Bakanığı Kuruuş ve Göreveri Hakkında Kanun da beirtien SHGM nün teme bazı göreveri şöye tanımanmaktadır: Sivi havacıık faaiyeterinin teknik, ekonomik ve sosya geişmeeri kamu yararına ve mii güvenik amaçarına uygun oarak ouşturuması ve geiştirimesini sağayacak esasarı tespit etmek ve uyguanmasını takip ederek denetemek, Türkiye hava sahasında faaiyette buunan sivi uçakarın uçuşa-everişiik şartarını tayin etmek ve begeerini tanzim ederek sicierini tutmak, mürettebat ehiyeterini mevzuata göre denetemek, Türk sivi havacıık sahasında görev aan ve ihtisası doayısı ie gereki görüen personein ehiyet şartarını tayin etmek ve isansarını tanzim ederek sicierini tutmak, Yurtiçi ve dışında hava uaştırma faaiyeterinde buunmak isteyen Türk ve yurt içinde uaştırma faaiyeterinde buunmak isteyen yabancı gerçek veya tüze kişiere veriecek izinerin esasarını ve şartarını hazıramak, faaiyeterini denetemek, İgii kuruuşarın görüşerini amak suretiye, Türkiye hava sahasında sivi uçakarın seyrüseferini, trafik habereşme hizmeterini kamu güveniği bakımından düzenemek, denetemek, gereki tedbireri amak ve adırtmak, Hava seyrüsefer güveniği bakımından hava meydanarının teknik niteikerini ve işetme esasarını tayin etmek ve uyguamaarı denetemek, Mieterarası sivi havacıık sahasındaki geişmeeri takip ederek ükemiz sivi havacıık faaiyeterinde bu geişmeerin uyguanrak bu onayarı EASA dan amıştır. Üretim Organizasyon Onayı için ise, EASA ie yürüttüğü süreç devam etmektedir. Sivi havacıık aanında yaşanan bu güze geişmeerin üzerine bu sayımızda sivi havacıık kuraarı, sivi hava aracı, parça ve cihazarın sertifikasyonu ve bu ürüneri tasarayan ve üreten organizasyonarın onayanması kapsamında uyuması gereken mevzuatar konusunda gene bigier veriecektir. Havacıık Kuraarı SİVİL havacıık operasyonarının emniyeti oarak yürütümesi ve hava taşımacıığının panı bir şekide büyümesini sağamak amacı ie atıan en önemi adım, 1944 yıında yapıan ve Chicago Konvansiyonu oarak biinen Uusararası Sivi Havacıık Anaşması dır. Bu anaşmanın amacı, uusararası sivi havacıığın emniyeti ve sistemi oarak geişmesi, hava taşımacıığının fırsat eşitiği üzerine tesis edimesiye sağam ve ekonomik bir şekide işetiebimesi için bazı düzenemeer hususunda mutabık kaınmasıdır. Bu amaç kapsamında, Uusararası Sivi Havacıık Teşkiatı ICAO'nun kuruması öngörümüş ve 4 Nisan 1947'de resmen faaiyete geçmiştir. ICAO' nun, Chicago Konvansiyonu 44. maddesinde tanımanan amaçarı: Uusararası sivi havacıığın güveni ve düzeni bir şekide geişmesini sağamak, Barışçı amaçar için hava araçarı geişimi ve işetimesini destekemek, Uusararası sivi havacıık için havayoarı, havaaanarı ve hava seyir tesiserinin geişimini destekemek, Uusararası kamuoyunun güveni, düzeni, verimi ve ekonomik hava taşımacıığı ihtiyaçarını karşıamak, Maku omayan rekabetin ekonomik bakımdan sebep vereceği israfı önemek, Taraf üke hakarının tam oarak korunması ve ükeerin her birine uusararası havayou işetmeciiği konusunda uygun imkan sağanması, Uusararası hava seyrüseferinde uçuş emniyetini garanti atına amak. Türkiye nin de üyesi oduğu ICAO, yasa dayanağını Chicago Konvansiyonu ndan amaktadır. Bu konvansiyonun önemi maddeerinden bazıarı şöyedir: Madde 1: Sözeşmeye taraf oan tüm ükeer, her ükeninin kendi toprakarı üzerindeki hava sahası ie igii tam bir hükümranık hakkına sahip oduğunu kabu eder. Madde 3: Konvansiyon yanızca sivi hava araçarı için geçeridir. Hiç bir devet hava aracı başka bir devetin hava sahası üzerinde öze izin omaksızın uçamaz. Ayrıca sözeşmeye imza atan her üke, kendi devet hava araçarı ie igii düzenemeeri, sivi hava araçarının emniyeti bir şekide seyrüsefer yapmasını sağayacak şekide hazıranmaktan sorumudur. Madde 31: Uusararası sefer yapacak tüm hava taşıtarı için, kayıtı oduğu üke tarafından uçuşa everişiik sertifikası yayınanacaktır. Madde 33: Konvansiyon tarafından tanımanmış gereksinmeere göre, sözeşmeye taraf üke tarafından yayınanmış uçuşa everişiik sertifikaarı, tüm ükeer tarafından geçeri bir doküman oarak tanınacaktır. Madde 37 ve 38: Her üke, hava araçarı, persone, havayoarı ve diğer iave hizmetere igii ouşturacağı düzenemeer, standartar, prosedürer ve organizasyonar için, ICAO tarafından hazıranan standartarı karşıayacak ya da sapmaarını bidirecektir. Tavsiyeere ise uymaya çaışacaktır. Uyumadığı takdirde karşı ükeer bazı sınıramaar koyabiirer. Chicago Konvansiyonu nun Annex 6 ve 8 Ekeri, havaaracı operasyonu ve uçuşaeveşiiği ie igii gereksinimeri tanımamaktadır. ICAO ya üye tüm deveter, bu kurum tarafından hazıranan standartarı karşıayacak şekide etkin ve emniyeti uçuş operasyonarını sağayacak bir ortamı ouşturmaka yükümüdürer. Deveter bu kapsamdaki sorumuukarını aşağıdaki faaiyeteri gerçekeştirerek yerine getirirer: Kendi yetki sınırarı içerisindeki havacıık faaiyeterinin tüm yönerini yöneten yasa bir at-yapının ouşturuması, Uusa havacıık kanunarını uyguayacak, yetki ve kaynakara donatımış uusa otoriteerin ouşturuması, Yasa at-yapının ouşturumasında uusararası anaşmaara uyum için çaba, Etkin ve emniyeti uçuş için diğer ükeere ikii anaşmaarın [Biatera Agreements] yapıması. ICAO kuraarı gereği üye deveter, kendi uusa düzenemeerini ouşturmak ve uyguamak üzere kendi sivi havacıık otoriteerini kurarak yetkiendirmişerdir. Bu otoriteerden en çok biineneri; ouşturdukarı standart ve düzenemeeri diğer bir çok üke tarafından da kabu edierek kuanıan ABD Federa Havacıık Otoritesi [FAA/Federa Aviation Administration] ie Avrupa Havacıık Emniyeti Otoritesi [EASA/European Aviation Safety Agency] dir. Bir havacıık otoritesinin görev ve sorumuukarı gene oarak şöye tanımanmaktadır: Emniyeti ve etkin bir havacıık düzenemesi için kura, düzeneme, prosedür ve 109
110 A dan Z ye Sertifikasyon ması için tedbirer amak, sivi havacııka igii panarın hazıranmasını sağamak ve uyguaması ie igii faaiyeterde diğer mieterarası kuruuşara işbiriği yapmak, Türkiye hava sahasında hava arama ve kurtarma hizmeterinin yapıması hususunda igii kuruuşara işbiriği sağamak ve sivi havacıık kazaarını tahkik etmek, tahkikat sonuçarına göre gereki tedbireri amak, Sivi havacıık eğitim müesseseerinin kuruuş ve çaışma esasarını tayin etmek ve denetemek, Sivi havacıık faaiyeteri ie igii oarak konumuş mevzuat ve kuraara aykırı hareket eden gerçek ve tüze kişier hakkında kanuni yoara başvurmak, Hava uaştırması konusunda mieterarası ikii ve çok tarafı anaşmaarın uyguanmasını takip etmek, bunara igii çaışmaara katımak. Türkiye Sivi Havacıık Kanunu 2920 ye göre uçuşa everişiike igii bazı maddeer aşağıda verimiştir: Madde 2 Bu Kanun, kamu kurum ve kuruuşarı ie gerçek ve öze hukuk tüze kişierinin havacıık sahasındaki faaiyeterini kapsar. Devet hava araçarı, açık hüküm buunmayan haerde bu Kanunun kapsamı dışındadır. Madde 6 Uçuşa-everişi omak şartıya aşağıda tanımanan hava araçarı Türk hava sahasında uçuş yapıabiir: a] Türk Devet hava araçarı, b] Türk Uçak Siciine kayıtı Türk sivi hava araçarı, c] Türkiye'nin taraf oduğu anaşmaar uyarınca Türk Hava Sahasında uçmaarına müsaade edien hava araçarı. SHGM kanunarı gereği, Türk hava sahasında uçan tüm uçakarın uçuşa everişi oma zorunuuğu vardır. Ayrıca Türkiye de tasaranan ve üretien uçak ve igii sistem ve parçaarı ie bunarı tasarayan/üreten firmaarın organizasyonarının sertifikaandırıması gerekmektedir. SHGM nin Yeniden yapıanması konusunda Kanun 5431 Madde 8 e göre Uçuş Standartarı Daire Başkanığı, ükemizde üretien hava aracı gövde, motor ve pervane ie diğer donanımarın sivi hava araçarında kuanımına imkan sağayacak uçuşa-everişiik ve gürütü standartarını beiremek; tasarım, üretim, bakım, onarım, tadiat ve yenieme yapan işetmeeri beirenen standartara uygun oarak yetkiendirmek, bu konuda denetemeer yapmak, igii begeeri düzenemek, onayamak, yetkieri yeniemek, gerektiğinde ipta etmek ve kayıtarını tutmaktan sorumudur. SHGM, Avrupa Sivi Havacıık Otoritesi [JAA] nin kapatıarak yetkierinin EASA'ya devredimesinin ardından kazanımış hakarın zarar görmemesi ve Avrupa Biriği nin bir organı oan EASA ie hukuki anamda bir bağ ouşturumasını teminen bir işbiriği anaşması [Working Arrangement] imzaanmıştır. EASA ie SHGM arasında 7 Temmuz 2oo9 da imzaanan İşbiriği Anaşması ie; Türkiye, Avrupa'da sivi havacıık aanında gerçekeştirimesi pananan tüm değişikikerden önceden haberdar edime, EASA'nın kura koyma faaiyeteri kapsamında ouşturacağı tüm çaışma gruparına eşit hakara katıım sağama, EASA'nın Yonetim Kuruundan sonra en onemi organı oan AGNA [Uusa Otoriteer Danışma Kuruu] nda temsi edime hakkını kazanmıştır. Bu tür işbiriği anaşmaarı ie EASA, sertifikasyon faaiyeterini EASA üyesi omayan ükeerin işbiriği ie nası yürüttüğünü tanımamakta, ayrıca kendisi tarafından yapıacak mevzuat ve teknik değerendirmeeri önşart oarak koymaktadır. Verien sertifikaarın tanınması, EASA akreditasyon sürecinin oumu sonuçanması sonrasında sağanmaktadır. SHGM diğer havacıık otoriteeri ie de karşııkı tanınırık sağamak amacıya, uçuşaeverişiik mevzuatarını ouştururken EASA mevzuatına parae bir yo izemektedir. Hava aracı, parça ve cihazarının sertifikasyonu kapsamında SHGM 2o13 yıında: SHY-21: Hava Aracı ve İgii Ürün, Parça ve Cihazın Uçuşa-Everişiik ve Çevrese Sertifikasyon Yönetmeiği, ie SHT-21: Hava Aracı ve İgii Ürün, Parça ve Cihazın Uçuşa-Everişiik ve Çevrese Sertifikasyon Taimatı nı yayımamıştır. SHY-21 ve SHT-21 birikte, EASA EU 748/2012 ve Eki Part 21 e karşıık gemektedir. Şeki 1. EASA Mevzuat Yapısı EASA Uçuşa Everişiik Mevzuatı EC No 216/2008, Avrupa Paramentosu ve Avrupa Biriği Konseyinin yayımadığı üst seviye kanundur. Bu kanun Avrupa nın sivi havacıık aanındaki gene kuraarını tanımamakta ve EASA nın yetkiendirimesini sağamaktadır. Avrupa Komisyonu ise kanunarın uyguanması için gereki oan standartarı onayamaktadır. Kanun [ER- Essentia Requirements] ve uyguama standartarının [IR-Impementing Rues] tasakarı EASA tarafından hazıranmaktadır. EASA ayrıca kanunarın uyguanması için bağayıcı omayan kuraar ie igii standartarı onayamaktadır. Avrupa Komisyonu tarafından onayanan EU 748/2012 numaraı mevzuat ve Eki oan Part 21, ürün, parça ve cihazarın uçuşa everişiik ve çevrese sertifikasyonu ie bu ürüneri tasarayan ve üreten organizasyonarın sertifikasyonu ie igii gereksinimeri tanımamaktadır. Part 21, A ve B omak üzere iki böümden ouşmaktadır. Böüm A, başvuru sahiperinin uyması gereken özeikeri, Böüm B ise Uusa Havacıık Otoritesi [NAA/Nationa Aviation Authority] oarak tanımanan Avrupa Biriği üyesi ükeerin uusa sivi havacıık otoriteerinin uyması gereken özeikeri tanımamaktadır. Part 21 içersinde bazı onayar EASA tarafından, bazı onayar ise NAA er tarafından verimektedir. EASA tarafından verien onayar için EASA nın izeyeceği süreç kendi dahii dokümanarında tanımanmaktadır. Şeki 1 de EASA mevzuat yapısı gene hatarı ie verimiştir. Part 21, ön uçuşa-everişiik oarak tanımanan [hava aracının tip tasarımı, değişikik, tamir tasarımarı, parça/cihaz onayarı, tasarım/üretim organizasyon onayarı vb ie bunara igii sertifikaarı aıncaya kadar devam eden] süreci tanımamaktadır. Hava araçarı operasyona veridikten sonra, kuanım ömürerini doduruncaya kadar mevcut emniyetini korumak için izenen süreç Süreki Uçuşa-Everişiik oarak tanımanmakta ve EC 2042/2oo3 numaraı mevzuata göre yürütümektedir. Part 21 içersindeki böümer Tabo 1 de verimiştir. EASA Part 21 e göre yayınanan sertifikaar Şeki 2 de özetenmiştir. Havacıık Ürünerinin Sertifikasyonu EASA Part 21 e göre ürün tanımına hava aracı, motor ve pervane girmektedir. Ürüner için tip sertifikaarının ve sınırı tip sertifikaarının yayımanması ve bu sertifikaar için başvuruda buunan sertifika sahiperi için hak ve yükümüükeri Part 21 At-Böüm B de tanımamaktadır. Hava aracı, motor veya pervane tasarayacak organizasyonarın Tip Sertifikası aabimesi için izemesi gereken süreç Part 21
Nazan GÖZAY GÜRBÜZ 111 Tabo 1. Part 21 At-Böümeri At-Böüm B ye göre aşağıdaki başıkar atında tanımanmıştır: Başvurunun nası yapıacağı, Başvuru sahibinin yükümüükeri, Sertifikasyon standardının seçimi, Sertifikasyon temeinin ouşturuması, Çevrese koruma gereksinimerinin ouşturuması, Muayene ve testere igii gereksinimer, Süreki uçuşa-everişiik taimatarı, Tip Sertifikasının yayınanması, Kabiiyet gösterimi kapsamında aınması gereken onayar. Tip sertifikaı ürüne yapıan değişikiker major ve minör oarak sınıfandırımaktadır. Değişikik süreci Part 21 At-Böüm D ve E de tanımandığı şekide yönetimektedir ve Tip Sertifikasyonuna benzer bir süreç izenmektedir. Hava aracı üzerinde yapıan değişikik, Tip Sertifikası sahibi tarafından yapııyorsa Part 21 At-Böüm D ye göre, başka bir organizasyon tarafından yapııyorsa, At- Böüm E ye göre süreç izenmektedir. Şeki 3A ve 3B gene oarak hava aracı Tip Sertifikasyon sürecini göstermektedir. Bu süreç büyük uçakarda ortaama 5 yı, küçük uçakarda 3 yı sürebimektedir. Tip Sertifikası [TC] nın yayınanabimesi için Tasarım Organizasyon Onayının [DOA] aınması ön şarttır. Tip Sertifikası, hava aracının igii sertifikasyon standartarında [Büyük Uçakar için CS 25/ FAR 25] beirtien minimum emniyet gereksinimerini karşıadığı anamına gemektedir. Tip Sertifikasının kapsamı aşağıdaki başıkardan ouşmaktadır: 1. Tip Tasarım: Geçeri Sertifikasyon Temei gereksinmeeri ie uyumu gösterecek Hava Aracı Sistemine ait tasarım özeikeri ve Şeki 3B. EASA Tip Sertifikasyon Süreci Şeki 2. Ürün ve Organizasyon Sertifikaarı Şeki 3A. Gene Tip Sertifikasyon Süreci
112 A dan Z ye Sertifikasyon konfigürasyonunu tanımayan teknik resimer, şartnameer ve bunarın isteeri, Hava Aracı Sisteminin tasarıma uygunuğunu temin etmek için gereki mazemeer, proseser ve üretim/montaj metotarı ie igii bigier, Sertifikasyon Temei tarafından tanımandığı gibi Süreki Uçuşa-Everişiik Taimatarının onayanmış Uçuşa Everişiik Sınırandırmaarı Böümü ve Uçuş E Kitabı, Aynı tipe ait sonraki uçakarın uçuşaeverişiiiğinin [Uçuşa-Everişiik Sertifikası için] karşıaştırma youya tespitinde kuanıacak, uçuşa everişiik, gürütü karakteristikeri, yakıt ve eksoz yayınımarı ie igii ürün tasarımını tarif eden diğer verier. 2. Geçeri Gereksinmeer: Uçuşa Everişiik Gereksinimeri, Uyum Kayıtarı, Kanıtayıcı Raporar, İgii Destekeyici bigier. 3. Operasyon Sınırandırmaarı: Hava Aracı Uçuş E Kitabı, Ağırık Denge E Kitabı. 4. Diğer Koşu ve Sınırandırmaar: Süreki Uçuşa-Everişiik Taimatarı, Bakım E Kitabı, Bakım Taimatarı, Uçuşa-Everişiik Sınıramaarı. 5. Tip Sertifikası Bigi Sayfası Tip Sertifikasyonu süreci akış diyagramı oarak Şeki 4 te verimiştir. Her bir seri üretim hava aracının operasyona veriebimesi için Part 21 At-Böüm H ye göre Uçuşa-Everişiik Sertifikasına sahip oması gerekmektedir. Havacıık Otoritesi tarafından Uçuşa-Everişiik Sertifikasının yayımanabimesi için minimum aşağıdaki şartarın karşıanmış oması gerekmektedir: Aşağıdaki dokümanarın havaracı üreticisi tarafından otoriteye sağanmış oması, u Aşağıdakieri içeren hava aracı uygunuk beyanı, Her bir hava aracı için, ürünün tip tasarıma uygun oarak üretidiği ve emniyeti kuanım için uygun koşuarda oduğu, Her bir hava aracı için, hava aracı yer ve uçuş kontroerinin yapıdığı, u Ağırık ve Denge Raporu, u Uçuş E Kitabı, u Kuanımış hava araçarı için Uçak u Şeki 4. Tip Sertifikasyon Süreci Akış Diyagramı Sicii veya eşdeğer bakım kayıtarı, Onayanmış tasarımın uyguandığına dair gereki dokümantasyon. Otorite tarafından yapıacak muayene ve tester sonrasında her bir hava aracının, onayanmış tasarıma uygun oduğunun, varsa sapmaarın otorite tarafından onayandığının ve hava aracının emniyeti bir durumda buunduğunun saptanması. Uçuşa Everişiik Sertifikası süreci akış diyagramı oarak Şeki 5 te verimiştir. Tasarım Organizasyon Onayı sahibi, onay şartarı çerçevesinde ve igii tasarım güvence sistemi prosedüreriye aşağıdaki imtiyazara sahip omaktadır: Tip tasarımına geen değişikikerin ve tamirerin büyük ve küçük oarak sınıfandırıması, Tip tasarımına geen küçük değişikikerin ve küçük tamirerin onayanması, Bigi veya taimatarın yayımanması, Hava aracı uçuş e-kitabına ve ekerine geen küçük değişikikerin onayanması, Tip sertifikası veya tamamayıcı tip sertifikasına sahip ürüne geen büyük tamirerin tasarımının onayanması, Part 21 de tanımandığı şekide öze Şeki 5. Uçuşa Everişiik Sertifikası Süreci Akış Diyagramı uçuş izni için gereken koşuarın onayanması, Part 21 de tanımandığı şekide öze uçuş izninin yayımanması. Parça ve Cihazarın Onayanması PARÇA ve cihazarın onay gereksinimeri Part 21 Böüm A, At-Böüm K da tanımanmaktadır. Bu at-böümde tip sertifikaı ürüne takıacak oan parça ve cihazarın uygunuğu üç aşamada değerendirimektedir: At-paragraf B, D ve E atında hava aracının tip sertifikasyon süreci içersinde parça ve cihazarın onayanması, ETSO standardı oan parça ve cihazarın, Part 21 At-Böüm O ETSO Yetkiendirmesi nde tanımanan süreç kapsamında onayanması, Standart parça ise onayanmış standartara göre üretimiş oması.
Nazan GÖZAY GÜRBÜZ ETSO, EASA tarafından yayınanan ve o parça/cihaz ie igii minimum spesifikasyonarı [minimum performans gereksinimeri, yazıım/donanım gereksinimeri, çevrese şartar gereksinimeri vb] tanımayan uçuşa-everişiik standardıdır. ABD Federa Havacıık Otoritesi FAA tarafından yayınan standartar, TSO oarak adandırımaktadır. Gene oarak hava araçarına entegre ediecek ürüner için ETSO zorunu omamaka birikte, hava aracı üreticieri için ETSO onayı ürün kuanmak tercih sebebi omaktadır. Çünkü, ETSO onayı ürünerin hava aracından bağımsız oarak minimum gereksinimeri karşıadığı kendi üreticisi tarafından gösteridiği için hava aracı üreticierinin sertifikasyon açısından işerini koayaştırmaktadır. Ürünün ETSO onayı omaması durumunda, ürüne ait minimum gereksinimer hava aracı üreticisi tarafından patform sertifikasyonu kapsamında yürütümektedir. Ayrıca ürünün ETSO onayı oup omamasından bağımsız oarak hava aracı üreticisi, ürünün hava aracına entegrasyonu ie igii sertifikasyon gereksinimerinin karşıanmasından sorumudur. Hava aracı üreticieri entegre edien tüm ürüner dahi hava aracının süreki uçuşa everişiiğinden sorumudur. ETSO onayı sahibi üreticier de kendi ürünerinin süreki uçuşa everişiiğinden sorumudur. Üreticinin herhangi bir ETSO onayını EA- SA dan aabimesi için aşağıdaki minimum gereksinimeri karşıaması gerekmektedir: ETSO yetkiendirmesi kapsamında ETSO veri paketinin EASA ya sunuması, EASA Part 21 At-Böüm G Üretim Organizasyon Onayı [POA/Production Organization Approva] nın aınması, EASA Part 21 Aternatif Tasarım Organizasyon Onayı [ADOA-Aternative Design Organization Approva] nın aınması. Aternatif Tasarım Organizasyon Onayı [ADOA], söz konusu organizasyonun ETSO parçasını tasarama kabiiyetinin oduğunun Şeki 6. ETSO Süreci Bunarın dışında EASA nın Ağustos 2012 de günceediği mevzuat EU 748/2o12 Ek Part 21 e göre Sadece Sertifikasyon Panı [21A.20(b)] ie kabiiyet gösterimi gerektiren başvuruar: ELA 1 uçak, ELA 1 uçakara takıan motor veya pervane. EASA ya başvuru yapan bir firmanın DOA onayı aabimesi için bir Tasarım Güvence Sistemi kurması gerekmektedir. Tasarım Güvence Sistemi aşağıdaki üç teme fonksiyondan ouşmaktadır: Tasarım fonksiyonu, Uçuşa-everişiik fonksiyonu, Bağımsız izeme fonksiyonu. Tasarım Organizasyon Onayı için başvuru yapan firma, Part 21 At-Böüm J de tanımanan E Kitabı nı hazırayarak başvuru ie birikte EASA ya sunmak durumundadır. Bu e kitabında gene oarak tasarım organizasyonunun yapısı/şeması, kişierin sorumuuk ve yetkieri, prosedür ve kaynakardan bahsedimeidir. E Kitabı ie igii gereksinimer Part 21 At-Böüm J, 21A.243 ve AMC 21A.243[a] da detayı oarak tanımanmıştır. Organizasyon onayarı ürün bazında veridiği için, organizasyonun başvuru yapıan ürünü tasarayabiecek sayı ve yetkinikte personei, yeteri ve uyguanabiir prosedür at-yapısı ve kaynakarı omaıdır. Organizasyon içersinde tasarımdan sorumu bir yönetici [Head of Design] atanmaı ve bu kişi gereki kaynakarı sağamak ve nihai uyum beyanını yapmaktan sorumu tutumaıdır. Ayrıca organizasyon içersinde bir Uçuşa-Everişiik Ofisi nin kuruması zorunudur. Bağımsız izeme fonksiyonu, organizasyonarın büyüküğüne göre tasarım organizasyonu atında bağımsız bir ofis oarak kuruabieceği gibi bazı organizasyonarda mevcut kaite departmanı atında da yürütüebiir. Teme şart, bağımsız izeme fonksiyonunun, organizasyon içersinde gereki düzeti işemeri adırtabiecek seviyede bağımsızığının sağanabiir omasıdır. Part 21 At-Böüm J ye göre uçuşa-everişiik gereksinimerine uyumun bağımsız oarak doğruanması gerekmektedir. Tasarımı yapandan ve kanıt dokümanarını ouşturandan bağımsız oan bu kişier Part 21 e göre Uyum Doğruama Mühendiseri [CVE/Compiance Verification Engineer] oarak tanımanmaktadır. Uyum Doğruama Mühendiseri teknik disipin bazında uzman kişierden seçimeidir. Bu kişier EASA onayına tabidir. EASA bu kişieri CVE oarak kabu etmeme hakkına sahiptir. Çünkü, CVE er organizasyonun DOA aması durumunda sahip oduğu imtiyazar kapsamında igii uyum dokümanarını EASA adına onayama yetkisine sahip omaktadırar. DOA başvurusu yapan firmanın ana sorumuukarından biri de tasarım at-yükenicigöstergesidir. DOA onayına göre ADOA onayında organizasyone yapı ve prosedürer kapsamında daha az faaiyet yürütümektedir. ADOA kapsamında Organizasyonun, uyum göstermek amacıya gereki öze tasarım uyguamaarını, kaynakarı ve faaiyet sırasını tanımayan prosedüreri hazıraması ve bunarı E Kitabı nda beirterek EASA ya sunması gerekmektedir. DOA onayında ede edien imtiyazara ADOA onayında sahip ounmamaktadır. EASA Part 21 e göre ETSO Yetkiendirmesine sahip oabimek için izenmesi gereken süreç Şeki 6 da verimiştir. EASA Tasarım Organizasyon Onayı HAVACILIK ürüneri tasarayan ve EASA Part 21 kapsamında aşağıdaki onayar için başvuru yapan firmaarın tasarım organizasyon yetkinikerini Part 21 At- Böüm J ye göre Tasarım Organizasyon Onayı [DOA/Design Organization Approva] begesi aarak ya da Part 21 AMC 21A.14[b] de tanımanan aternatif prosedüre göre ADOA begesi aarak göstermeeri gerekmektedir. DOA onayı gerektiren başvuruar; Tip/Sınırı Tip Sertifikası [21A.14], Tamamayıcı Tip Sertifikası [21A.112B], Majör Tamir Tasarımı [21A.432B], Sadece Yedek Güç Ünitesi [APU] için ETSO [21A.602B] başvurusu, Hava aracı küçük değişikik ve tamirerin onayanması. ADOA onayı gerektiren başvuruar: ELA 2 [European Light Aircraft] uçak, ELA 2 uçağa takıan motor veya pervane, Piston motor, Fix veya ayaranabiir pitch pervane, ETSO başvuruarı. 113
114 A dan Z ye Sertifikasyon erini kontro etmek ve kendi DOA şemsiyesi atında onarın da igii gereksinimeri karşıayan bir organizasyone yapı kurup yönetmeerini teminat atına amaktır. Ayrıca tasarım verierinin doğru ve zamanında Üretim Organizasyonu na aktarıması yine başvuru sahibinin önemi sorumuukarındandır. Eğer tasarım ve üretim aynı firma tarafından yapııyorsa, firmanın dahii prosedüreri tasarım ve üretim arasındaki iişkiyi göstermeye yeteri oabiir. Üretim Organizasyonunun farkı oması durumunda iki organizasyon arasında Şeki 7. Tasarım Güvence Sistemi bir anaşma ya- pıarak ara-yüzün tanımanması adığı sisteme göre çaıştığının örnekeme gerekmektedir. Tasarım Organizasyonu içersindeki fonksiyonarın gene oarak sorumuukarı Şeki yöntemi ie doğruanması, Buguarın payaşıması. 7 de gösterimektedir. Tasarım Güvence Sistemi Faz 5: Sonuç ie igii detayı bigi Part 21 GM No.1 to 21.A.239[a] da verimektedir. Değerendirme Raporunun hazıranması, EASA DOA Değerendirme Süreci EASA nın Tasarım Organizasyon Onayı kapsamında değerendirme süreci beş fazdan ouşmaktadır: Faz 1: Başangıç Topantısı Başvuru sahibinin organizasyonu ve proje tanıtımı ie igii sunumu, EASA nın değerendirme süreci ie igii sunumu. Faz 2: Hazırık Fazı E Kitabı ve igii dokümanarın EASA tarafından inceenmesi, Değerendirme Programının ouşturuması. Faz 3: Değerendirme Programının Başvuru Sahibi ie payaşıması ve denetim takvimi üzerinde anaşma sağanması Faz 4: Yerinde Değerendirme Aktiviteeri: Tasarım güvence sisteminin Part 21 At- Böüm J ye uyumunun inceenmesi, Başvuru Sahibi nin E Kitabında tanım- Başvuru Sahibi nin değerendirme sonucu hakkında bigiendirimesi, Begenin yayınanması. Değerendirme süreci gene hatarı ie akış oarak Şeki 8 de verimiştir. EASA Üretim Organizasyon Onayı ÜRETİM Organizasyon Onayı; başvuru sahibinin tip tasarımına uygun üretim yapma kabiiyeti oduğu konusunda güven vermesi için, otorite tarafından tanımanmış gereksinmeere göre, kaite yönetim sisteminin değerendirimesi ve onayanması sürecidir. Hava aracı, at-ürün, parça ve cihazarının üretimini yapacak organizasyonar, üretim organizasyonu onayı amak zorundadır. Üretim organizasyon onayı için, organizasyonun düzgün çaışmasını temin edecek, otorite tarafından tanımanmış organizasyon gereksinmeerini karşıayan Kaite Güvence Sisteminin ouşturuması zorunudur. Başvuru sahibi, EASA Part 21 At-Böüm G ye göre Üretim Organizasyonu yetkiniğini ve yeteriiğini EASA ya göstermeidir. EASA değerendirme süreci Şeki 9 da verien DOA değerendirme sürecine benzer şekide yürütümektedir. Başvuru sahibinin Üretim Organizasyonu E Kitabı ve içersinde tanımadığı organizasyon, süreç ve prosedürerin yeteri buunması ve organizasyonun tanımanan bu süreç ve prosedürere göre çaıştığının denetimer esnasında doğruanması sonrasında EASA tarafından üretim organizasyon onayı yayımanmaktadır. Üretim Organizasyonu Onayına sahip organizasyonar aşağıdaki imtiyazara sahip ourar: Hava aracı uygunuk beyanı [Statement of Conformity - EASA Form 52] yayımama, Diğer ürün, parça veya teçhizat Şeki 8. Değerendirme Süreci için uygunuk beyanı [Authorized Reease Certificate - EASA Form 1] yayımama, Kendi ürettiği yeni bir uçağın bakımı sonrası bakım çıkış sertifikası [Certificate of Reease to Service - EASA Form 53] yayımama. Yukarıda tanımanan süreç üretim organizasyon onayı için de geçeridir. Sadece denetimer esnasında inceenen dokümanarın içeriği ve yerinde izemeer esnasında denetenen fonksiyonar farkıık göstermektedir S&H