4. HAFTA DERS NOTU Mevduat bankalarda tutulan paralardır. Gerçek ya da tüzel kişilerin ellerinde bulunan paralar ile döviz ve altın gibi diğer birikim ve satın alma gücü veren araçların belirli ya da belirsiz bir süre için bir getiri karşılığında ya da sadece saklamak amacıyla, bankalarda açılan hesaplarda bırakılmasıdır. Ülkemizde mevduat kabulü konusunda bir yetki kısıtlaması bulunmakta olup, tasarruf sahiplerinden mevduat ve benzeri adlarla para toplamaya yetkili kurumlar sadece ticari bankalar ile katılım bankalarıdır. Ülkemizde kalkınma bankaları ve yatırım bankaları mevduat ya da katılım fonu kabul etme yetkisine sahip değildir. Mevduat, bankalar için kaynak olarak önemlidir. Toplanan mevduat maliyetine göre daha yüksek oranlarla plase edilerek gelir sağlanır. Birikimlerin mevduat hesaplarında tutularak kredi potansiyeli oluşturması ekonomi açısından çok önemlidir. Mevduat Türleri Mevduat türleri, TCMB nin 3 Şubat 2007 tarihli 26423 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Mevduat ve Katılım Fonlarının Vadeleri ve Türleri Hakkında Tebliğ de tanımlanmaktadır. Vade Açısından Mevduatlar Tebliğ de mevduatın vadelerine göre ayırımı aşağıdaki şekilde belirlenmiştir; Vadesiz mevduat, İhbarlı mevduat, Vadeli mevduat, Birikimli mevduat.
- Vadesiz mevduat: Bankanın izni aranmaksızın hesap sahibi tarafından istenildiği zaman kısmen veya tamamen çekilebilen, herhangi bir ihbar veya vade koşulu taşımayan ve faiz tahakkukları yıl sonunda veya hesabın kapatılmasında yapılan mevduattır. - Vadeli mevduat: 1 aya kadar vadeli (1 ay dahil), 3 aya kadar vadeli (3 ay dahil), 6 aya kadar vadeli (6 ay dahil), 1 yıla kadar vadeli ve 1 yıl ve daha uzun vadeli (1 ay, 3 ay, 6 ay ve yıllık faiz ödemeli) olarak açılabilecek mevduattır. - İhbarlı mevduat: Çekileceği tarihten yedi gün önce yazılı bir ihbar verilmek suretiyle çekilebilecek mevduattır. - Birikimli mevduat: Asgari üç yıl vade ile açılan, sözleşme ile belirlenen aylık veya üç aylık sürelerde hesaba para yatırmaya olanak tanıyan mevduattır. Yasal olarak belirlenmiş mevduat vadelerinin sınırları içinde kalan günlerden her hangi biri seçilerek özel vadeler belirlenebilmektedir. Örneğin 1 gün, 32 gün, 46 gün, 73 gün gibi. Bu şekilde ara dönemler olarak belirlenen vadeler, Kırık Vade olarak isimlendirilmektedir. 137
Sahiplik Türleri (Kaynakları) Açısından Mevduat Türleri Tebliğ de ayrıca sahipliği dikkate alınarak mevduat türleri de tanımlanmıştır. Bu kritere göre mevduat türleri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir; Tasarruf mevduatı, Resmi kuruluşlar mevduatı, Ticari kuruluşlar mevduatı, Bankalar mevduatı Diğer kuruluşlar mevduatı. a) Tasarruf Mevduatı: Tasarruf mevduatı, mevduat bankaları nezdinde açtırılan, gerçek kişilere ait ve münhasıran çek keşide edilmesi dışında ticari işlemlere konu olmayan mevduattır. b) Resmi Kuruluşlar Mevduatı: Resmi kuruluşlar mevduatları şunlardır; - Genel bütçe kapsamındaki kamu idarelerine ait mevduatlar, - Özel bütçeli idarelere ait mevduatlar, - Düzenleyici ve denetleyici kurumlara ait mevduatlar, - Sosyal güvenlik kurumlarına ait mevduatlar, - Yerel yönetimlere ait mevduatlar, - Mahkemeler, savcılıklar, icra ve iflas daireleri ile tereke hakimliklerine ait mevduatlar. c) Ticari Kuruluşlar Mevduatı: Ticari kuruluş mevduatları şunlardır; - Gerçek kişilerin ticari işletmelerine ait mevduat, - Her çeşit ortaklıklara ait mevduat, - Kamu iktisadi teşebbüsleri (bankalar hariç) ile bunlara ait müesseselere, bağlı ortaklıklara, iştiraklere ve işletmelere ait mevduatlar,
- Yerel yönetimlerin ticari işletmelerine ait mevduatlar, - Döner sermayeli kuruluşlara ait mevduatlar, - Vakıfların, derneklerin, sendikaların, birliklerin ve mesleki kuruluşların kurdukları veya katıldıkları ticari işletmelere ait mevduatlar, - Kooperatiflere ait mevduatlar, - Sigorta şirketlerine ve emeklilik şirketlerine ait mevduatlar, - Banka dışı diğer mali kesime ait mevduatlardır. Bu mevduatlar, finansal kiralama şirketlerine, faktoring şirketlerine, tüketici finansmanı şirketlerine, aracı kurumlara, portföy yönetim şirketlerine, menkul kıymet yatırım fonlarına, risk sermayesi yatırım ortaklıklarına, menkul ve gayrimenkul yatırım ortaklıklarına ve diğer banka dışı mali kesim kuruluşlarına ilişkin mevduatları kapsar. ç) Bankalar Mevduatı: Bankalar mevduatı, TCMB ve bankalar ile özel kanunlarına göre mevduat kabulüne yetkili bulunan kuruluşlara ait mevduatlardır. d) Diğer Kuruluşlar Mevduatı: Diğer kuruluşlar mevduatının kapsamı şu şekildedir; - Vakıflara ait mevduatlar, - Derneklere ait mevduatlar, - Birliklere ait mevduatlar, - Sendikalara ait mevduatlar, - Tasarruf ve yardımlaşma sandıklarına ait mevduatlar, - Noter teminat ve emanetine ait mevduatlar, - Mahkemeler, savcılıklar, icra ve iflas daireleri ile tereke hakimlikleri nezdindeki paralara ilişkin mevduatlar, - Mahkemelerce ödeme yeri gösterilmek üzere yatırılan paralara ait mevduatlar
- Apartman yönetimine ait mevduatlar, - Elçilik ve konsolosluklara ait mevduatlar, - Uluslararası kuruluşların Türkiye'deki büro ve temsilciliklerine ait mevduatlar, - Fonlara ait mevduatlar, - Sayılanlar dışında kalan kuruluşlara ilişkin mevduatlardır. Para Birimine Göre Mevduat Türleri Bankalarda yerel paranın yanısıra, yabancı paralarla da hesap açılıp çalıştırılabilmektedir. Döviz tevdiat hesapları, TC Merkez Bankası nca alım-satım konusu yapılan konvertibl dövizler arasından bankanın kabul edeceği para birimleriyle açılabilmektedir. Bu kapsamda mevduat sınıflandırması yapılırken para birimine göre mevduat şu şekilde ayrılabilir: a. Yerel Para Cinsinden Mevduat, b. Yabancı Para Cinsinden Mevduat. 6.1.2.3. Kullanım Şekline Göre Mevduat Türleri Mevduat hesapları, tek kişiye ait olabildiği gibi iki ya da daha çok gerçek kişinin ortak kullanımına olanak verecek biçimde de açılabilir. Bu tür mevduat hesaplarına müşterek mevduat hesapları denir. Müşterek mevduat hesaplarında iki farklı uygulama vardır: a. Teselsüllü Ortak Hesaplar: Hesap üzerinde hesap sahiplerinin ayrı ayrı tasarrufta bulunabildiği ortak hesaplardır. Bu hesap her bir hesap sahibi tarafından tek başına kullanılabilir. b. Teselsülsüz Ortak Hesaplar: Hesap üzerinde hesap sahiplerinin birlikte tasarrufta bulunabildiği ortak hesaplardır. Bu hesaptan ödeme hesap sahiplerinin birlikte imzası üzerine yapılır. 6.1.2.4. Kredili Mevduat Hesapları (KMH)
Kredili Mevduat Hesapları, vadesiz mevduat sahiplerine hesaplarında para bulunmadığı zaman, önceden belirlenmiş bir limite kadar para çekme ya da hesapları üzerinden çeşitli ödeme işlemlerini gerçekleştirme olanağı sunan özel olarak tasarlanmış, kredilerle birleştirilmiş melez bir mevduat hesabı ürünüdür. Hesap sahiplerinin gelirleri ile harcamaları arasındaki zaman uyuşmazlıklarını gidererek ödemelerinin aksatılmadan zamanında gerçekleştirilmesine yardımcı olmaktadır. Opsiyonlu Mevduat Hesapları (DCD) Melez bir ürün olup, vadeli mevduat ve opsiyon işlemleri bir arada uygulanmaktadır. Uygulamada müşteri, döviz ya da TL olarak vadeli bir hesap açmakta; buna paralel olarak da hesaptaki tutarı teminat göstererek bankaya bir opsiyon hakkı vermektedir. Bu tam teminatlı bir opsiyon işlemi olup karşılığında, müşteri mevduatı teminat olarak alınmaktadır. Açılan mevduat hesabı ile aynı tutarda olan bu opsiyon işlemi (hak satışı) karşılığında, müşteri, bankadan bir prim almaktadır. Bu prim, mevduattan kazanacağı faize ek bir gelir olmakta; müşteri bu işlem sayesinde yüksek getiri elde etmektedir. Ancak sağladığı bu yüksek getiriye karşılık hesabındaki para birimiyle seçilecek bir başka para birimi arasındaki kur değişikliğinin riskini yüklenmektedir. Bankaya, parasının diğer para birimine çevrilmesini taahhüt etmekte; anlaşma kurundan satın alma hakkını bankaya devretmektedir. Yüklendiği bu kur riski nedeniyle hesabın vadesi dolduğunda anaparasının değer kaybına uğrama olasılığı bulunmaktadır. Örnek: 1.000.000 USD mevduatı olan müşteri vade sonunda USDTRY kurunun 2,9500 in üzerine çıkmayacağını düşünmektedir. Bu müşteri beklentisinin gerçekleşmediği yani spot kurun vade sonunda 2,9500 in üzerine çıktığı durumda mevduatını 2,9500 USDTRY kurundan TL ye dönmeye razıdır. Buna karşılık normal döviz tevdiat hesabına uygulanan % 4 faiz yerine toplam olarak %9 oran üzerinden faiz geliri elde etmeyi garantilemektedir. Mevduat Miktarı 1.000.000 $ Hedef Kur 2.950
Vade Günü 31 Standart Mevduat Faizi % 4 (Brüt) Opsiyon Prim Faizi (Brüt) % 5 Toplam Faiz (Brüt) % 9 alınır. Vade sonu geldiğinde; 1 ayın sonunda, saat 14:00'te USDTRY kuru dikkate Olasılık 1: Vade günü saat 14:00 da USDTRY kuru 2,9500 e eşit veya altında olursa müşteri, 1.000.000 USD anapara ve 1.000.000x(0,09/365*31) =7.643 USD brüt faiz ödemesi alır. Olasılık 2: Vade günü saat 14:00 da USDTRY kuru 2,9500 in üzerinde olursa, müşteri %9 yıllık brüt faiz geliri elde eder ve 1.000.000 USD lik anapara 2,9500 ten TL ye dönülür. Müşteri bu işlem sonucunda 7.643 USD brüt faiz geliri elde ederken, mevduatını 2.950.000 TL olarak alır. Ancak piyasadaki kur ile anlaşma kuru arasındaki fark kadar anapara üzerinden kur kaybı olur. Altın Depo Hesapları Birikimlerini altında değerlendirmek ve güvenli bir biçimde altın yatırımı yapmak isteyen müşterilere bankalarca sunulan hizmetlerden bir diğeri de vadesiz ve vadeli altın tevdiat hesaplarıdır. Bazı bankalarca müşterilerin tüm takı, mücevher ve altın liraları belli gün ve saatlerde belli şubelerde bulundurulan uzman eksperler tarafından değerlenip gram bazında mevduata dönüştürülebilmektedir. Bu kapsamda, TL ya da yabancı para mevduat hesaplarının yanı sıra altın üzerinden de mevduat hesabı açılabilmekte; hesap bakiyesi gram altın olarak izlenmektedir. Bu hesaplar vadeli ya da vadesiz olabilmekte, vadeli hesaplara bankaca faiz ödenmektedir. Altın hesapları bankaya getirilen gerçek altınla açılabildiği gibi kaydi olarak bankadan gram altın alınarak da altına endeksli hesaplarda da açılabilmektedir.
Mevduatta Garanti Uygulaması: Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Paranın saklanması, getiri sağlanması, ödeme hizmetlerinden yararlanılması gibi olanaklardır. Ancak bankacılık sistemine güven duyulması mevduat için temel koşuldur. Mevduata kurumsal bir güvence sağlanması hem toplumun tasarruflarının korunması hem de ekonomiye kaynak sağlanması yollarının açık tutulması açılarından önemlidir. Ülkemizde mevduatın ve katılım fonlarının sigortalanması yetki ve görevi, bir kamu tüzel kişiliği olan Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na (TMSF) aittir. Türkiye'de faaliyet gösteren bir bankanın yurt içi şubelerinde, TL, döviz ve kıymetli maden (altın) cinsinden ve sadece gerçek kişiler adına açılmış olan; tasarruf mevduatı hesaplarının anaparaları, bu hesaplara ilişkin faiz reeskontları toplamı ile katılma hesapları birim hesap değerleri ve özel cari hesaplar, kişi başına 100.000 TL sına kadar 4 devlet garantisi kapsamındadır. Dolayısıyla bir gerçek kişinin bir bankadaki hesabının 100.000 TL ye kadar olan bölümünü banka geri ödeyemeyecek duruma düşerse TMSF ödemeyi taahhüt etmektedir. Sigorta kapsamındaki sınırlar içinde kalsa dahi: a) Hesap sahiplerine Fon tarafından ödeme yapılacak mevduat bankasının faaliyet izninin kaldırıldığı tarih itibarıyla mevduat hesaplarına tahakkuk ettirdiği faizlerin, mevduat toplamları en yüksek 5 mevduat bankasınca uygulanan faiz oranlarının ortalaması ile bu bankaca kamuya ilan edilen ve Merkez Bankasına bildirilen azami faiz oranları üzerinden hesaplanacak tutarları aşan kısmı, 4 Tasarruf mevduatının garanti kapsamında olankısmı 100.000 TL olup, ekonomik koşullardikkate alınarak bu rakam revize edilebilmektedir. Güncel rakam bilgisi için www.tmsf.org.tr adr esine bakınız.
b) Hesap sahiplerine Fon tarafından ödeme yapılacak katılım bankasının faaliyet izninin kaldırıldığı tarih itibarıyla katılma hesaplarına tahakkuk ettirdiği kâr paylarının, katılım fonu toplamları en yüksek 3 katılım bankasınca uygulanan kâr payları ortalaması üzerinden hesaplanacak tutarları aşan kısmı sigorta kapsamında değildir. Sigorta kapsamında ödemeler Türk Lirası olarak yapılır. Döviz cinsinden hesapların Türk Lirası karşılıkları, kredi kuruluşunun faaliyet izninin kaldırıldığı tarihteki Merkez Bankası döviz alış kurları esas alınarak belirlenir. Kıymetli maden cinsinden hesapların Türk Lirası karşılıkları ise, kredi kuruluşunun faaliyet izninin kaldırıldığı tarihteki BIST Kıymetli Madenler ve Taşlar Piyasası seans kapanış fiyatına ve TC Merkez Bankası döviz alış kurlarına göre belirlenir. Aşağıda belirtilen mevduat ve katılım fonları sigortaya tabi değildir. a) İlgili kredi kuruluşunun hakim ortakları ile bunların ana, baba, eş ve velayet altındaki çocuklarına ait mevduat ve katılım fonu ile diğer hesaplar. b) İlgili kredi kuruluşunun yönetim veya müdürler kurulu başkan ve üyeleri, genel müdür ve yardımcıları ile bunların ana, baba, eş ve velayet altındaki çocuklarına ait mevduat ve katılım fonu ile diğer hesaplar. c) Türk Ceza Kanunu nun 282. maddesindeki 5 suçtan kaynaklanan malvarlığı değerleri kapsamına giren mevduat ve katılım fonu ile diğer hesaplar. ç) Türkiye'de münhasıran kıyı bankacılığı faaliyeti göstermek üzere kurulan kredi kuruluşlarında bulunan mevduat ve katılım fonları. 5 TCK Madde 282
Mevduat Hesaplarında Zamanaşımı Bankacılık Kanunu hükümleri gereğince; bankalardaki mevduat, katılım fonu, emanet ve alacaklardan, hak sahibinin en son talebi, işlemi, herhangi bir yazılı talimatı tarihinden başlayarak 10 yıl içinde aranmayanlar zaman aşımına tabidir. Zamanaşımına uğrayan her türlü mevduat ve alacaklar banka tarafından hak sahibine ulaşılamaması durumunda yapılacak ilandan sonra Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na (TMSF) gelir kaydedilmek üzere devredilmektedir. Bankalar bir takvim yılı içinde zamanaşımına uğrayan ve tutarı 50 Türk Lirası ve üzerindeki her türlü mevduat, katılım fonu, emanet ve alacakların hak sahiplerini, başvuruda bulunmadıkları takdirde hesaplarının Fona devredileceği hususunda, izleyen takvim yılının Ocak ayı sonuna kadar iadeli taahhütlü mektupla uyarmak zorundadır. Söz konusu mevduat, katılım fonu, emanet ve alacaklar ile tutarı 50 Türk Lirasının altındaki her türlü mevduat, katılım fonu, emanet ve alacaklar Şubat ayının başından itibaren bankanın kendi internet sitesinde liste halinde 4 ay müddetle ilan edilir. Banka, söz konusu listelerin kendi internet sitesinde ilan edildiği hususunu, Şubat ayının 15. gününe kadar ülke genelinde yayım yapan ve ilan talebi tarihinde Basın İlan Kurumu listelerindeki tirajı en yüksek ilk 5 gazeteden ikisinde Basın İlan Kurumu aracılığıyla 2 gün süreyle ilan eder. İnternet sitelerinde ilan edilen listeler, bankalar tarafından eşzamanlı olarak ayrıca Kuruluş Birliklerine ve Fona gönderilir. Kuruluş Birlikleri ve Fon bu listeleri Mayıs ayının sonuna kadar konsolide edilmiş olarak kendi internet sitesinde yayınlar. İlan edilen zamanaşımına uğramış her türlü mevduat, katılım fonu, emanet ve alacaklardan Haziran ayının 15. gününe kadar hak sahibi veya mirasçıları tarafından aranmayanlar, faiz ve kâr payları ile birlikte Haziran ayı sonuna kadar Fonun TC Merkez Bankası ndaki veya
Fon Kurulu tarafından belirlenecek bankalar nezdindeki hesaplarına devredilir.